More

TogTok

Timakete Letikulu
right
Nkatsakanyo wa Tiko
Zambia i tiko leri nga ngheniwiki hi lwandle leri kumekaka eDzongeni wa Afrika. Ri rhendzeriwe hi matiko ya 8, ku katsa na Tanzania en'walungu-vuxa, Malawi evuxeni, Mozambique e dzonga vuxa, Zimbabwe e dzongeni, Botswana na Namibia edzonga vupela dyambu, Angola evupela dyambu, na Democratic Republic of Congo en'walungwini. Doroba-nkulu ra Zambia i Lusaka. Leswi tiko ra Zambia ri nga ni ndhawu ya kwalomu ka 752 612 wa swikwere-khilomitara (290 586 wa swikwere-khilomitara), ri tiveka hi tindhawu ta rona to hambana-hambana. Tiko leri ri lawuriwa hi tintshava letikulu ni tindhawu leti tlakukeke leti nga exikarhi ka milambu ni mativa yo tala. Nambu lowu tivekaka swinene e Zambia i nambu wa Zambezi, lowu tlhelaka wu endla ndzilakano wa ntumbuluko na Zimbabwe. Nhlayo ya vaaki vale Zambia yi tlula 19 million wa vanhu lava welaka eka tinxaka to hambana hambana tofana na Bemba (rixaka lerikulu swinene), Tonga, Chewa, Lozi na Lunda exikarhi ka van’wana. Xinghezi xi amukeriwa tani hi ririmi ra ximfumo etlhelo ka tindzimi to tala ta ndzhavuko leti vulavuriwaka etikweni hinkwaro. Hi tlhelo ra ikhonomi, Zambia yi titshege ngopfu hi migodi ya koporo tani hileswi yingana vuhlayiselo bya copper lebyikulu. Vurimi na byona byi tlanga xiave xa nkoka eka ikhonomi ya byona laha swibyariwa leswikulu kunga mavele (mavele), fole, . cotton,na ti groundnuts (timanga). Vupfhumba byi kula hiku nonoka eka malembe lawa yanga hundza hikokwalaho ka tindzhawu to koka rinoko tofana na Victoria Falls - yin’wana ya maboboma lawakulu ya misava lawa ya avelaniwa exikarhi ka Zambia na Zimbabwe - ti national parks leti taleke hi swiharhi swohambana hambana swofana na tindlopfu,ti tingwenya,tinghala,na tinxaka totala ta swinyenyani. Hambiswiritano,Zambia ri langutane na mintlhontlho yo hlaya ku katsa na vusweti,ku nga ringani ka miholo ya le henhla,leswi fambisanaka na mfikelelo lowu nga ringanelangiki ku ya eka switirhisiwa swa nhlayiso wa rihanyo; hambiswiritano,mfumo wu vile wu endla matshalatshala yo antswisa timhaka leti.Zambia ri vile ri endla nhluvuko eka swiyenge swo hambana swa ikhonomi ya vaaki ku fana na mimpimo ya ku tsarisa eka dyondzo,ku fikelela ka vanhwanyana,tipakani ta nhluvukiso lowu nga heriki. Hiku gimeta,Zambia yinyika nkatsakanyo wo hlawuleka wa ku saseka ka ntumbuluko,ndzhaka leyi fuweke hi ndzhavuko,indasitiri ya migodi leyi humelelaka,na swiharhi swotala leswi endlaka leswaku yiva ndzhawu yotsakisa eka vapfhumba na vavekisi hiku fanana.
Mali ya Rixaka
Zambia, tiko leri nga ngheniwiki hi lwandle edzongeni wa Afrika, ri tirhisa Kwacha ya Zambia (ZMK) tanihi mali ya rona ya ximfumo. Kwacha yi ya emahlweni yi avanyisiwa hi 100 ngwee. Mali leyi yi sunguriwile hi 1968 ku siva mali ya khale, ku nga ponto ya le Zambia. Eka malembe lawa yanga hundza, Zambia ri vile na ku cinca cinca eka nkoka wa mali ya rona hikokwalaho ka swilo swohambana hambana swofana na inflexini na mintlhontlho ya ikhonomi. Khale, emahlweni ka 2013, kwacha a yi endlile swikambelo swa redenomination laha tizero ti nga susiwa eka nkoka wa yona ku lwisana na mimpimo ya le henhla ya inflexini. Ntsengo wa kwacha ya Zambia loko wu pimanisiwa na timali tin’wana letikulu wunga hambana. Hi xikombiso, ku sukela hi September 2021, dolara yin’we ya le United States yi ringana ni kwalomu ka 21 wa tikwacha ta le Zambia. Hambiswiritano, i swa nkoka ku xiya leswaku mimpimo ya ku cincana yi cinca-cinca nkarhi na nkarhi naswona yi nga ha cinca hi ku ya hi swiyimo swa ikhonomi ya misava hinkwayo na swilo swa makete wa laha kaya. Ku tiyisisa ntshamiseko na ku lawula mphakelo wa mali endzeni ka ikhonomi ya Zambia, Bangi ya Zambia yi tirha tanihi bangi ya le xikarhi ya tiko leyi nga na vutihlamuleri byo humesa na ku lawula pholisi ya swa timali. Vapfhumba lava endzelaka eZambia va fanele ku ehleketa ku cinca mali ya vona ya matiko mambe hi ti- kwacha ta le Zambia eka tibureau to cincana leti pfumeleriweke kumbe tibangi loko va fika. Makhadi ya xikweleti ma tlhela ma amukeriwa hi ntolovelo emadorobeni lamakulu ni le tindhawini leti vaendzi va yaka eka tona; hambiswiritano, swa antswa ku rhwala mali yo karhi ya swivandla leswintsongo kumbe tindhawu leti nga na ku amukeriwa ka khadi loku nga nyawuriki. Hi ku angarhela, ku fana ni timali ta matiko yo tala emisaveni hinkwayo, xiyimo xa Zambia malunghana ni mali ya rona xi nga kuceteriwa hi swilo swo hambana-hambana swa ikhonomi leswi khumbaka nkoka wa rona loko wu pimanisiwa ni timali tin’wana ta matiko hinkwawo.
Ntsengo wa ku Cincana
Mali ya thendara ya le nawini ya Zambia i Zambian Kwacha (ZMW). Hi ku ya hi rungula ra sweswinyana leri nga kona, mimpimo ya ku cincana ya timali tin’wana letikulu yi kwalomu ka hi ndlela leyi landzelaka: 1 Dolara ya le Amerika (USD) = 13.57 ZMW 1 Yuro (EUR) = 15.94 ZMW 1 Ponto ya le Britain (GBP) = 18.73 ZMW Hi kombela mi xiya leswaku mimpimo leyi ya ku cincana yi nga ha hambana hi ku famba ka nkarhi hikwalaho ka ku cinca-cinca eka makete wa ku cincana ka matiko mambe. Minkarhi hinkwayo swa hlohleteriwa ku kambela na xihlovo lexi tshembekaka kumbe nhlangano wa swa timali ku kuma mimpimo ya ku cincana ya nkarhi wa sweswi swinene na leyi kongomeke u nga si endla vuxavisi byihi na byihi.
Tiholideyi ta Nkoka
Zambia, tiko leri nga ngheniwiki hi lwandle eDzongeni wa Afrika, ri tlangela tiholideyi to hlayanyana ta nkoka lembe hinkwaro. Minkhuvo leyi yi khome nkoka lowukulu wa ndhavuko na matimu eka vanhu va tiko. Ndzi ta tivisa hi ku komisa tiholideyi tinharhu ta nkoka swinene ta le Zambia. 1. Siku ra Ntshunxeko (24th Khotavuxika): Zambia ri tlangela siku ra rona ra ntshunxeko hi siku ra vu 24 ra October, ri tsundzuka siku hi 1964 loko ri kuma ntshunxeko eka vulawuri bya vukoloni bya Britain. Holideyi leyi ya tiko yi funghiwe hi swiendlakalo swo hambana-hambana, ku katsa ni tiparade, minkombiso ya ndhavuko, tikhonsati ta vuyimbeleri ni tinkulumo leti nyikeriwaka hi vatirhela-mfumo. Vanhu va hlengeletana ku tlangela vuhosi bya tiko ra vona ni ku anakanyisisa hi ku lwela ka Zambia ku lwela ntshunxeko. 2. Siku ra Vatirhi (1st May): Siku ra Vatirhi ri tlangeriwa hi siku ro sungula ra Mawuwani ku xixima ku hoxa xandla ka vatirhi eka vaaki na ku kombisa timfanelo na ku tsakela ka vona. I holideyi ya mani na mani leyi amukelaka nkoka wa vuhlayiseki bya vatirhi eku akeni ka rixaka leri humelelaka. Hi siku leri, tiyuniyoni ta vatirhi ti hlela minhlangano na ku macha loku seketelaka swiyimo swo antswa swa ntirho loko ti ri karhi ti tlhela ti hlela migingiriko ya vuhungasi yo fana na mphikizano wa mintlangu kumbe tipikiniki ku tlakusa vuxaka bya vaaki. 3. Siku ra Vun’we (18th July): . Siku ra Vun’we ri tlangeriwa hi siku ra vu 18 ra Nhlangula lembe rin’wana na rin’wana ku tlangela tinxaka to hambana ta Zambia leti hanyaka swin’we hi ku twanana tanihi tiko rin’we ku sukela loko ri ntshunxekile hi 1964. Holideyi leyi yi kongomisa ku tlakusa vun’we bya rixaka loko yi ri karhi yi amukela na ku tlangela ndzhaka ya ndhavuko leyi fuweke ya Zambia. Vanhu va nghenelela eka mincino ya ndhavuko, vuyimbeleri lebyi kombisaka mindhavuko yo hambana ya tinxaka leti kuceteriweke hi tinxaka ta Bemba, Nyanja, Tonga etc., ku kurisa ku xiximana exikarhi ka miganga yo hambana leyi tshamaka endzeni ka Zambia. Tiholideyi leti ti tlanga xiave xa nkoka ku nga ri ntsena eku xiximeni swiendlakalo swa nkoka kumbe misinya ya milawu kambe na ku hlanganisa vanhu va le Zambia loko va ri karhi va nghenela minkhuvo leyi tiyisaka ku tinyungubyisa ka vona ka rixaka na vun’we exikarhi ka ku hambana.
Xiyimo xa Mabindzu ya le Handle
Zambia i tiko leri nga ngheniwiki hi lwandle leri kumekaka edzongeni wa Afrika. Yi tiveka hi swilo swa yona leswi fuweke swa ntumbuluko, ku katsa ni koporo, cobalt ni timinerali tin’wana. Ikhonomi ya tiko yi titshege ngopfu hi migingiriko ya migodi, laha koporo ku nga yona ngopfu ku xaviseriwa matiko yale handle. Mabindzu ya Zambia ngopfu ngopfu ya tiveka hi ku rhumeriwa ka switirhisiwa swo ka swi nga tirhisiwanga na timinerali. Koporo na cobalt swi endla xiphemu lexikulu xa ntsengo hinkwawo wa ku xaviseriwa matiko mambe, leswi hoxaka xandla eka miholo ya rona ya ku cincana ka matiko mambe. Timinerali leti ti rhumeriwa ngopfu ematikweni yofana na China, Switzerland, India, Afrika Dzonga, na Japan. Emalembeni ya sweswinyana, tiko ra Zambia ri ri karhi ri endla matshalatshala yo hambanisa ikhonomi ya rona ni ku hunguta ku titshega hi ku rhumeriwa ka koporo ematikweni mambe. Mfumo wu vile wu tlakusa vuvekisi eka swiyenge swo fana na vurimi, vumaki, vupfhumba, vuhumelerisi bya eneji (ku katsa na gezi ra mati), indasitiri yo aka na sekithara ya vukorhokeri. Switirhisiwa swa vurimi swofana na fole, switirhisiwa swa chukele swofana na chukele na molasses; mavele ya mavele; mafurha lama dyiwaka; tinyawa ta soya; vuswa bya koroni; nyama ya homu; mihandzu & matsavu yotsakama na swona i swixavisiwa swa nkoka swo xaviseriwa matiko yale handle eka Zambia. Hambiswiritano,ku ringanisela ka mabindzu eZambia hi ntolovelo a ku ri ku biha hikwalaho ka ku titshega hi ku xavisiwa ka swilo leswi humaka ematikweni mambe eka nhundzu leyi endliweke leswi vangaka ku huma ka vuhlayiselo bya mali ya le handle. Matiko yo fana na Afrika-Dzonga,China,United Arab Emirates、India ,Saudi Arabia,Congo DR ya vile swihlovo swa nkoka swa swilo leswi humaka ematikweni mambe swa Zambia ku katsa na mimovha;michini;mafurha/swinun’hweriso/switolwa leswi simekiweke eka petroliyamu , semende , michini ya gezi/xiphemu etc . Mintwanano ya mabindzu yi tlanga xiave xa nkoka eku fambiseni ka mabindzu ya matiko ya misava eka Zambia。I xiphemu xa miganga ya ikhonomi ya miganga yo fana na Nhlangano wa Nhluvukiso wa Dzonga wa Afrika (SADC)、Makete lowu Tolovelekeke wa Afrika Vuxa na Dzonga (COMESA) lowu nyikaka mfikelelo wa makete wo hlawuleka exikarhi ka matiko ya swirho . Ku engetela kwalaho,Z能够利用 GSP(Swihlawulekisi swa Sisiteme yo Angarhela) 这一国际贸易安排。这种制度使得赞比亚的一些产品能够以较低的关糨进入发达国家市场,从而促进了其贸易发展。 Hiku angarhela,xiyimo xa mabindzu ya Zambia xi titshege ngopfu hi switirhisiwa swa rona swa ntumbuluko, ngopfu ngopfu ku xaviseriwa matiko yale handle ka koporo na cobalt. Tiko ri endla matshalatshala yo hambanyisa ikhonomi ya rona na ku hunguta ku titshega hi swilo leswi humaka ematikweni mambe loko ri ri karhi ri tiyisisa ku kula loku yaka emahlweni eka sekithara ya ku rhumela ematikweni mambe.
Vuswikoti bya Nhluvukiso wa Makete
Zambia i tiko leri nga ngheniwiki hi lwandle leri kumekaka edzongeni wa Afrika. Yi na vuswikoti lebyikulu byo hluvukisa makete wa yona wa mabindzu ya le handle. Xin’wana xa swilo leswikulu leswinene swa Zambia i rifuwo ra rona ro tala ra ntumbuluko, ngopfu-ngopfu koporo. Tiko leri i rin’wana ra matiko lawakulu ya vahumelerisi naku xavisela matiko yale handle ka copper e Afrika, leswi endlaka xiphemu lexikulu xa mali ya rona yo xavisela matiko yale handle. Hi ku andza ka xilaveko xa misava hinkwayo xa koporo, Zambia yi nga tirhisa xitirhisiwa lexi ku koka rinoko ra vavekisi va matiko mambe na ku ndlandlamuxa mabindzu ya yona ya matiko ya misava. Handle ka koporo, tiko ra Zambia ri tlhela ri va ni timinerali tin’wana ta nkoka to tanihi cobalt, nsuku ni maribye ya risima. Switirhisiwa leswi swi nyika swivandlanene swa ku hambanyisa na ku ndlandlamuxa eka tisekithara to hambana ta makete wa misava hinkwayo. Ku tlula kwalaho, tiko ra Zambia ri ni swiyimo leswinene swa vurimi leswi pfunaka ku humesa swibyariwa swo hambana-hambana swo tanihi mavele, fole, khotoni, soya ni chukele. Tiko leri rina ku antswa loko ku pimanyisiwa eka vurimi hikokwalaho ka misava leyi noneke xikan’we na maxelo lawa ya faneleke. Hiku ndlandlamuxa vuhumelerisi bya vurimi xikan’we naku amukela tindlela ta manguva lawa ta vurimi, Zambia yinga tlakusa ku xaviseriwa matiko yale handle ka switirhisiwa swa vurimi eka timakete ta miganga na matiko ya misava. Zambia yi kumeka hi ndlela ya xiqhinga endzeni ka xifundzankulu xa Nhlangano wa Nhluvukiso wa Dzonga wa Afrika (SADC) na mfikelelo eka matiko ya vaakelani yo fana na Zimbabwe, Mozambique, Tanzania, Malawi leswi nyikaka swivandlanene swa kahle swinene eka nhlanganelo wa mabindzu ya miganga. Hi ku ya emahlweni ku antswisa switirhisiwa swa vutleketli eka mindzilakano na ku vekisa eka switirhisiwa swa vutleketli swo fana na swikepe kumbe swihambukelo swa swihahampfhuka endzeni ka xifundzankulu swi nga ndlandlamuxa migingiriko ya mabindzu yo tsemakanya mindzilekano. Ku tlula kwalaho,mfumo wa Zambia wu vile wu tirhisa tipholisi leti kongomisiweke eka ku koka rinoko ra vuvekisi byo kongoma bya le handle (FDI). Leswi swi katsa ku nyika swihlohloteri swa xibalo eka vavekisi,ku nghenisa ku cinca loku nga na xinghana eka mabindzu,na ku simeka tindhawu to hlawuleka ta ikhonomi.Ehandle ka sweswo,matiko ya ya ya lavisisa timakete letintshwa ku tlula vatirhisani va mabindzu va ndhavuko.Hi ku tirhisa migingiriko leyi,van’wamabindzu va le Zambia va na nkarhi wo hambanyisa tindhawu ta vona to rhumela ematikweni mambe hi ku kongomisa ikhonomi leyi hluvukaka yo fana na China kumbe India. Hambiswiritano,Zambia ra ha langutane na mintlhontlho yo fana na switirhisiwa leswi nga ringanelangiki,ku fana na magondzo,swiporo,na mphakelo wa gezi leswi nga sivelaka ku fambafamba ka nhundzu hi ndlela leyinene ku suka eka tindhawu ta vuhumelerisi.Zambia ri ta lava matshalatshala lama yaka emahlweni ku suka eka ntirhisano wa mfumo na wa phurayivhete eku antswiseni ka nhluvukiso wa switirhisiwa. Hi ku gimeta, Zambia ri na vuswikoti lebyikulu lebyi nga tirhisiwangiki eka makete wa rona wa mabindzu ya le handle. Hi switirhisiwa swa yona swo hambana swa ntumbuluko, sekithara ya vurimi, ndhawu ya maqhinga endzeni ka xifundzankulu xa SADC, na tipholisi ta mfumo letinene, tiko ri nga koka rinoko ra vuvekisi byo tala bya le handle na ku ndlandlamuxa xisekelo xa rona xo rhumela ematikweni mambe. Ku lulamisa mintlhontlho ya switirhisiwa swi ta tlanga xiave xa nkoka eku pfuleni ka vuswikoti bya mabindzu lebyi heleleke bya Zambia.
Switirhisiwa leswi xavisiwaka hi ku hisa emakete
Loko swita eka ku kuma switirhisiwa leswi xavisiwaka hiku hisa eka makete wa mabindzu ya matiko mambe ya Zambia, i swa nkoka ku languta swilaveko swokarhi swa tiko, leswi switsakelaka, na swiyimo swa ikhonomi. Hi lawa magoza ma nga ri mangani ya nkoka lama nga ta ku kongomisa eku hlawuleni ka swilo leswi endliweke: 1. Ndzavisiso wa xilaveko xa makete: Sungula hi ku lavisisa xilaveko xa makete xa sweswi eZambia. Leswi swi katsa ku xopaxopa swilaveko na ku navela ka vatirhisi, xikan’we na mikhuva leyi humelelaka na ku tsakela. Ku kongomisa eka swiyenge swo fana na vurimi, migodi, ku aka, eneji, vupfhumba, na vumaki. 2. Twisisa swipimelo swa ku nghenisa: Titolovete milawu ya ku nghenisa na swipimelo leswi vekiweke hi mfumo wa Zambia. Tiyisisa leswaku switirhisiwa leswi u swi hlawuleke swi landzelela milawu leyi ku papalata timhaka tihi na tihi ta nawu. 3. Languta vuswikoti bya vuhumelerisi bya laha kaya: Kambisisa loko nhundzu yo fana yi nga humelerisiwa laha kaya kumbe loko ku ri na nkarhi wa vaendli va laha kaya kumbe vaphakeri ku fikelela xilaveko xa swikumiwa swo karhi. 4. Ku kuma ku vuyeriwa ka mphikizano: Languta swikumiwa leswi nyikaka ku vuyeriwa ka mphikizano eka swinyikiwo leswi nga kona eka makete wa Zambia. Leswi swi nga katsa swihlawulekisi swo hlawuleka kumbe khwalithi ya le henhla hi nxavo lowu ringaneleke. 5. Rhangisa nhundzu ya nkoka: Languta swilaveko swa xisekelo swo fana na swakudya (leswi nga onhakiki), mphakelo wa nhlayiso wa rihanyo (mirhi, switirhisiwa swa vutshunguri), switirhisiwa swa vuhlayiseki (swisibi, swibasisi), na swilo swa le kaya leswi nga durhiki leswi nga na xilaveko lexi nga cincekiki ku nga langutiwi ku cinca-cinca ka ikhonomi. 6. Switshuxo swa eneji leyi pfuxetiwaka: Hi ku andza ka ku vilela hi ku kondletela mbango eZambia, ku na makete lowu nga vaka kona wa thekinoloji ya eneji leyi pfuxetiwaka yo fana na tiphaneleni ta dyambu kumbe tithavhinini ta moya. 7. Hlakulela vutirhisani na mabindzu ya laha kaya: Loko se u kumile swivandlanene swa swikumiwa leswi nga vaka kona leswi simekiweke eka ndzavisiso na nxopaxopo swilo leswi boxiweke laha henhla tirhisana na mabindzu ya laha kaya ku seketela ku kula ka wona hi ku tirhisa ku xavisiwa ka swilo leswi humaka ematikweni mambe kumbe ku tumbuluxa hi ntirhisano milayeni leyintshwa ya swikumiwa leyi faneleke ku tsakela ka vatirhisi va le Zambia. Tsundzuka leswaku ku cinca-cinca i swa nkoka swinene loko u nghena eka makete wihi kumbe wihi wa mabindzu ya le handle ku katsa na Zambia – tilulamisele ku cinca swinyikelo swa wena swa swikumiwa hi ku ya hi mbuyelo wa vatirhisi na ku cinca ka swilaveko leswi nga kona eka makete.
Swihlawulekisi swa vaxavi na taboo
Zambia, leyi kumekaka eDzongeni wa Afrika, yi tiveka hi ku hambana ka mindhavuko leyi fuweke ni ku saseka ka ntumbuluko. Hi vaaki vo tlula 18 wa timiliyoni, vanhu va le Zambia va dume hi ntumbuluko wa vona wa xinghana ni ku amukela vaendzi. Xihlawulekisi xin’wana xa nkoka xa vaxavi eZambia i ku kandziyisa ka vona vuxaka bya munhu hi xiyexe. Ku aka ku tshembana na ku simeka vuhlanganisi na vaxavi i swa nkoka swinene eka vuhlanganisi bya mabindzu lebyi humelelaka. Ku tinyika nkarhi wo hlanganyela eka tinkulumo letitsongo ni ku kombisa ku tsakela ka xiviri evuton’wini bya vona swi kombisa xichavo ni ku kurisa vuxaka lebyinene. Mhaka yin’wana ya nkoka leyi u faneleke u yi xiya i ku tlangela ku lehisa mbilu ni ku cinca-cinca loko u tirhisana ni vaxavi eZambia. Nkarhi wu nga ha voniwa hi ndlela yo hambana, hikwalaho i swa nkoka ku amukela endlelo ro cinca-cinca hi nkarhi wa minkanerisano kumbe minhlangano tanihileswi ku hlwela ku nga humelelaka handle ka xitiviso xa le mahlweni. Ku kombisa ku twisisa swi ta pfuna ku hlayisa vuxaka lebyinene na vaxavi va le Zambia. Loko swi ta eka timhaka leti yirisiweke kumbe tinhloko-mhaka leti nga ni khombo leti faneleke ti papalatiwa hi nkarhi wa mabulo ya mabindzu, timhaka ta tipolitiki ti fanele ti langutisiwa hi vukheta. Hambi leswi minkarhi yin’wana swi nga papalatekiki hikwalaho ka swiendlakalo leswi yaka emahlweni kumbe swiendlakalo swa sweswi, ku humesa mavonelo lama nga riki na vukalatlhelo swi nga sivela ku nga twisisani kumbe ku khunguvanyeka. Ku engetela kwalaho, ku burisana hi mikhuva ya ndhavuko kumbe maendlelo ya ndhavuko hi xichavo swi nga endla leswaku ku va na ku hlangana loku nga na nhlamuselo swinene na vaxavi va le Zambia; hambiswiritano, papalata ku endla miehleketo mayelana na ripfumelo kumbe mindhavuko ya munhu hi xiyexe leyi sekeriweke ntsena eka ku andlala hi ku angarhela mayelana na tiko. Xo hetelela, ku lemuka swihinga leswi nga vaka kona swa ririmi na ku cinca vuhlanganisi hi ku ya hi swona swi ta olovisa swinene vuhlanganisi na tiklayenti ta le Zambia. Hambi leswi Xinghezi xi vulavuriwaka ngopfu etindhawini ta le madorobeni tani hi rin’wana ra tindzimi ta ximfumo ta Zambia xikan’we na tindzimi to hambana ta ndzhavuko to fana na Xibemba na Nyanja ku kongomisa eka mavulavulelo lama nga erivaleni loko ku ri karhi ku papalata marito ya slang swi ta antswisa ku twisisa hi nkarhi wa mabulo. Hi ku tlangela nkoka wo aka vuxaka lebyi simekiweke eka ku tshembana na ku xixima ku twisisa ka ndhavuko loko ya tirhisana na tikhayente ta le Zambia, mabindzu ya nga tumbuluxa vutirhisani lebyi nga heriki loko ya ri karhi ya fambisa mikhuva ya laha kaya hi ndlela leyinene
Endlelo ra vulawuri bya khastomo
Zambia, tiko leri nga ngheniwiki hi lwandle edzongeni wa Afrika, ri ni milawu yo karhi ya mikhuva ni ya ku rhurhela ematikweni mambe leyi faneleke ku landzeleriwa loko ku nghena kumbe ku huma etikweni. Vufambisi bya khastomo eZambia byi khomiwa hi Vulawuri bya Mali ya Tiko ya Zambia (ZRA). ZRA yi na vutihlamuleri byo langutela ku nghenisiwa ka swilo leswi humaka ematikweni mambe na ku rhumeriwa ehandle, ku hlengeleta swibalo, ku sivela migingiriko ya ku ngungumerisa, na ku tiyisisa ku landzeleriwa ka mintwanano ya mabindzu ya matiko ya misava. Loko u nghena eZambia, u ta boheka ku tata fomo ya xitiviso xa customs laha u tivisa swilo swihi na swihi swa nkoka leswi u swi tisaka etikweni. I swa nkoka ku tata fomo leyi hi ntiyiso ku papalata swiphiqo swihi na swihi hi nkarhi wa riendzo ra wena. Ku ni swipimelo swo karhi eka swilo leswi nga nghenisiwa kumbe ku humesiwa eZambia. Nhundzu yin’wana yi nga ha lava mpfumelelo kumbe ku hakeriwa swibalo swa customs. Swilo leswi yirisiweke swi katsa swibamu na swibalesa handle ka mpfumelelo lowu faneleke, swidzidziharisi na swidzidziharisi, mali ya vuxisi kumbe nhundzu leyi tlulaka milawu ya mfanelo ya vutshila. Ku nghenisiwa ka swifuwo swale kaya swinga lava switifikheti swa vutshunguri bya swifuwo leswi kombisaka ku tshungula. Switlhela swiva na nkoka ku xiya leswaku kuna swipimelo eka ntsengo wa mali ya matiko mambe leyi munhu anga yi tisaka kumbe ku yi humesa e Zambia. Loko u rhwale mali yo tlula R10 000 (kumbe leyi ringanaka na yona), yi fanele ku tivisiwa eka tikhasimende loko u fika kumbe u suka. Loko va suka eZambia, vaendzi va nga ha kombela ku tlheriseriwa mali eka Xibalo xa Nxavo lowu Engeteriweke (VAT) leyi hakeriweke eka nhundzu leyi faneleke leyi xaviweke ku nga si hela masiku ya 30 va nga si suka etikweni. Tiyisisa leswaku u hlayisa tirhisithi hinkwato ku suka eka ku xava ka wena tanihileswi ti nga ta laveka eka swikoxo swa ku tlheriseriwa ka VAT eka tikhawuntara leti vekiweke u nga si suka. Mfumo wa Zambia wu teka milawu ya customs yi ri ya nkoka; hikokwalaho i swa nkoka swinene ku landzelela milawu hinkwayo na swiletelo leswi humesiweke hi valawuri loko va nghena kumbe ku huma etikweni. Ku tsandzeka ku endla tano swi nga ha endla leswaku u hakerisiwa tihakelo kumbe hambi ku ri magoza ya le nawini. Minkarhi hinkwayo swa antswa ku kambela na embassy/consulate ya le mugangeni wa ka n’wina u nga si teka vuxokoxoko lebyi pfuxetiweke eka swilaveko swihi kumbe swihi swo karhi leswi sindzisiwaka hi mfumo wa Zambia mayelana na milawu ya ntolovelo leswaku u nga heteli u hlangana na swiphiqo leswi nga lavekiki hi nkarhi wa riendzo ra wena.
Tipholisi ta xibalo xa swilo leswi humaka ematikweni mambe
Zambia, leri kumekaka edzongeni wa Afrika, ri na pholisi yo karhi ya xibalo xa ku nghenisa nhundzu leyi nga kona eka nhundzu leyi nghenaka etikweni. Xibalo xo nghenisa swi vula swibalo leswi hakeriwaka eka swikumiwa leswi nghenisiwaka etikweni naswona swi hlengeletiwa hi vatirhela-mfumo va customs loko swi nghena. Mimpimo ya xibalo xa swilo leswi humaka ematikweni mambe eZambia ya hambana kuya hi muxaka wa xiendliwa lexi rhumeriwaka ematikweni mambe. Hi ntolovelo, nhundzu yi avanyisiwile hi swiyenge swo hambana leswi nga na mimpimo ya xibalo leyi fambelanaka. Swiyenge leswi swi katsa switirhisiwa swo ka swi nga tirhisiwanga, switirhisiwa swa le xikarhi, nhundzu leyi hetiweke, na swilo leswi tirhisiwaka. Eka switirhisiwa swo ka swi nga tirhisiwanga na swikumiwa swa le xikarhi leswi tekiwaka swi ri swa nkoka eka vuhumelerisi bya laha kaya kumbe nhluvukiso wa tiindasitiri, swibalo swa le hansi swa ku nghenisa kumbe ku ntshunxiwa swi nga nyikiwa ku hlohlotela vumaki bya laha kaya na ku kula ka ikhonomi. Pholisi leyi yi kongomisa ku hunguta ku titshega hi nhundzu leyi hetiweke leyi humaka ematikweni mambe loko yi ri karhi yi tlakusa ku tiyimela eka tiindasitiri to karhi. Hi hala tlhelo, swibalo swa le henhla swa ku xavisiwa ka swilo leswi humaka ematikweni mambe swi tala ku vekiwa eka nhundzu leyi hetiweke leyi nga humelerisiwaka laha tikweni. Endlelo leri ri sirhelela tiindasitiri ta laha kaya eka mphikizano na swilo swo chipa leswi humaka ematikweni mambe naswona ri hlohlotela vatirhisi ku xava switirhisiwa leswi endliweke laha kaya ematshan’wini ya sweswo. Ku engetela eka swibalo leswi swa ntolovelo swa ku nghenisa leswi simekiweke eka ku hambanyisa swikumiwa, ku nga ha va na swibalo swo engetela swo fana na xibalo xa nkoka lowu engeteriweke (VAT) lexi tirhaka eka ndhawu yo nghena. VAT hi ntolovelo yi hakeriwa tanihi phesente ya ntsengo hinkwawo wa nhundzu leyi humaka ematikweni mambe. Swi fanerile ku xiya leswaku Zambia nkarhi na nkarhi yi languta tipholisi ta yona ta xibalo xa ku xavisa ku nghenisa eka swiyimo swa ikhonomi leswi cincaka na mintwanano ya mabindzu na matiko man’wana kumbe swiyenge swa miganga swo fana na COMESA (Common Market for Eastern and Southern Africa). Hikokwalaho, i swa nkoka eka vaxavisi kumbe vanhu lava lavaka vuxokoxoko mayelana na swibalo swo karhi swo nghenisa nhundzu ya vona ku burisana na tiejensi ta mfumo leti faneleke to fana na valawuri va customs kumbe minhlangano ya mabindzu. Nhlamuselo leyi yo koma yi nyika nkatsakanyo wa maendlelo yo angarhela ya Zambia eka ku nghenisa nhundzu na tipholisi ta yona ta xibalo leti fambelanaka na yona. Ku kuma vuxokoxoko lebyi heleleke mayelana na swiyenge swo karhi swa swikumiwa kumbe ku pfuxetiwa ka sweswinyana eka xivumbeko xa tihakelo lexi amukeriweke hi Zambia, swi ringanyetiwa ku kongomisa eka swihlovo swa ximfumo kumbe ku burisana na vativi lava toloveleke milawu ya sweswi ya tiko
Tipholisi ta xibalo xa ku rhumela ematikweni mambe
Zambia, tiko leri nga ngheniwiki hi misava leri kumekaka eDzongeni wa Afrika, ri na ikhonomi yo hambana hambana leyi titshegeke ngopfu hi swiyenge swa rona swo rhumela ematikweni mambe. Nhundzu ya tiko leyi rhumeriwaka ematikweni mambe yi le hansi ka tipholisi to karhi ta xibalo leti kongomisaka eka ku tlakusa ku kula ka ikhonomi na ku sirhelela tiindasitiri ta laha kaya. Zambia ri tirhisa sisiteme ya Xibalo xa Nxavo lowu Engeteriweke (VAT) eka vunyingi bya nhundzu na vukorhokeri bya yona, ku katsa na ku rhumeriwa ka swilo ematikweni mambe. Mpimo wa VAT wa ntolovelo sweswi wu vekiwile eka 16%. Nhundzu leyi rhumeriwaka ematikweni mambe leyi humelerisiwaka endzeni ka tiko hi ntolovelo yi na xiyimo xa zero hi swikongomelo swa VAT, leswi vulaka leswaku yi ntshunxiwile eka swibalo swa laha kaya ku hlohlotela mabindzu ya matiko ya misava. Ku ya emahlweni, Zambia yi tirha ehansi ka mfumo wa Common External Tariff (CET) tanihi xirho xa Nhlangano wa Swibalo wa le Dzongeni wa Afrika (SACU). Pholisi leyi yi tiyisisa swibalo swa swibalo leswi fanaka na swibalo eka swilo leswi nghenisiwaka ematikweni ya swirho ku fana na Afrika-Dzonga, Namibia, Swaziland, Lesotho, na Botswana. Yi kongomisa ku tumbuluxa ndhawu yo ringana eka mabindzu hi ku sivela ku nga ringani ka mabindzu loku vangiwaka hi swivumbeko swo hambana swa xibalo. Ku xaviseriwa matiko mambe kusuka e Zambia swinga ha va ehansi ka swibalo swohambana hambana swaku xaviseriwa matiko yale handle kuya hi muxaka wa xiendliwa lexi rhumeriwaka. Xikombiso, timinerali tofana na copper na cobalt tiva na xibalo xaku xaviseriwa matiko yale handle kuya hi ntsengo wa tona wa makete kumbe volume leyi rhumeriwaka ematikweni mambe. Swibalo leswi swi pfuneta ku humesa mali eka mfumo loko ku ri karhi ku lawula ku rhumeriwa ka switirhisiwa swa ntumbuluko swa nkoka. Ku engetela eka tipholisi ta xibalo leti kongomeke eka ku xaviseriwa matiko mambe, Zambia yi tlhela yi nyika swihlohloteri swin’wana leswi kongomisiweke eka ku koka rinoko ra vuvekisi bya le handle na ku hlohlotela tisekithara leti nga riki ta ndhavuko to rhumela ematikweni mambe. Van’wamabindzu lava nghenelaka eka tiindasitiri ta vurimi kumbe vumaki va nga vuyeriwa eka ku hungutiwa ka mimpimo ya xibalo xa muholo wa mabindzu kumbe ku ntshunxiwa hi minkarhi yo karhi. I swa nkoka eka vaxavisi lava tirhaka eZambia ku tshama va ri karhi va tivisiwa hi ku cinca kwihi kumbe kwihi kumbe ku cinca loku endliweke hi valawuri lava faneleke mayelana na tipholisi ta xibalo leti fambelanaka na swikumiwa swa vona swo karhi kumbe sekithara ya indasitiri. Ku twisisa milawu leyi swi nga pfuna mabindzu ku fambisa ndhawu leyi rharhanganeke ya xibalo loko va ri karhi va kurisa ku vuyeriwa endzeni ka timakete ta vona hi ku hambana ka tona ematikweni mambe.
Switifikheti leswi lavekaka ku rhumela ematikweni mambe
Zambia, tiko leri nga ngheniwiki hi misava leri kumekaka edzongeni wa Afrika, ri na nxaxamelo wo hambana wa nhundzu yo xaviseriwa matiko mambe leyi lavaka xitifikheti lexi faneleke ku tiyisisa khwalithi na ku landzelerisa swipimelo swa matiko ya misava. Xitifikheti xa ku rhumela ematikweni mambe eZambia xi fambisiwa ngopfu hi Zambia Bureau of Standards (ZABS) na tiejensi tin’wana ta mfumo leti faneleke. Xin’wana xa swilo leswikulu leswi rhumeriwaka ematikweni mambe leswi humaka eZambia i koporo. Tanihi yin’wana ya vahumelerisi lavakulu va copper e Afrika, Zambia yi tiyisisa leswaku ku xaviseriwa matiko yale handle ka copper ku fikelela swipimelo swa khwalithi ya matiko ya misava hiku tirhisa switifikheti swohambana hambana. ZABS yi nyika vukorhokeri bya xitifikheti byo fana na ISO 9001 eka tisisiteme ta vulawuri bya khwalithi na ISO 14001 eka tisisiteme ta vulawuri bya mbango. Handle ka koporo, tiko ra Zambia ri tlhela ri xavisela matiko mambe swilo swa vurimi swo tanihi fole, mavele, tinyawa ta soya ni kofi. Ku seketela ku xavisiwa loku, switifikheti leswi fambelanaka na vuhlayiseki bya swakudya na vurimi bya organic swinga laveka. ZABS yinyika switifikheti swofana na HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points) eka tisisiteme ta vulawuri bya vuhlayiseki bya swakudya na Organic Certification eka swibyariwa swa organic. Ku engetela eka swixavisiwa, Zambia yitlhela yiva na xiyenge xa ​​vumaki lexi kulaka lexi humesaka swilo leswi hetiweke swofana na malapi, switirhisiwa swa dzovo, tikhemikhali, na michini. Swilo leswi swi nga ha lava switifikheti swo karhi ku ya hi timakete leti swi kunguhatiweke kumbe tiindasitiri leti swi ti tirhelaka. Xikombiso, ku xaviseriwa matiko yale handle ka swiambalo swinga lava ku namarhela Oeko-Tex Standard 100 leyi tiyisisaka leswaku akuri hava swilo leswinga na khombo leswinga kona eka malapi. I swa nkoka eka vaxavisi va le Zambia ku kuma switifikheti leswi faneleke swa swikumiwa swo karhi ku nga ri ntsena ku fikelela swilaveko swa matiko ya misava kambe na ku ndlandlamuxa mphikizano wa vona wa makete emisaveni hinkwayo. Switifikheti leswi swi tiyisisa lava nga ta xava hi swiyimo swa khwalithi ya xiendliwa na ku namarhela swipimelo swa misava hinkwayo. Hi ku angarhela, ku kuma xitifikheti xa ku rhumela ematikweni mambe swi pfuneta ku hlayisa ndhuma ya Zambia tanihi muphakeri wo tshembheka wa nhundzu ya xiyimo xa le henhla loko ku ri karhi ku tlakusa swivandlanene swa mabindzu na matiko man’wana emisaveni hinkwayo.
Vutleketli lebyi ringanyetiweke
Zambia i tiko leri nga ngheniwiki hi lwandle leri kumekaka edzongeni wa Afrika. Hambi leswi ri nga na mintlhontlho ya ntivo-misava, tiko ri endlile nhluvuko lowukulu eku hluvukiseni ka netiweke ya rona ya vutleketli ku olovisa ku kula ka mabindzu na ikhonomi. Ndlela leyikulu yo fambisa nhundzu eZambia i vutleketli bya le magondzweni. Netiweke ya magondzo yi hlanganisa ku tlula 91,000 wa tikhilomitara, yi hlanganisa madoroba lamakulu na madoroba etikweni hinkwaro. Great North Road yi tirha tanihi phaseji ra nkoka ra vutleketli, leri hlanganisaka Zambia na Democratic Republic of Congo na Tanzania. Eka swirhumeriwa swa matiko ya misava, Zambia ri na swikepe swo hlayanyana swa nkoka swo nghena eka swona. Ribuwa ra Dar es Salaam eTanzania ri tala ku tirhisiwa ku xavisa swilo leswi humaka ematikweni mambe ni ku swi rhumela ematikweni mambe hi ku tirhisa nhundzu ya le lwandle. Ku suka kwalaho, nhundzu yi nga yisiwa hi patu kumbe hi xitimela yi ya etindhawini to hambana-hambana endzeni ka tiko ra Zambia. Tindlela ta mati ta le ndzeni ka tiko na tona ti hoxa xandla eka ku fambisiwa ka nhundzu endzeni ka tiko. Nambu wa Zambezi wutirha tani hi ndlela leyikulu ya mati yo fambisa ndzhwalo wotala kufana na timinerali na swibyariwa swa vurimi. Hambiswiritano, swifanele ku xiyiwa leswaku ndlela leyi ya vutleketli yingava yinga ringanelanga eka tinxaka hinkwato ta ndzhwalo hikokwalaho ka swipimelo eka ku famba hi swikepe. Endlelo ra swiporo ra Zambia ri tlanga xiave xa nkoka eku fambiseni ka mabindzu ya miganga. Xiporo xa Tanzania-Zambia (TAZARA) xi tirha exikarhi ka Kapiri Mposhi exikarhi ka Zambia na ribuwa ra Dar es Salaam eTanzania, leswi nyikaka ndlela yin’wana ya vutleketli eka ku nghenisa na ku rhumela ehandle. Emalembeni ya sweswinyana, ku ve ni matshalatshala yo antswisa ku hlanganisiwa ka swihaha-mpfhuka eZambia. Rivala ra Swihahampfhuka ra Matiko ya Misava ra Kenneth Kaunda eLusaka i rivala ra swihahampfhuka lerikulu etikweni naswona ri tirha tanihi ntsindza wa nkoka eka vukorhokeri bya ku rhwala nhundzu hi swihahampfhuka swa laha kaya na swa matiko ya misava. Loko ku langutiwa tindlela to hlawula ta vutleketli endzeni ka Zambia, swa antswa ku tirha na tikhamphani ta vutleketli ta laha kaya leti simekiweke leti nga na ntokoto wo fambafamba eka mintlhontlho ya switirhisiwa swa tiko. Tikhamphani leti ti nga nyika swintshuxo leswi lulamisiweke leswi simekiweke eka swilaveko swo karhi swo fana na ku twisisa nkarhi kumbe muxaka wa ndzhwalo. Hi ku angarhela, loko Zambia ri langutane na mintlhontlho yo karhi ya vutleketli hikwalaho ka ndhawu ya rona leyi nga ngheniwiki hi misava, ri tumbuluxile netiweke ya magondzo yo anama xikan’we na ku fikelela swikepe hi ku tirhisa vuhlanganisi bya matiko ya vaakelani leswi pfunetaka ku olovisa ku fambafamba ka nhundzu. Hi ku tirhisa tindlela ta vutleketli leti nga kona na ku tirha na vatirhisani va vutleketli lava tshembekaka, mabindzu ya nga fambisa hi ku humelela ndhawu ya vutleketli ya Zambia.
Tichannel ta nhluvukiso wa vaxavi

Minkombiso ya nkoka ya mabindzu

Zambia i tiko leri nga ngheniwiki hi lwandle leri kumekaka edzongeni wa Afrika. Yitiveka hi swilo swa yona swohambana hambana swa ntumbuluko, kukatsa na copper, cobalt, na switirhisiwa swa vurimi swofana na mavele, fole na chukele. Hikwalaho ka sweswo, ku na tindlela to hlaya ta nkoka ta matiko ya misava ta ku xava na minkombiso ya mabindzu leyi hoxaka xandla eka nhluvukiso wa yona wa ikhonomi. Yin’wana ya tindlela ta nkoka ta ku xava ka matiko ya misava eZambia i sekithara ya migodi. Tidipoziti leti fuweke ta timinerali ta tiko ti koka rinoko ra vaxavi vo tala va matiko ya misava ku suka eka tiindasitiri to fana na michini ya migodi, switirhisiwa, thekinoloji, na vukorhokeri. Vaxavi lava vatala ku tirhisana na tikhamphani ta laha kaya leti katsekaka eka ku humesiwa ka timinerali tofana na copper na cobalt. Sekithara yin’wana ya nkoka eka tindlela ta matiko ya misava ta ku xava eZambia i vurimi. Misava leyi noneke ya tiko yi seketela migingiriko yohambana hambana ya vurimi leyi kokaka rinoko ra vaxavi va misava hinkwayo lava lavaka swixavisiwa swofana na mavele, fole, soybeans kumbe matluka ya tiya kusuka eka vaphakeri va Zambia. Minkombiso ya mabindzu ya matiko ya misava leyi hlawulekeke eka mabindzu ya swa vurimi yi nyika pulatifomo ya kahle swinene ya vuhlanganisi na ku lavisisa swivandlanene swa mabindzu leswi nga vaka kona endzeni ka sekithara leyi. Zambia yitlhela yi khoma minkombiso yohambana hambana ya mabindzu leyi kombisaka switirhisiwa swohambana hambana kusuka eka swiyenge swohambana hambana. Xikombiso: 1. Zambia International Trade Fair (ZITF): Nkombiso lowu wa lembe na lembe wu endleka edorobeni ra Ndola naswona wu koka rinoko ra vakombisa ku nga ri ku suka eZambia ntsena kambe na ku suka ematikweni man’wana ya Afrika na le handle. Yi katsa tiindasitiri to hambana ku fana na vumaki, michini ya vurimi & switirhisiwa vuhlayiseki & swintshuxo swa vuhlayiseki swa elektroniki nhundzu ya vatirhisi na swin’wana, ku nyika pulatifomo eka mabindzu ya laha kaya hamambirhi ku tihlanganisa na vayimeri va ku xava va matiko ya misava. 2. Copperbelt Mining Trade Expo & Conference (CBM-TEC): Xiendlakalo lexi xi kongomisa eka indasitiri ya migodi hi ku hlanganisa vatlangi va nkoka ku katsa na vatirhi va migodi va le mugodini vaphakeri vatsundzuxi vanjhiniyara vatirhela mfumo na swin’wana, ku burisana hi swintshuxo swa mintlhontlho ya vutumbuluxi na swin’wana.. Xi nyika nkarhi eka mabindzu lama katsekaka eka ku humesiwa ka timinerali kumbe vukorhokeri bya mphakelo ku tirhisana na vaxavi va matiko ya misava. 3 Foodex Zambia: Tanihi yin’wana ya minkombiso leyikulu ya swakudya leyi khomeriwaka lembe na lembe eDorobeni ra Lusaka leyi kombisaka vuswikoti bya ku xaviseriwa matiko yale handle ka swibyariwa swa vurimi bya Zambia laha vaxavisi votala van’wamapurasi ti cooperatives ta agro-processors va kombisaka switirhisiwa swa vona swa khwalithi ku koka rinoko ra vaxavi va matiko ya misava va tlakusa mabindzu ya nkoka eka sekithara ya vurimi. Ku tlula kwalaho, mfumo wa Zambia wu lave hi ku hiseka ku koka rinoko ra vuvekisi bya le matikweni mambe ni ku tlakusa mabindzu. Va simekile tiejensi to fana na Ejensi ya Nhluvukiso ya Zambia (ZDA) leti pfunaka mabindzu ya laha kaya na ya matiko ya misava eku fikeleleni ka swivandlanene swa ku xava, ku kuma vatirhisani lava nga vaka kona, na ku fambisa swilaveko swa milawu. Tiajendhe leti ti tlanga xiave xa nkoka eku hlanganiseni ka vaxavi va matiko ya misava na vaphakeri va le Zambia. Hi ku gimeta, Zambia yi nyika tindlela to hlaya ta nkoka ta matiko ya misava ta ku xava hi ku tirhisa tisekithara to fana na migodi na vurimi. Minkombiso ya mabindzu yo fana na ZITF, CBM-TEC, na Foodex Zambia yi nyika tipulatifomo to kombisa swikumiwa na ku simeka vuhlanganisi na vaxavi va misava hinkwayo. Matshalatshala ya mfumo yo fambisa vuvekisi bya le handle ya ya emahlweni ya ndlandlamuxa swivandlanene leswi eka mabindzu ya laha kaya na vaxavi va matiko ya misava lava tsakelaka ku kuma swihlovo ku suka eZambia.
Le Zambia, tinjhini to lavisisa leti tirhisiwaka ngopfu ti katsa Google, Bing na Yahoo. Tinjhini leti to lavisisa ti nyika vuxokoxoko byo hambana hambana naswona ti khathalela ku tsakela na swilaveko swo hambana. Hi leti tiwebsite to nghena eka tinjhini leti to lavisisa: 1. Google: www.google.com - Google i yin’wana ya tinjhini to lavisisa leti dumeke no tirhisiwa ngopfu emisaveni hinkwayo. Yi nyika nxaxamelo lowu heleleke wa mimbuyelo ya ku lavisisa, ku katsa na matluka ya webu, swifaniso, tivhidiyo, swihloko swa mahungu, mimepe na swin’wana swo tala. 2. Bing: www.bing.com - Bing yi tlhela yi va njhini yo lavisisa leyi tirhisiwaka ngopfu leyi nyikaka vatirhisi mimbuyelo leyi faneleke hi ku ya hi swivutiso swa vona. Yi nyika ku lavisisa ka webu xikan’we na swihlawulekisi swo fana na ku lavisisa swifaniso, ku lavisisa ka vhidiyo, tiatikili ta mahungu, ku hlanganisiwa ka mimepe leswi fambiwaka hi Microsoft. 3. Yahoo: www.yahoo.com - Yahoo i njhini yin’wana yo lavisisa leyi dumeke leyi nyikaka vukorhokeri byo hambana ku fana na ntirho wo lavisisa eka webu xikan’we na vukorhokeri bya imeyili (Yahoo Mail), ku pfuxetiwa ka mahungu ku suka eka swihlovo leswi dumeke (Yahoo News), ku vhumbha ka maxelo (Yahoo Weather), ku pfuxetiwa ka mintlangu (Yahoo Sports), swilo swa vuhungasi (Yahoo Entertainment), na swin’wana. Swifanele ku vula leswaku hambi leswi leswi swinharhu swinga exikarhi ka leswi tirhisiwaka ngopfu e Zambia na timakete ta misava hinkwayo; ku na tindlela tin’wana to hlawuleka kumbe ta laha kaya leti kumekaka endzeni ka Zambia na tona – hambi leswi ti nga ha vaka ti nga tiviwi ngopfu kumbe ku tirhisiwa. Xiya leswaku ku hlawula njhini yo lavisisa leyi u yi tsakelaka eku heteleleni swi titshege hi ku tsakela ka munhu hi xiyexe mayelana na ntokoto wa dizayini ya vuhlanganisi bya mutirhisi kumbe swihlawulekisi swin’wana swo karhi leswi nyikiwaka hi tipulatifomo ha yin’we.

Matluka lamakulu yo tshwuka

Le Zambia, tidayirekitara ta matluka yo tshwuka letikulu hi leti: 1. ZamYellow: Leyi i xikombo lexi heleleke xa le ka inthanete lexi katsaka tiindasitiri to hambana-hambana ni vukorhokeri eZambia. Yi nyika vuxokoxoko byo tihlanganisa, tiadirese, na tinhlamuselo ta mabindzu etikweni hinkwaro. Website ya ZamYellow i www.zamyellow.com. 2. Yellow Pages Zambia: Xikombo xin’wana lexi dumeke xa matluka yo tshwuka etikweni i Yellow Pages Zambia. Yi nyika minxaxamelo ya mabindzu hi ku ya hi indasitiri ya wona, ndhawu na swiyenge swin’wana. U nga kuma vuxokoxoko bya tikhamphani xikan’we na vuxokoxoko bya tona byo tihlanganisa eka webusayiti ya tona www.yellowpageszambia.com. 3. FindaZambia: FindaZambia i xikombo xa inthanete lexi nyikaka vuxokoxoko bya vuhlanganisi eka mabindzu lama tirhaka eka swiyenge swo hambana ku fana na vurimi, ku aka, dyondzo, vuyeni, nhlayiso wa rihanyo, na swin’wana eZambia. Website ya vona yi nga nghenisiwa eka www.findazambia.com. 4. BizPages Zambia: BizPages i xikombo xa mabindzu lexi rhangelaka lexi ngopfungopfu xi kongomisaka eka mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi (SMEs) etikweni. Yi kombisa tikhamphani to huma eka tiindasitiri to hambana ku katsa na mavhengele ya vuxavisi, tirhesiturente & tibara, tiejensi ta tindlu na misava, vaxavisi va mimovha exikarhi ka swin’wana. U nga endzela webusayiti ya vona eka www.bizpages.org/zm. Tidayirekitara leti ta matluka yo tshwuka ti tirha tanihi switirhisiwa swa nkoka ku kuma vahlanganisi va nkoka va mabindzu kumbe vaphakeri va vukorhokeri endzeni ka ndhawu ya makete yo hambana ya Zambia.

Tipulatifomo letikulu ta mabindzu

Le Zambia, ku ni tipulatifomo to hlayanyana leti xiyekaka ta e-commerce leti khathalelaka swilaveko swa vaxavi va le ka Internet. Hi leti tin’wana ta tipulatifomo letikulu ta e-commerce etikweni: 1. Jumia Zambia - Jumia i yin’wana ya tikhamphani ta e-commerce leti rhangelaka eAfrika leti nga na vukona ematikweni yo tala, ku katsa na Zambia. Pulatifomo yi nyika switirhisiwa swo hambana hambana ku suka eka swiyenge swo hambana ku fana na swa elektroniki, fexeni, ku saseka, switirhisiwa swa le kaya, ti-smartphone, na swin’wana. Website: www.jumia.co.zm 2. Zamart - Zamart i ndhawu yo xavisa ya laha kaya leyi dumeke ya le ka inthanete eZambia. Yi nyika pulatifomo eka vaxavisi ku kombisa switirhisiwa swa vona na vaxavi ku swi xava hi ku olova eka inthanete. Pulatifomo leyi yi nyikela swilo swo hambana-hambana ku sukela eka swiambalo ni switirhisiwa ku ya eka switirhisiwa swa le kaya ni swa elektroniki. Website: www.zamart.com 3. Krafula Online Shop - Krafula i pulatifomo ya e-commerce leyi tumbulukaka eZambia leyi kongomisaka eka ku nyika switirhisiwa swa khwalithi hi minxavo yo ringanela eka vaxavi va yona. Yi nyika swiyenge swo hambana swa switirhisiwa swo fana na swiambalo swa fexeni, swa elektroniki, switirhisiwa swo saseka, swilo swa vana, switirhisiwa swa le khixini, na swin’wana. Website: www.krafulazambia.com 4. ShopZed - ShopZed i xitolo xa inthanete eZambia lexi fambisaka mintokoto yo xava leyi nga na swiphiqo eka vaxavi hi ku nyika switirhisiwa swo hambana hi minxavo yo phikizana eka swiyenge swo hambana ku fana na swiambalo swa fexeni/switirhisiwa, . switirhisiwa/switirhisiwa swa elektroniki, . swilo swa nkoka swa le kaya/khixi, . na swilo swo hlayisa munhu hi xiyexe/ switolwa. Webusayiti: www.shopzed.lixa.tech 5 Zambian Hemp Store – Pulatifomo leyi yo hlawuleka ya e-commerce yi tiveka ngopfu eka switirhisiwa leswi endliweke hi hemp kusuka eka swiambalo leswi endliweke hi ti fibre ta hemp kuya eka swiengetelo swa rihanyo leswi endliweke kusuka eka switirhisiwa swa hemp. webusayiti: zambianhempstore.com Leswi i swikombiso swi nga ri swingani ntsena; ku nga ha va na tipulatifomo tin’wana letitsongo kumbe leti kongomisiweke eka niche leti kumekaka na le makete wa Zambia.

Tipulatifomo letikulu ta swihangalasamahungu swa le ka social media

Le Zambia, ku ni tipulatifomo to hlayanyana ta swihaxa-mahungu swa le ka Internet leti nga duma eka vaaki va rona. Hi leti tin’wana ta tipulatifomo ta vuhlanganisi bya le ka social media leti tirhisiwaka ngopfu eZambia swin’we ni tiwebsite ta tona: 1. Facebook (www.facebook.com): Tanihi yin’wana ya tisayiti ta vuhlanganisi bya le ka social networking leti dumeke swinene emisaveni hinkwayo, Facebook yi na xisekelo xa vatirhisi va nkoka eZambia na yona. Vatirhisi va nga endla tiphrofayili, va tihlanganisa na vanghana na ndyangu, va joyina mintlawa kumbe matluka mayelana na leswi va swi tsakelaka swo hambana, na ku avelana swilo swo fana na swifaniso na tivhidiyo. 2. Twitter (www.twitter.com): Twitter yi tirhisiwa ngopfu hi vanhu va le Zambia eka ku pfuxetiwa ka nkarhi wa xiviri na ku burisana hi tinhlokomhaka to hambana. Vatirhisi va nga landzelela tiakhawunti leti va ti tsakelaka, va avelana marungula yo koma lama tiviwaka tanihi "tweets," va tlhela va tweeta swilo leswi humaka eka van'wana, va nghenelela eka tinhlokomhaka leti nga trending hi ku tirhisa ti hashtag (#), na ku nghenelela eka mabulo. 3. WhatsApp (www.whatsapp.com): WhatsApp i app ya marungula leyi dumeke eZambia leyi pfumelelaka vatirhisi ku rhumela matsalwa, ku bela riqingho hi rito kumbe hi vhidiyo, ku avelana tifayela to fana na matsalwa kumbe swifaniso exihundleni kumbe eka ti group chat. Yi tirhisiwa ngopfu eka ku vulavurisana ka munhu hi xiyexe exikarhi ka vanghana ni ndyangu swin’we ni mabulo lama fambisanaka ni bindzu. 4. Instagram (www.instagram.com): Instagram i pulatifomo ya vuhlanganisi bya le ka social networking leyi simekiweke eka swivono laha vatirhisi va nga uploadaka swifaniso kumbe tivhidiyo to koma ku avelana na valandzeri va vona. MaZambia va tirhisa pulatifomo leyi ku kombisa vuswikoti bya vona byo teka swifaniso, ku tlakusa mabindzu/swikumiwa/vukorhokeri hi ku tumbuluxa swilo leswi voniwaka. 5. LinkedIn (www.linkedin.com): LinkedIn i sayiti ya vuhlanganisi bya xiphurofexinali leyi tirhisiwaka ngopfu hi tiphurofexinali ta le Zambia ku tihlanganisa na vatirhikulobye na vativi endzeni ka tinsimu ta vona leti va ti tsakelaka kumbe swiyenge swa indasitiri. Yi tirha tanihi xitatimende xa ntirho xa inthanete laha vanhu va nga kombisaka ndhavuko wa vona wa dyondzo, ntokoto wa ntirho loko va ri karhi va tlhela va va pfumelela ku landzelela tikhamphani/minhlangano leyi va yi tsakelaka. 6. YouTube (www.youtube.com): YouTube yi sungule ku duma swinene hi ku famba ka nkarhi eZambia hikwalaho ka nhlengeleto wa yona lowukulu wa tivhidiyo ku suka eka tivhidiyo ta vuyimbeleri ku ya eka tidyondzo ta dyondzo kumbe swilo swa vuhungasi ku suka eka vatumbuluxi vo hambana emisaveni hinkwayo. 7.TikTok( www.tiktok.com) : TikTok yi kumile ndhuma leyikulu eka vantshwa va le Zambia, leswi va pfumelelaka ku tumbuluxa na ku avelana tivhidiyo to koma ta vutumbuluxi. Hi kombela mi xiya leswaku ku duma na ku tirhisiwa ka tipulatifomo leti swi nga ha hambana eka vanhu na mintlawa ya malembe, kambe leti hi tin’wana ta tipulatifomo ta vuhlanganisi bya le ka social media leti tirhisiwaka ngopfu eZambia.

Minhlangano leyikulu ya tiindasitiri

Le Zambia, ku na minhlangano yo hlayanyana leyikulu ya indasitiri leyi yimelaka swiyenge swo hambana swa ikhonomi. Hi lowu nxaxamelo wa minhlangano yin’wana ya indasitiri leyi dumeke swin’we ni swihlanganisi swa yona swa tiwebsite hi ku hambana ka swona: 1. Nhlangano wa Vaendli va Zambia (ZAM): ZAM yi yimela sekithara ya vumaki eZambia, yi tlakusa ku kula ka yona na ku seketela tipholisi leti vuyerisaka vaendli. Website: https://zam.co.zm/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga 2. Huvo ya Mabindzu na Vumaki ya Zambia (ZACCI): ZACCI i nhlangano wa mabindzu lowu rhangelaka eZambia, lowu tirhaka ku olovisa swivandlanene swa mabindzu na vuvekisi, xikan’we na ku nyika vukorhokeri bya nseketelo eka mabindzu eka tisekithara to hambana. Website: https://www.zacci.co.zm/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga 3. Nhlangano wa Vatirhi va le Tibangi wa Zambia (BAZ): BAZ i nhlangano lowu hlanganisaka tibangi ta mabindzu leti tirhaka eZambia, hi xikongomelo xo tlakusa ntirhisano exikarhi ka tibangi ta swirho na ku hoxa xandla eka nhluvukiso wa indasitiri ya tibangi. Webusayiti: http://www.baz.org.zm/ . 4. Huvo ya Vupfhumba ya Zambia (TCZ): TCZ yi yimela sekithara ya vupfhumba eZambia, yi kongomisa eka ku tlakusa maendlelo ya vupfhumba lama nga heriki na ku seketela tipholisi leti vuyerisaka eka ku kula na nhluvukiso wa indasitiri. Webusayiti: http://huvo ya vupfhumba yazambia.com/ 5. Nhlangano wa Vatirhi va le Mugodini wa Zambia (MUZ): MUZ yi yimela vatirhi eka sekithara ya migodi hi mayelana na ku sirhelela timfanelo ta vona, vuhlayiseki, na ku tsakela loko yi ri karhi yi hoxa xandla eka nhluvukiso hinkwawo wa indasitiri ya migodi eZambia. Website: http://www.muz-zambia.org/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga 6. Nhlangano wa Vahumelerisi va Vurimi wa Zamiba (APAZ): APAZ yi yimela van’wamapurasi na vahumelerisi va vurimi eka swiyengentsongo swo hambana ku katsa na vurimi bya swibyariwa, ku fuwa swifuwo na swin’wana, ku tirhela ku tumbuluxa ndhawu leyinene eka mabindzu lama simekiweke eka vurimi ku humelela. Website: N/A Hi kombela mi xiya leswaku nxaxamelo lowu a wu helelanga tanihileswi ku nga vaka na minhlangano yin’wana ya indasitiri leyitsongo kumbe leyi kongomisiweke eka niche leyi tirhaka eka tisekithara to hambana endzeni ka tiko.

Tiwebsite ta mabindzu na mabindzu

Hi leti tiwebsite tin’wana ta ikhonomi ni ta mabindzu eZambia: 1. Ejensi ya Nhluvukiso wa Zambia (ZDA) - Webusayiti ya ximfumo ya ZDA, leyi tlakusaka swivandlanene swa vuvekisi na ku nyika vuxokoxoko bya ku endla bindzu eZambia. Website: https://www.zda.org.zm/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga 2. Vulawuri bya Mali ya le Zambia (ZRA) - ZRA yi na vutihlamuleri byo hlengeleta mali leyi nghenaka hi ku yimela mfumo wa Zambia. Website leyi yi nyikela rungula leri vulavulaka hi xibalo, mikhuva ni timhaka tin’wana leti fambisanaka na swona. Website: https://www.zra.org.zm/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga 3. Lusaka Stock Exchange (LuSE) - Webusayiti ya LuSE yi nyika vuxokoxoko bya swilaveko swa ku xaxameta, migingiriko ya mabindzu, na datha ya makete eka vavekisi lava tsakelaka eka ku cincana ka switoko swa Zambia. Website: https://www.luse.co.zm/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga 4. Vukorhokeri bya Mabindzu, Mabindzu & Vumaki - Vukorhokeri lebyi byi langutela tipholisi ta mabindzu, milawu, na tindlela to tlakusa ku kula ka ikhonomi eZambia. Website ya vona yi na vuxokoxoko lebyi pfunaka eka mabindzu ya laha kaya na ya matiko ya misava. Webusayiti: http://www.mcti.gov.zm/ . 5. Bangi ya Zambia (BoZ) - Tanihi bangi ya le xikarhi ya tiko, webusayiti ya BoZ yi nyika vutivi eka tipholisi ta timali, mimpimo ya ku cincana, swiviko swa ntshamiseko wa swa timali, na tinhlayo ta ikhonomi. Website: https://www.boz.zm/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga 6. Hofisi ya Tinhlayohlayo ta le Xikarhi (CSO) - CSO yi hlengeleta tinhlayo to hambana ta ximfumo leti kombisaka swiyenge swo hambana swa nhluvukiso wa ikhonomi ya vaaki eZambia ku fana na datha ya vaaki kumbe mimpimo ya ku kula ka GDP. Webusayiti: http://cso.gov.zm/ 7. Investrust Bank Plc - Yin’wana ya tibangi ta mabindzu leti simekiweke eZambia leyi nyikaka vukorhokeri bya tibangi ta mabindzu ku seketela mabindzu lama tirhaka endzeni ka ikhonomi ya tiko. Webusayiti: https://investrustbank.co.zm/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga 8. Bangi yo Sungula ya Rixaka (FNB) - FNB yi tlhela yi va mutlangi lonkulu endzeni ka sekithara ya tibangi ta mabindzu ya Zambia leyi nyikaka swikumiwa/vukorhokeri byo hambana bya swa timali eka vanhu xikan’we na tikhayente ta mabindzu Website: https://www.fnbbank.co.zm/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga Tiwebsite leti ti nyika switirhisiwa swa nkoka eka mani na mani loyi a tsakelaka ku twisisa xiyimo xa ikhonomi na mabindzu ya Zambia xikan’we na vanhu na mabindzu lama lavisisaka swivandlanene swa vuvekisi leswi nga vaka kona etikweni.

Tiwebsite ta swivutiso swa data swa mabindzu

Kuna tiwebsite to hlaya ta swivutiso swa data ya mabindzu leti kumekaka eka Zambia. Hi leti mune wa tona swin’we ni swihlanganisi swa tona swa webusayiti hi ku hambana ka tona: 1. Khokholo ya Mabindzu ya Ejensi ya Nhluvukiso wa Zambia (ZDA): . Webusayiti: https://www.zda.org.zm/xitichi xa mabindzu/ Khokholo ya Mabindzu ya ZDA yi nyika pulatifomo leyi heleleke ku fikelela mahungu lama fambelanaka na mabindzu, ku katsa na ku rhumeriwa ka swilo ematikweni mambe na ku nghenisiwa ka swilo hi swikumiwa, tiko, na sekithara ya Zambia. 2. Ndzawulo ya Dathabeyisi ya Comtrade ya UN: Webusayiti: https://comtrade.un.org/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga Dathabeyisi ya UN Comtrade yi nyika datha yo hambana ya mabindzu ya matiko yo hambana, ku katsa na Zambia. Vatirhisi va nga lavisisa no vuyisa vuxokoxoko bya vuxokoxoko bya ku nghenisiwa na ku rhumeriwa ehandle hi xiyenge xa ​​swixavisiwa. 3. Xitshunxo xa Mabindzu ya Misava Hinkwayo lexi Hlanganisiweke (WITS): . Webusayiti: https://wits.worldbank.org/ Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga WITS yi nyika mfikelelo eka datha ya mabindzu ya swixavisiwa ya matiko ya misava ku suka eka swihlovo swo hambana, ku katsa na Xiyenge xa ​​Tinhlayohlayo xa Nhlangano wa Matiko (UNSD), Bangi ya Misava, WTO, na swin’wana. Vatirhisi va nga kambisisa swivumbeko swa mabindzu ya Zambia hi ku tirhisa tinhlayo leti nga na vuxokoxoko. 4. Atlilasi ya Mabindzu ya Misava Hinkwayo: Website: https://appsource.microsoft.com/ts-us/xiendliwa/ti-app-web/globaltradatlas.atlas_ya_mabindzu_ya_misava Global Trade Atlas i database leyi heleleke leyi endlaka leswaku vatirhisi va kota ku xopaxopa migingiriko ya misava hinkwayo yo nghenisa/ku rhumela ehandle. Yi katsa matiko yo tala emisaveni hinkwayo, ku katsa na Zambia, ku nyika vutivi lebyi dzikeke eka matirhelo ya mabindzu ya tisekithara to hambana. Hi kombela u xiya leswaku ku kumeka na ku fikelela swi nga ha hambana tanihileswi tiwebsite leti ti titshegeke hi ku pfuxetiwa hi nkarhi ku suka eka tinhlengeletano leti faneleke kumbe swivandla leswi nga na vutihlamuleri byo hlengeleta datha eka tinhlayo ta mabindzu.

Tipulatifomo ta B2b

Eka Zambia, ku na tipulatifomo to hlaya ta B2B (Business-to-Business) leti hlanganisaka mabindzu na ku kurisa mabindzu endzeni ka tiko. Laha hansi ku na tin’wana ta tipulatifomo ta B2B leti dumeke eZambia xikan’we na tiwebsite ta tona: 1. Zambian eMarketplace (www.zem.co.zm): Pulatifomo leyi yi endla leswaku mabindzu ya kota ku kombisa swikumiwa, vukorhokeri, na swivandlanene swa mabindzu. Yi nyika nxaxamelo lowu heleleke wa tikhamphani naswona yi nyika pulatifomo ya vuhlanganisi. 2. ZamLoop (www.zamloop.com): ZamLoop i ndhawu yo xavisa ya inthanete leyi hlanganisaka vaxavi na vaxavisi eka tiindasitiri to hambana eZambia. Swi olovisa mabindzu hi ku pfumelela mabindzu ku xaxameta swikumiwa/vukorhokeri bya wona, leswi endlaka leswaku swi olova eka lava nga ta xava ku swi kuma. 3. TradeKey Zambia (zambia.tradekey.com): TradeKey i makete wa misava hinkwayo wa B2B lowu nga na swiyenge swo karhi leswi nyiketeriweke eka matiko yo hambana, ku katsa na Zambia. Laha, mabindzu ya le Zambia ya nga tumbuluxa minxaxamelo ya swikumiwa na ku lavisisa vatirhisani va mabindzu lava nga ta va kona emisaveni hinkwayo. 4. Yellow Pages Zambia (www.yellowpagesofafrica.com/zambia/): Hambi leswi ngopfungopfu yi tiviwaka tanihi vukorhokeri bya vukorhokeri, Yellow Pages yi tlhela yi tirha tanihi pulatifomo ya B2B laha tikhamphani ti nga kombisaka swikumiwa na vukorhokeri bya tona hi ku tirhisa nxaxamelo wa vuxokoxoko. 5. Kupatana (zambia.kupatana.com): Kupatana i webusayiti ya switiviso swa le ka inthanete leyi pfumelelaka mabindzu ya le Zambia ku navetisa switirhisiwa kumbe vukorhokeri bya wona ku xavisiwa kumbe ku hirha. Pulatifomo leyi yi hlanganisa vaxavi va laha kaya hi ku kongoma na vaxavisi eka tiindasitiri to hambana. 6. TradeFord Zambia (zambia.tradeford.com): TradeFord yi nyika ndhawu ya vuxavisi ya B2B leyi hlayisiweke hi ku kongoma ku olovisa mabindzu exikarhi ka vaxavisi va le handle/vaxavisi va le handle va Zambia kumbe vaendli/vaxavisi va tihololo na vatirhikulobye va matiko ya misava. 7. Bizcommunity Africa - Zambia Xiyenge xa ​​Nkongomiso (www.bizcommunity.africa/184/414.html): Bizcommunity Africa yi nyika mahungu, vuxokoxoko, na vutivi mayelana na swiyenge swo hambana eAfrika hinkwaro hi ku tirhisa xiyenge xa ​​yona xo kongomisa eka ndhawu ya mabindzu ya Zambia. Leswi i swin’wana swa tipulatifomo ta B2B leti kumekaka eZambia. Hi ku tirhisa tipulatifomo leti ta inthanete, mabindzu ya nga tihlanganisa hi ndlela leyinene na vatirhisani lava nga ta va kona, vaxavi, na vaphakeri, eku heteleleni ku kurisa mabindzu na ku kula endzeni ka Zambia.
//