TogTok

Okulaba Ensi
Ssente z’eggwanga
Omuwendo gw’ensimbi
Ennaku enkulu enkulu
Embeera y’obusuubuzi bw’amawanga amalala
Obusobozi bw’okukulaakulanya akatale
Ebintu ebitundibwa mu bbugumu ku katale
Engeri za bakasitoma ne tabu
Enkola y’okuddukanya emirimu gya Kasawo
Enkola z’omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga
Enkola z’omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga
Satifikeeti ezeetaagisa okutunda ebweru w’eggwanga
Enteekateeka y’okutambuza ebintu esengekeddwa
Emikutu gy’okukulaakulanya abaguzi

Liberia nsi esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, ng’erina ensalo ne Sierra Leone mu bukiikakkono bw’amaserengeta, Guinea mu bukiikakkono ne Ivory Coast mu buvanjuba. Olw’obuwanvu bwa square kilomita nga 111,369, nnene katono okusinga Buyonaani. Ekibuga ekikulu era ekisinga obunene mu Liberia ye Monrovia. Liberia erimu abantu obukadde buna n’obukadde 900 era emanyiddwa olw’amawanga ag’enjawulo. Ekika ekisinga obunene kye kika kya Kpelle, nga kiddirirwa ebika ebirala nga Bassa, Gio, Mandingo, ne Grebo. Olungereza lwe lulimi olutongole mu Liberia. Eggwanga lino lirina embeera y’obudde ey’ebibira eby’enkuba ebirimu sizoni bbiri ez’enjawulo: enkuba (May okutuuka mu October) n’enkalu (November okutuuka mu April). Ensi yaayo ey’obutonde mulimu bbiici ennungi ku lubalama lw’ennyanja yaayo wamu n’ebibira ebinene ebijjudde ebimera n’ebisolo eby’enjawulo. Ebyafaayo bya Liberia bya njawulo kuba yatandikibwawo mu 1847 abaddu Abafirika-Amerika abaali basumuluddwa okuva mu Amerika. Yafuuka repubulika eyasooka mu Afrika eyeetongodde era okuva olwo ekuumye obutebenkevu mu byobufuzi ng’eyita mu nkyukakyuka z’obuyinza mu mirembe. Ebyenfuna bya Liberia okusinga byesigamye ku bulimi, okusima eby’obugagga eby’omu ttaka (naddala ekyuma), ebibira, n’okukola kapiira. Eggwanga lirina eby’obugagga eby’omu ttaka eby’amaanyi kyokka nga likyalina okusoomoozebwa mu kukozesa mu bujjuvu obusobozi bwabyo olw’obuzibu bw’ebikozesebwa. Enkulaakulana mu by’enfuna n’embeera z’abantu ekyali kikulu Liberia oluvannyuma lw’olutalo lw’omunda olw’emyaka mingi olwaggwa mu 2003. Kaweefube akolebwa okutumbula empeereza y’ebyobulamu, enkola z’ebyenjigiriza, okutumbula ebizimbe, n’okusikiriza bamusigansimbi okuva ebweru okusobola okukyusakyusa mu by’enfuna. Liberia era eyolekedde okusoomoozebwa okwekuusa ku kukendeeza obwavu olw’ebbula ly’emirimu eringi n’obutafaanagana mu nfuna. Wabula ebibiina by’ensi yonna ebigaba obuyambi bikyagenda mu maaso n’okuwagira pulojekiti z’enkulaakulana ey’olubeerera ezigendereddwamu okukendeeza obwavu mu ggwanga. Wadde nga eyolekedde ebizibu eby’enjawulo ku kkubo lyayo erigenda mu maaso mu kiseera kino ekyeyongera okulambikibwa ekirwadde kya COVID-19 ekikosa ebyenfuna by’ensi yonna omuli ne Liberia - eggwanga lino erya West Africa likuuma essuubi ly’ebiseera eby’omu maaso ebitangaavu ebijjudde emirembe, obutebenkevu, n’enkulaakulana ey’olubeerera mu by’enfuna.

Liberia, ensi esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, erina ssente zaayo ezimanyiddwa nga Liberia dollar (LRD). Ssente eno yasooka kutandikibwawo mu 1847 Liberia bwe yafuna obwetwaze. Akabonero ka ddoola ya Liberia ye "$" era nga kyongera okugabanyizibwamu ssente 100. Bbanka Enkulu eya Liberia y’ekola ng’efulumya n’okulungamya ssente z’eggwanga lino. Zikakasa nti zitebenkedde era ziddukanya enkyukakyuka mu miwendo gy’ensimbi eziyinza okubaawo. Bulijjo bbanka eno ekuba ssente empya n’ebinusu okudda mu kifo ky’ezo enkadde ezikaddiye. Ensimbi ezisaasaanyizibwa mulimu ddoola 5, 10, 20, 50 ne 100. Buli kawandiiko kalimu abantu abamanyiddwa ennyo mu ggwanga oba ebifo ebimanyiddwa. Effeeza ezisaasaanyizibwa mulimu ssente za ssente emu, ssente 5, ssente 10, ssente 25, ne ssente 50. Mu myaka egiyise, Liberia efunye okusoomoozebwa okukwata ku ssente zaayo olw’ensonga ng’ebbeeyi y’ebintu n’obutali butebenkevu mu by’enfuna. Kino kivuddeko omuwendo gw’ensimbi okukyukakyuka okusinziira ku nsimbi ennene ez’ensi yonna nga ddoola ya Amerika. Olw’obuzibu bw’ebyenfuna Bannaliberia bangi bwe boolekagana nabyo nga balina obusobozi obutono obw’okugula okusinga bwe kyali edda n’okufuna ssente z’ebweru nga ddoola za Amerika oba Euro ezikkirizibwa ennyo mu nkolagana naddala n’emikwano gy’ensi yonna oba abalambuzi abakyalira okuva ebweru w’eggwanga; bannansi batera okwesigama ku nkolagana ya ssente enkalu nga bakozesa ssente za wano mu nsaasaanya ya buli lunaku. Kaweefube akoleddwa ab’obuyinza mu gavumenti n’ebibiina by’ensi yonna okutebenkeza ssente za Liberia nga bayita mu nkola ez’enjawulo omuli enteekateeka z’okukangavvula mu by’ensimbi ezigendereddwamu okukendeeza ku bbeeyi y’ebintu n’okutumbula enkulaakulana mu by’enfuna ekiyinza okukosa obulungi embeera y’ensimbi z’eggwanga okumala ekiseera.

Ssente entongole eya Liberia ye ddoola ya Liberia (LRD). Ku bikwata ku miwendo gy’ensimbi z’ensimbi ennene ez’ensi yonna, wano waliwo ebibalo ebibalirirwamu: - Doola ya Amerika 1 (USD) nga yenkana ddoola 210 eza Liberia (LRD). - Euro 1 (EUR) nga yenkana ddoola 235 eza Liberia (LRD). - Pawundi ya Bungereza 1 (GBP) nga yenkana ddoola 275 eza Liberia (LRD). Nsaba omanye nti emiwendo gino egy’okuwanyisiganya ssente giyinza okukyukakyuka era giyinza okwawukana okusinziira ku mbeera y’akatale eriwo kati.

Liberia, ensi ya West Africa, ekuza ennaku enkulu eziwerako omwaka gwonna. Ekimu ku nnaku enkulu z’eggwanga ezisinga obukulu lwe lunaku lw’ameefuga, olukuza Liberia okwefuga okuva mu matwale ga Amerika nga July 26th buli mwaka. Olunaku luno lusiimibwa n’ebikujjuko eby’enjawulo omuli okulaga, okuyimba eby’obuwangwa, okwogera kw’abakungu ba gavumenti, n’okwolesa ebiriroliro. Ennaku endala eyeeyoleka mu Liberia ye lunaku lw’okwegatta mu ggwanga olukuzibwa nga May 14th. Olunaku luno lutumbula obumu n’okugumiikiriza mu BannaLiberia awatali kufaayo ku mawanga oba ebika byabwe. Kikola ng’ekijjukizo ky’eggwanga okwewaayo eri emirembe n’okukwatagana. Okugatta ku ekyo, Liberia ekuza olunaku lw’abakyala mu nsi yonna nga March 8th buli mwaka okussa ekitiibwa mu bituukiddwaako abakyala n’okulwanirira obwenkanya mu kikula ky’abantu mu bantu. Olunaku luno lulimu pulogulaamu eziraga emirimu abakyala gye bakola mu ggwanga ate nga ziggumiza obukulu bw’okutumbula abakyala mu by’enfuna n’ebyobufuzi. Ekirala, olunaku lw’okwebaza lulina obukulu obw’amaanyi mu buwangwa bwa Liberia kuba lujjukira okwebaza emikisa egyafunibwa omwaka gwonna. Ekuzibwa buli Lwakuna olusooka mu November, abantu bakuŋŋaana n’ab’omu maka gaabwe n’emikwano okugabana emmere nga bwe beebaza obulamu obulungi, okukulaakulana n’ebintu ebirala ebirungi mu bulamu bwabwe. Ekisembayo naye nga tekikoma okukuzibwa ye Ssekukkulu ng’essira liteekeddwa ku kukuza amazaalibwa ga Yesu Kristo nga weetaba mu kusaba kw’ekkanisa n’okwetaba mu bikujjuko ebijjudde obulamu ng’okuwanyisiganya ebirabo n’emikolo gy’omu kitundu. Kireeta ebiseera eby’essanyu amaka mwe gakwatagana okujaguza omukwano, obumu, n’omutima omulungi eri bonna. Okutwaliza awamu ebikujjuko bino bikola kinene mu kukkiriza ebibaddewo mu byafaayo oba ebintu ebikulu ng’obwetwaze oba okwegatta ate nga biwa emikisa gy’okujaguza okwebaza okw’okufumiitiriza mu bantu b’e Liberia

Liberia nsi esangibwa ku lubalama lw'amaserengeta ga Afrika, nga erimu abantu nga obukadde butaano. Ebyenfuna by’eggwanga lino byesigamye nnyo ku by’obugagga byalyo naddala ekyuma, emipiira n’embaawo. Liberia yeenyigira mu by’obusuubuzi mu ggwanga n’ensi yonna. Abasinga okusuubulagana nayo mulimu amawanga ag’omuliraano nga Sierra Leone, Guinea, Côte d’Ivoire, ne Nigeria. Amawanga gano makulu nnyo mu kutunda ebyamaguzi bya Liberia ebweru w’eggwanga. Mu by’okutunda ebweru w’eggwanga, Liberia okusinga eguza amawanga amalala ebintu ebisookerwako n’eby’obugagga eby’omu ttaka. Ekyuma kye kisinga okutundibwa ebweru w’eggwanga, nga kikola ekitundu kinene ku nsimbi zonna eggwanga ze lifuna ebweru w’eggwanga. Kapiira kye kintu ekirala ekyeyoleka ekifulumizibwa ebweru w’eggwanga okuva mu by’obulimi mu Liberia. Ku ludda lw’okuyingiza ebintu mu ggwanga, Liberia yeesigamye nnyo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga okusobola okutuukiriza ebyetaago byayo eby’omunda. Ebikulu ebiyingizibwa mu ggwanga mulimu ebyuma n’ebikozesebwa mu makolero ag’enjawulo, amafuta agava mu mafuta agakozesebwa amaanyi, emmere okuliisa abantu baayo n’okuwagira eby’obulimi. Gavumenti ya Liberia ekoze kaweefube w’okutumbula eby’obusuubuzi ng’eteeka mu nkola enkola ezigendereddwamu okutumbula embeera y’obusuubuzi mu ggwanga. Mu nteekateeka zino mulimu okulongoosa enkola ya Kasawo okusobola okwanguyiza okugogola amangu ebyamaguzi ku myalo n’ensalo. Wadde nga waliwo kaweefube ono, wakyaliwo okusoomoozebwa okulemesa enkulaakulana y’ebyobusuubuzi mu Liberia. Enkulaakulana y’ebizimbe ebitono ereeta ekizibu kinene mu kugaziya emirimu gy’ebyobusuubuzi. Enguudo embi n’emikutu gy’entambula egitamala kizibuwalira abasuubuzi okutambuza obulungi ebyamaguzi okwetoloola eggwanga. Ekirala, enguzi ekyali kusoomoozebwa okukosa obubi eby’obusuubuzi mu Liberia. Kiyinza okwongera ku ssente z’okutunda bizinensi mu bizinensi nga bayita mu kugulirira oba ebikolwa ebirala ebimenya amateeka nga bakolagana n’ebitongole bya gavumenti oba abakungu abeenyigira mu kulungamya eby’obusuubuzi by’ensi yonna. Okutwaliza awamu, wadde nga Liberia erina obusobozi bungi ng’esuubula eby’obugagga eby’omu ttaka ng’ekyuma ne kapiira okuggyako nga waliwo ennongoosereza ezikoleddwa mu nkulaakulana y’ebizimbe nga kwogasse n’ebikolwa eby’okulwanyisa enguzi; kiyinza okugenda mu maaso n’okusanga ebizibu ebiziyiza obusobozi bwayo obujjuvu obw’okugatta eby’obusuubuzi by’ensi yonna.

Liberia esangibwa mu West Africa erina obusobozi bungi okutumbula akatale kaayo ak’ebyobusuubuzi okuva ebweru. Eggwanga lino lirina eby’obugagga eby’omu ttaka bingi ng’ekyuma, emipiira, embaawo, ne dayimanda. Ensonga emu enkulu eyamba Liberia obusobozi bw’obusuubuzi bw’ebweru w’eggwanga y’ekifo ekirungi ky’eri. Eggwanga lino liri mu kifo ekirungi ku mabbali g’ennyanja Atlantic ng’erina emyalo egy’amazzi amawanvu nga Freeport of Monrovia. Kino kigifuula ekifo ekirungi ennyo eky’entambula y’oku nnyanja era kisobozesa okutuuka amangu mu butale bw’ensi yonna. Okugatta ku ekyo, Liberia erina omuwendo gw’abantu abato era ogweyongera oguleeta okusoomoozebwa n’emikisa. Wadde nga kyetaagisa okutumbula ebyenfuna n’okutondawo emirimu, abakozi abato bawa abakozi abeetegefu eri amakolero aganoonya okussa ssente mu ggwanga. Ekirala, gavumenti okwewaayo okutereeza ebyenjigiriza kugenderera okulaba ng’abakozi abalina obukugu abasobola okuyamba obulungi mu by’obusuubuzi by’ensi yonna. Ensimbi eziteekebwa mu kukulaakulanya ebizimbe nazo zitumbula essuubi ly’obusuubuzi bwa Liberia okuva ebweru. Ennongoosereza mu mikutu gy’enguudo n’okufuna amasannyalaze bisikiriza abasuubuzi abaagala okutandikawo emirimu munda mu ggwanga. Enkulaakulana zino zikendeeza ku nsaasaanya y’entambula ate nga zongera ku bulungibwansi mu kutambuza ebyamaguzi mu ggwanga n’ensi yonna. Ekirala, okutebenkera kw’ebyobufuzi gye buvuddeko kwongera obwesige bwa bamusigansimbi ekiyinza okuvaako okweyongera kw’ensimbi eziyingira mu nsimbi z’ebweru obutereevu (FDI) nga essira liteekeddwa ku kukulaakulanya amakolero agatunuulidde okutunda ebweru w’eggwanga. Gavumenti etumbula nnyo okusiga ensimbi ng’ewa ebisikiriza ng’okukendeeza ku musolo oba okuyingiza ebintu ebisookerwako ebikozesebwa mu kukola ebintu nga tewali musolo. Ebyobulimi kye kitundu ekirala ekirina obusobozi obw’amaanyi okutumbula ebyamaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga. Olw’obugimu bw’ettaka obulungi n’embeera y’obudde ennungi mu kitundu ekinene eky’eggwanga olw’enkuba ennyingi, Liberia esobola okwongera okutumbula eby’obulimi by’etunda ebweru w’eggwanga omuli ebiva mu mafuta g’enkindu nga amafuta g’enkindu agatali malongoose (CPO) oba ebintu ebirongooseddwa ng’amafuta g’okufumba oba amafuta g’ebiramu. Mu kumaliriza, Liberia etuwa essuubi eddungi ery’okugaziya akatale kaayo ak’ebyobusuubuzi okuva ebweru olw’ekifo kyayo ekirungi wamu n’eby’obugagga eby’omu ttaka ebingi omuli eby’obugagga eby’omu ttaka n’ebintu ebiva mu bulimi nga kwogasse n’okulongoosa ebizimbe okugenda mu maaso nga kivugirwa okutebenkera kw’ebyobufuzi n’obweyamo eri ennongoosereza mu byenjigiriza. Nga ekozesa obulungi ebirungi bino nga bayita mu nkola z’okutumbula okusiga ensimbi ezigendereddwamu amakolero agatunuulidde okutunda ebweru w’eggwanga ng’amakolero oba ebyobulimi, Liberia esobola okukwata emikisa gy’okukulaakulana mu by’enfuna n’enkulaakulana mu kisaawe ky’obusuubuzi bw’ensi yonna.

Okulonda ebintu ebitundibwa ennyo mu katale k’ebyobusuubuzi okuva ebweru mu Liberia kyetaagisa okulowooza ennyo n’okunoonyereza. Liberia esangibwa mu West Africa, erimu emikisa gy’okukola ebika by’ebintu eby’enjawulo. Wano waliwo ebintu ebikuyamba okulonda ebintu ebisaanira: Okunoonyereza ku katale: Okukola okunoonyereza okw’amaanyi ku katale okutegeera obwetaavu n’obusobozi bw’okugula bw’abaguzi b’e Liberia. Kino kiyinza okuzingiramu okusoma eby’omu kitundu bye baagala, emitendera gy’enyingiza, ensonga z’obuwangwa, n’emitendera egy’omulembe. Ebizimbe n’enkulaakulana: Lowooza ku bikozesebwa mu ggwanga ng’olonda ebintu. Okuva Liberia bweri mu kiseera kino okuddamu okuzimba oluvannyuma lw’olutalo lw’omunda okumala ebbanga eddene, waliwo obwetaavu obw’amaanyi obw’ebikozesebwa mu kuzimba nga seminti, ebyuma, n’embaawo. Ebiva mu bulimi: Ebyobulimi kitundu kikulu nnyo mu by’enfuna bya Liberia. Noonyereza emikisa mu mulimu guno gamba ng’okutunda ebweru ebirime eby’ensimbi nga kapiira, ebinyeebwa bya cocoa, amafuta g’enkindu oba ebintu eby’omuwendo ebiva mu bigimusa bino. Ebyuma n’ebyuma: Nga okwettanira tekinologiya kweyongera mu Liberia, waliwo obwetaavu obweyongera obw’ebyuma ebikozesebwa n’ebyuma by’omu nnyumba nga essimu ez’amaanyi, ttivvi oba firiigi. Engoye n’eby’okwambala: Omulimu gw’emisono gukuwa obusobozi nga bwe kiri ng’ebintu by’engoye okuva ku byambalo eby’akaseera obuseera okutuuka ku byambalo by’ekinnansi eby’Afirika bye bisinga okwettanirwa Bannaliberia. Ebintu ebikozesebwa mu by’obulamu: Waliwo obwetaavu obutasalako obw’ebintu ebikwata ku by’obulamu okuva ku bikozesebwa mu by’obujjanjabi ebisookerwako nga bbandi oba eddagala okutuuka ku byuma eby’omulembe ennyo eby’obujjanjabi oba amalwaliro. Ebigonjoola ebizibu ebiwangaala: Tutumbula ebintu ebiwangaala era ebitali bya bulabe eri obutonde bw’ensi nga olowooza ku ngeri ensi yonna gye yeeyongera okussa essira ku nsonga z’obutonde bw’ensi. Ebintu ng’ebyuma ebikozesa amasannyalaze g’enjuba oba ebintu ebivunda biyinza okufuna okusika omuguwa mu katale ka Liberia. Okwekenenya okuvuganya: Weekenneenye okuvuganya kwo ng’ozuula abasuubuzi abalala abayingiza ebintu mu ggwanga abakolera mu butale obufaanagana nga batunuulira bakasitoma ba Liberia. Kebera ensonga zaabwe ezituuka ku buwanguzi ng’okubaganya ebirowoozo ku bukodyo bw’enjawulo okusinziira ku mutendera gw’ebintu by’olonze. Ebirina okulowoozebwako mu by’okutambuza ebintu: Famba ensonga z’okutambuza ebintu mu nkola yo ey’okusalawo ng’olonda ebintu ebizitowa naye nga bya muwendo ebiyinza okwanguyirwa okutwalibwa e Liberia ng’oyita mu makubo g’okutwala ebintu agateereddwawo. Nga weekenneenya ensonga zino wamu n’emitendera egigenda givaayo mu buli mutendera ogwogeddwako waggulu – ojja kusobola okuzuula ebintu ebiyinza okutuuka ku buwanguzi mu katale k’obusuubuzi bw’ebweru mu Liberia.

Liberia, ensi esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, erina engeri za bakasitoma ez’enjawulo n’ebintu ebimu eby’obuwangwa. Ka tubinoonyereze wansi. Engeri za Bakasitoma: 1. Ebbugumu n’okwaniriza: Aba Liberia bamanyiddwa olw’obutonde bwabwe obw’omukwano n’okusembeza abagenyi mu ngeri ey’ebbugumu. Batera okulamusa bakasitoma n’emikono emiggule era ne bafuba okulaba ng’embeera enyuma. 2. Okuwa abakadde ekitiibwa: Mu buwangwa bw’e Liberia, wabaawo ekitiibwa kinene eri abakadde. Bakasitoma bayinza okulaga kino nga balaga nti bassa ekitiibwa mu bantu abakadde oba nga basaba amagezi gaabwe nga basalawo okugula. 3. Okusalawo okw’awamu: Enkola z’okusalawo mu Liberia zitera okuzingiramu okukubaganya ebirowoozo mu bibinja n’okuzimba okukkaanya. Kino kiyinza okulabibwa mu nkolagana ya bizinensi ng’abakwatibwako abawera bayinza okwenyigira mu nkola y’okusalawo. 4. Okugula okuva ku muwendo: Bakasitoma b’e Liberia batera okussa obukulu ku mpisa ng’okuyimirizaawo, obuvunaanyizibwa mu bantu, n’empisa nga basalawo ku kugula. Ebitabo by’Obuwangwa: 1. Enkozesa y’omukono ogwa kkono: Mu Liberia, okukozesa omukono gwo ogwa kkono kitwalibwa ng’obutassa kitiibwa kubanga kikwatagana n’ebikolwa ebitali biyonjo ng’okukozesa mu kinaabiro. Kikulu bulijjo okukozesa omukono gwo ogwa ddyo ng’okolagana n’abalala oba ng’owanyisiganya ssente. 2. Ekifo ky’omuntu: Okutwalira awamu abantu b’e Liberia basiima ekifo ky’omuntu ku bubwe nga bawuliziganya oba nga bakolagana n’abalala, n’olwekyo fuba obutayingirira kifo kya muntu okuggyako nga kyetaagisa. 3. Okusonga engalo: Okusonga engalo ku bantu ssekinnoomu kitwalibwa ng’ekitali kya mpisa mu buwangwa bwa Liberia; mu kifo ky’ekyo, obubonero obuzingiramu omukono gwonna busaana okukozesebwa okulambika oba okutegeera. 4.Okulonda engoye:Obuwangwa bwa Liberia butera okuba n’empisa ezikuuma bwe kituuka ku kulonda engoye; kirungi okwewala okwambala engoye eziraga oba ezisikiriza eziyinza okunyiiza ebirowoozo by’ekitundu. Kikulu okumanya nti enjawulo z’omuntu kinnoomu zisobola okubaawo mu buwangwa bwonna; n’olwekyo engeri zino n’ebiziyiza biyinza obutakola mu nsi yonna mu bakasitoma bonna mu Liberia naye biwa okutegeera okwawamu ku mpisa zaabwe ez’obuwangwa

Liberia esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika erina enkola y’okuddukanya emisolo efugira entambula y’ebyamaguzi n’abantu okuyingira n’okufuluma eggwanga lino. Ekitongole kya Kasawo mu Liberia kye kivunaanyizibwa ku kulabirira emirimu gino. Enkola y’okuddukanya emisolo mu Liberia erimu ebintu ebikulu ebiwerako. Ekisooka, waliwo amateeka ag’enjawulo agafuga ebintu ebiyingizibwa mu ggwanga n’ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga. Ebiragiro bino biraga ebika by’ebyamaguzi ebiyinza okuleetebwa oba okuggyibwa mu Liberia, awamu n’obukwakkulizo oba ebisaanyizo byonna ebiteekebwa ku bintu ebimu. Abayingiza n’abafulumya ebyamaguzi byabwe balina okulangirira abakulira Kasawo nga batuuse oba nga basimbula. Kino kizingiramu okuwa ebiwandiiko ebyetaagisa nga invoice z’ebyobusuubuzi, enkalala z’okupakinga, ebipapula by’okutikka, oba ssente z’emikutu gy’empewo. Kikulu abantu ssekinnoomu oba bizinensi okulangirira obulungi ebyamaguzi byabwe okwewala ebibonerezo byonna ebiyinza okuweebwa oba okulwawo mu nkola y’okugogola. Ekirala, emisolo n’emisolo egy’enjawulo bikolebwa okusinziira ku ngeri n’omuwendo gw’ebintu ebiyingizibwa mu ggwanga. Ekitongole kya Kasawo kye kisalawo emisolo gino okusinziira ku mutindo gw’ensi yonna n’obwetaavu bw’omunda mu ggwanga. Abatembeeyi abayingira Liberia nabo balina okugoberera amateeka g’ennono. Kikulu nnyo okuleeta ebiwandiiko ebituufu ebiraga omuntu nga paasipooti ng’oyita mu kitongole ekivunaanyizibwa ku bantu abayingira mu ggwanga ku myalo gy’okuyingira. Okugatta ku ekyo, abantu ssekinnoomu balina okulangirira ebintu byonna ebisukka ekkomo lya ssente enkalu eryateereddwawo ab’obuyinza mu Liberia nga batuuse. Waliwo ebintu ebikulu ebitonotono omuntu by’alina okulowoozaako ng’akola ku mpisa z’e Liberia: 1. Manya amateeka agafuga okuyingiza/okufulumya ebweru: Kakasa nti otegeera ebintu ki ebikkirizibwa okuyingira oba ebweru w’eggwanga nga tonnaba kwenyigira mu mirimu gyonna egya bizinensi. 2.Ebiwandiiko ebituufu: Jjuza mu butuufu empapula zonna ezeetaagisa ezeetaagisa ku bintu byo ebiyingizibwa mu ggwanga/ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga oleme kusanga kusoomoozebwa kwonna mu nkola z’okugogola. 3.Okugoberera emisolo n’emisolo: Beera mumanyirivu emisolo n’emisolo egikwatagana n’ebyamaguzi byo.Okusasula mu budde kijja kuyamba okwewala ebizibu ebiteetaagisa. 4.Olangirira ebintu eby’omuwendo: Singa otambuza ebintu eby’ebbeeyi nga ebyuma,amajolobero oba ssente ennene offoreign currency okusukka ekkomo erikkirizibwa,bitegeeza abakulira Kasawo nga otuuse. Okutwaliza awamu, okugoberera amateeka ga Liberia agakwata ku nzirukanya ya Kasawo n’okutegeera ebikulu mu nkola za kasitooma mu ggwanga kijja kwanguyiza enkola ennyangu ey’okuyingiza/okufulumya ebweru w’eggwanga n’obumanyirivu mu ntambula.

Liberia esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, erina enkola y’omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga enzigule era nga ya ddembe. Eggwanga likkiriza okuyingira kw’ebyamaguzi ebisinga ku bwereere nga tewali musolo gwonna oba emisolo gyonna egy’okuyingiza ebintu mu ggwanga. Enkola eno egendereddwamu okutumbula enkulaakulana mu by’enfuna n’okukubiriza okusiga ensimbi okuva ebweru. Kyokka waliwo ebimu ebijjako etteeka lino. Ebintu ebimu ng’ebyokunywa, ebiva mu taaba, n’ebintu eby’ebbeeyi bisoloozebwako omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga. Emiwendo gy’ebintu bino gyawukana okusinziira ku butonde bwabyo n’omuwendo gwabyo. Okugatta ku ekyo, wayinza okubaawo amateeka ag’enjawulo agateekebwawo ku makolero oba ebitundu ebimu ebikulu, gamba ng’ebyobulimi oba eby’amakolero. Liberia era egaba ebisikiriza eri amakolero agamu okutumbula okufulumya ebintu mu ggwanga n’okukendeeza okwesigama ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga. Ebintu bino ebisikiriza mulimu okusonyiyibwa omusolo oba okukendeeza ku kkampuni ezikola emirimu egy’okukulembeza ng’ebyobulimi oba amasannyalaze agazzibwawo. Kinajjukirwa nti Liberia mmemba mu bibiina by’ebyenfuna mu kitundu nga Economic Community of West African States (ECOWAS). Ng’ekimu ku ndagaano z’ebibiina bino, emisolo giyinza okukozesebwa ku bintu ebiyingizibwa okuva mu mawanga agatali ga mukago gwa ECOWAS ku miwendo egyateekebwawo. Okutwaliza awamu, enkola ya Liberia ey’omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga essira erisinga kulissa ku kutumbula enkulaakulana mu by’enfuna ng’esikiriza bamusigansimbi n’okukubiriza okufulumya ebintu mu ggwanga ate ng’elaba ng’ebyamaguzi ebisinga biyingira mu ggwanga mu ddembe.

Liberia nsi mu West Africa erina enkola ey’enjawulo ey’omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga ng’egenderera okutumbula enkulaakulana mu by’enfuna n’enkulaakulana. Eggwanga liwa ebintu ebiwerako ebisikiriza n’okusonyiyibwa emisolo okukubiriza okutunda ebweru w’eggwanga n’okusikiriza bamusigansimbi okuva ebweru. Enkola ya Liberia ey’omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga essira erisinga kulissa ku bintu ebikulu ng’ebyobulimi, eby’okusima eby’obugagga eby’omu ttaka, n’amakolero. Ebintu ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga eby’ebyobulimi omuli cocoa, kaawa, amafuta g’enkindu ne kapiira bisoloozebwa omusolo ku muwendo omutono okusobola okuwagira enkulaakulana y’amakolero gano. Gavumenti egenderera okutumbula okufulumya ebintu n’okutumbula okuvuganya kw’ensi yonna ng’ekuuma emisolo egy’okutunda ebweru w’eggwanga nga mitono mu by’obulimi. Mu by’okusima eby’obugagga eby’omu ttaka, Liberia essa emisolo ku by’obugagga eby’omu ttaka ng’ekyuma, zaabu, dayimanda, n’ebyuma ebirala eby’omuwendo. Emisolo gino gisoloozebwa okusinziira ku muwendo gw’eby’obusuubuzi ogw’eby’obugagga eby’omu ttaka ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga. Gavumenti ekung’aanya ensimbi zino okusonda ssente za pulojekiti z’okutumbula ebizimbe n’okulaba ng’ebikozesebwa biddukanyizibwa mu ngeri ey’olubeerera. Ekirala, Liberia egaba omusolo ku kkampuni ezikola ebintu ezikola ku kutunda ebintu ebiwedde oba ebintu ebitali birongooseddwa ebweru w’eggwanga. Ebintu bino ebisikiriza mulimu okusonyiyibwa emisolo ku bintu ebisookerwako ebyetaagisa okufulumya oba okukendeeza ku misolo ku nfuna y’ebitongole eri abasuubuzi abakola mu bitundu by’ebyenfuna ebimu. Okutumbula okusiga ensimbi okuva ebweru mu bitundu by’ebyenfuna byayo eby’enjawulo, Liberia etaddewo ebitundu by’obusuubuzi eby’eddembe amakampuni mwe gasobola okufuna emiganyulo mingi egy’omusolo. Zooni zino zisonyiyibwa emisolo ku byuma n’ebyuma ebikozesebwa mu kukola ebintu mu ggwanga wamu n’okukendeeza ku misolo ku nfuna y’ebitongole. Okutwaliza awamu, enkola ya Liberia ey’omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga egenderera okwanguyiza emirimu gy’ebyobusuubuzi ate ng’eyingiza ssente mu biruubirirwa by’enkulaakulana y’eggwanga. Nga tuwa embeera ennungi eri amakolero ga wano ne bamusigansimbi okuva ebweru nga bayita mu kukendeeza ku musolo oba exemptionschemeschemeschemeschemes...

Liberia nsi esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika. Kirina ebintu eby’enjawulo by’etunda ebweru w’eggwanga omuli eby’obugagga eby’omu ttaka, ebintu ebiva mu bulimi, n’embaawo. Ekimu ku bintu ebikulu mu kutunda ebyamaguzi okuva e Liberia kwe kufuna satifikeeti ezeetaagisa ezitwala ebintu ebweru w’eggwanga. Satifikeeti zino zikakasa nti ebintu ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga bituukana n’omutindo n’obukuumi obwetaagisa obutale bw’ensi yonna. Okutwala eby’obugagga eby’omu ttaka, gamba ng’ekyuma oba dayimanda, okuva e Liberia, kkampuni zirina okufuna satifikeeti okuva mu minisitule y’eby’ebirombe n’amasannyalaze. Ebbaluwa eno ekakasa nti emirimu gy’okusima eby’obugagga eby’omu ttaka gikolebwa mu ngeri ey’olubeerera era nga gigoberera amateeka agafuga obutonde bw’ensi. Ku bintu eby’obulimi nga cocoa oba ebinyeebwa bya kaawa, abatunda ebweru w’eggwanga balina okufuna satifikeeti okuva mu bitongole nga Liberia Agricultural Commodities Regulatory Authority (LACRA). LACRA ekakasa nti ebintu bino bituukana n’omutindo gw’amakolero ku mutindo n’obukuumi nga tebinnaba kutwalibwa mu butale bw’ensi yonna. Ng’oggyeeko satifikeeti zino entongole ez’amakolero agamu, ebiwandiiko ebikwata ku by’okutunda ebweru w’eggwanga eby’enjawulo nabyo byetaagibwa. Kuno kw’ogatta okufuna Certificate of Origin (CO) ekakasa nti ebyamaguzi byakolebwa oba byakolebwa mu Liberia. Abafulumya ebintu ebweru w’eggwanga era bayinza okwetaaga okuwaayo ebiwandiiko ebirala nga invoice z’ebyobusuubuzi oba enkalala z’okupakinga olw’ebigendererwa by’okugogola ebiwandiiko bya kasitooma. Kikulu abasuubuzi b’e Liberia okumanyiira ebisaanyizo ebitongole ebiteekebwawo obutale bwe bagenderera nabwo. Ensi ezimu ziyinza okuba n’amateeka amalala agakwata ku kuwandiika ku bintu, ebintu ebipakiddwa, oba ebyetaago by’obuyonjo. Mu bufunze, okutunda ebyamaguzi okuva e Liberia kyetaagisa okuweebwa satifikeeti ez’enjawulo okusinziira ku ngeri y’ekintu ekifulumizibwa ebweru w’eggwanga. Okufuna satifikeeti zino kikulu nnyo okulaba ng’omutindo gw’ensi yonna gugoberera n’okuyamba okusuubulagana okutambula obulungi wakati wa Liberia n’amawanga gaayo mu by’obusuubuzi.

Liberia nsi esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika. Kirina ebifo eby’enjawulo omuli ebibira ebirabika obulungi, ensozi, ne bbiici ezitaliiko kamogo. Eggwanga lino libadde lidda engulu okuva mu lutalo lw’omunda olumaze ebbanga era olw’amaanyi kyokka mu myaka egiyise lifunye enkulaakulana ey’amaanyi. Bwe kituuka ku kuteesa ku by’okutambuza ebintu mu Liberia, waliwo ebintu ebikulu ebiwerako by’olina okulowoozaako. Ekisookera ddala, omwalo omukulu ogw’okuyingira gwe Freeport of Monrovia. Omwalo guno gukola ng’ekifo ekikulu ennyo mu by’obusuubuzi by’ensi yonna era guddukanya emigugu egituuka ku nnyanja. Ku by’entambula munda mu ggwanga, emikutu gy’enguudo giteredde okumala ekiseera naye giyinza okuba nga gikyalina okusoomoozebwa mu bitundu ebimu olw’obuzibu bw’ebikozesebwa. Kirungi okukolagana ne kkampuni z’entambula mu ggwanga oba abakola ku by’okutambuza ebintu abalina okumanya okungi ku nguudo za Liberia. Mu by’entambula y’ennyonyi, ekisaawe ky’ennyonyi ekya Roberts International Airport (RIA) okumpi ne Monrovia kye kikola ng’omulyango omukulu ogw’ensi yonna ogw’ennyonyi ezitwala emigugu. Ekola empeereza y’abasaabaze n’emigugu ng’egatta Liberia n’amawanga ga Afrika amalala n’okusingawo. Okusobola okwanguyiza emirimu gy’okutambuza ebintu mu Liberia obulungi, kirungi okukwatagana n’abasuubuzi ba Kasawo mu ggwanga abeesigika okusobola okukola obulungi enkola ya Kasawo. Abakugu bano basobola okuwa obulagirizi ku mateeka agafuga okuyingiza/okufulumya ebweru, ebyetaago by’ebiwandiiko, n’okuyamba okwanguya ebyamaguzi nga bayita mu nkola za kasitooma. Ebifo eby’okuterekamu ebintu bisangibwa okusinga okwetooloola ebibuga ebinene nga Monrovia abasuubuzi gye basobola okutereka ebintu byabwe mu ngeri ennungi. Wabula kikulu okulonda sitoowa ezigoberera omutindo gw’ensi yonna ogw’obukuumi era nga zirina embeera entuufu ey’okutereka ebintu eby’enjawulo. Nga Liberia egenda mu maaso n’ekkubo lyayo ery’enkulaakulana, tekinologiya yeeyongera okukola kinene mu kwongera ku mirimu gy’okutambuza ebintu mu ggwanga. Okukozesa emikutu gya digito kiyinza okulongoosa okulabika kw’enkola y’okugabira abantu ebintu nga olondoola ebisindikibwa n’okuwa ebipya mu kiseera ekituufu ku mitendera gy’ebintu. Ekisembayo, nga okola mu kitongole kya Liberia eky’okutambuza ebintu oba ng’olowooza ku ky’okussa ssente mu kitundu kino kyandibadde kya muganyulo okusigala ng’omanyi enkyukakyuka zonna mu mateeka oba enkola eziteekebwa mu nkola ab’obuyinza abakwatibwako ku nkola z’okuyingiza/okufulumya ebweru oba amateeka agafuga entambula. Mu bufunze, wadde ng’ebikozesebwa mu Liberia eby’okutambuza ebintu biteredde okumala ekiseera; okukolagana n’abagaba empeereza mu ggwanga abalina obumanyirivu, okukozesa ebifo ebikulu ebiyingira nga Freeport of Monrovia ne Roberts International Airport, okukwatagana n’abasuubuzi ba Kasawo abeesigika, n’okukozesa tekinologiya kijja kuyamba okulaba ng’emirimu gy’okutambuza ebintu gitambula bulungi mu ggwanga.

Emyoleso gy’ebyobusuubuzi emikulu

Liberia nsi esangibwa ku lubalama lw'amaserengeta ga Afrika. Wadde nga ntono, erina emikutu emikulu egy’ensi yonna egy’okugula ebintu n’emyoleso egiyamba okutumbula ebyenfuna byayo. Omukutu gumu ogw’amaanyi ogw’ensi yonna ogw’okugula ebintu mu Liberia gwe kakiiko akavunaanyizibwa ku kugula ebintu n’emisoso gya gavumenti (PPCC). Ekitongole kino ekya gavumenti kivunaanyizibwa ku kulabirira enkola y’okugula ebintu bya gavumenti mu ggwanga. PPCC egaba enkola ya ttenda entangaavu era ey’okuvuganya eri bizinensi ezinoonya okugabira gavumenti ya Liberia ebintu oba obuweereza. Ekakasa obwenkanya n’obulungi mu nkola y’okugula ebintu, okusikiriza abasuubuzi ba wano n’ensi yonna. Omukutu omulala omukulu ogw’okugula ebintu mu Liberia gwe gwa kusima eby’obugagga eby’omu ttaka. Liberia erina eby’obugagga eby’omu ttaka bingi, omuli ekyuma, zaabu, dayimanda, n’embaawo. N’ekyavaamu, kkampuni eziwerako ez’amawanga amangi ezisima eby’obugagga eby’omu ttaka zitaddewo emirimu mu ggwanga. Kkampuni zino zikola emirimu eminene egy’okusima eby’obugagga ebyetaagisa ebintu n’ebikozesebwa eby’enjawulo okuva mu basuubuzi b’ensi yonna. Mu by’okwolesebwa, omukolo ogumu ogw’amaanyi ogutegekebwa buli mwaka mu Liberia gwe mwoleso gw’ebyobusuubuzi ogw’ensi yonna ogwa Liberia International Trade Fair (LITF). LITF etegekeddwa minisitule y’ebyobusuubuzi n’amakolero, egenderera okutumbula emikisa gy’obusuubuzi munda mu Liberia n’okusikiriza bamusigansimbi okuva ebweru. Omwoleso guno gulagibwa ebintu okuva mu bitundu eby’enjawulo ng’ebyobulimi, amakolero, okuzimba, amasannyalaze, eby’amasimu, n’ebirala. Aboolesi b’ensi yonna basobola okukolagana ne bizinensi za wano okunoonyereza ku nkolagana eziyinza okubaawo oba okulaga ebintu byabwe butereevu eri abaguzi b’e Liberia. Okugatta ku ekyo, waliwo emisomo gy’ebyobusuubuzi egy’omu kitundu egisikiriza abaguzi b’ensi yonna abatafaayo ku bintu bya Liberia byokka wabula n’ebyo okuva mu mawanga ag’omuliraano aga West Africa. Ekimu ku bivvulu ng’ebyo gwe mwoleso gw’ebyobusuubuzi ogwa ECOWAS Trade Fair Expo ogutegekebwa ekibiina ekigatta amawanga ga West Africa ekya Economic Community of West African States (ECOWAS). Omwoleso guno gukung’aanya abasuubuzi okuva mu mawanga agali mu mukago omuli Nigeria, Ghana, . Ivory Coast, 1999. Sierra Leone, 1999. n’ebirala. Kikola ng’omukutu omulungi ennyo eri abasuubuzi b’e Liberia okulaga ebintu byabwe mu nsi yonna ate nga era kibasobozesa okutuuka ku bantu abayinza okugula ebintu nga banoonya ebintu ebikwata ku kitundu kino. Ekirala,olukungaana lwa Iron Ore & Steel Expo olutegekebwa buli mwaka lugenderera okutumbula enkulaakulana ey’olubeerera mu kitongole kya Afrika eky’ebyuma n’eby’okusima eby’obugagga eby’omu ttaka, okusikiriza abakwatibwako abakulu mu mulimu guno. Ewa omukutu gw’okukolagana, okugabana okumanya, n’okukubaganya ebirowoozo ku bikwata ku mikisa gy’okusiga ensimbi. Mu kumaliriza, Liberia erimu emikutu emikulu egy’ensi yonna egy’okugula ebintu n’emyoleso egy’okutumbula bizinensi. Akakiiko ka gavumenti akavunaanyizibwa ku kugula ebintu n’emisoso ka gavumenti kakwasaganya enkola y’okutunda mu bwenkanya. Eby’obugagga eby’omu ttaka eby’omu ggwanga lino bingi bisikiriza kkampuni z’amawanga amangi ezisima eby’obugagga eby’omu ttaka ezeetaaga ebintu eby’enjawulo okuva mu basuubuzi b’ensi yonna. Emyoleso nga Liberia International Trade Fair ne ECOWAS Trade Fair Expo giwa emikisa eri bizinensi za wano okukolagana n’abaguzi ab’ensi yonna. N’ekisembayo, emikolo nga Iron Ore & Steel Expo gissa essira ku makolero ag’enjawulo okutumbula enkulaakulana ey’olubeerera munda mu Liberia ne Afrika okutwaliza awamu.

Emikutu gy’okunoonya egya bulijjo

Liberia, ensi eri ku lubalama lw’amaserengeta ga Afirika, erina emikutu gy’okunoonya egiwerako egyakozesebwa ennyo nga gikola ku bantu baayo. Bino bye bimu ku mikutu gy’okunoonya egy’ettutumu mu Liberia: 1. Lonestar Cell MTN Search Engine: Lonestar Cell MTN ye kampuni esinga mu by’amasimu mu Liberia, era ekola enkola yaayo ey’okunoonya abantu b’e Liberia. Osobola okugifuna ng’oyita ku mukutu gwabwe ogwa yintaneeti ku www.lonestarsearch.com. 2. Google Liberia: Google ye nkola y’okunoonya esinga okukozesebwa mu nsi yonna, era osobola okufuna enkyusa eyatuukira ddala ku Liberia ku www.google.com.lr. Enkyusa eno egaba ebivudde mu kitundu n'amawulire agakwatagana eri abakozesa mu Liberia. 3. Enkola ya Yahoo! Liberia: Yahoo! era egaba enkyusa ya wano ey’omukutu gwayo ogw’okunoonya naddala eri abakozesa mu Liberia. Osobola okugifuna ng’oyita ku www.yahoo.com.lr era egaba amawulire, empeereza ya email, n’ebintu ebirala wamu n’omulimu gwabwe ogw’okunoonya. 4. Bing Liberia: Bing ye nkola endala emanyiddwa ennyo mu nsi yonna ng’ekola ku bivudde mu kunoonyereza kwayo okusinziira ku mawanga ag’enjawulo okwetoloola ensi yonna omuli ne Liberia. Osobola okusanga ebivuddemu mu kitundu ng’ogenda ku www.bing.com.lr. 5. DuckDuckgo: Emanyiddwa olw’emisingi gyayo egy’ekyama egy’amaanyi, Duckduckgo yeeyongera okwettanirwa mu nsi yonna ng’enkola endala ey’okunoonya ku Google oba Bing mu nsi eziwerako omuli Liberia.Bawa ebivuddemu ebitaliimu kyekubiira awatali kulondoola kwonna oba okulanga okugendereddwamu.Osobola okukikozesa ng’ogenda ku www.duckduckgo.com ku mukutu gwaffe ogwa yintaneeti. Bino bye byokulabirako ebitonotono eby’emikutu gy’okunoonya egyakozesebwa ennyo mu Liberia. Okugatta ku ekyo, emikutu gy’empuliziganya nga Facebook (www.facebook.com) ne Twitter (www.twitter.com) nagyo bikozesebwa ebimanyiddwa ennyo mu Bannaliberia okuzuula amawulire n’okukwatagana n’abalala ku yintaneeti.

Emiko emikulu egya kyenvu

Dayirekita enkulu mu Liberia, awamu n’emikutu gyazo egy’empuliziganya, ze zino: 1. Liberian Yellow Pages - Eno ye dayirekita esinga okubeera mu bujjuvu eri bizinensi mu Liberia. Ewa olukalala lw’amakolero n’ebitundu ebitali bimu. Omukutu gwa yintaneeti: www.liberiayellowpage.com 2. Monrovia Yellow Pages - Dayirekita eno esinga kutunuulira bizinensi ezisangibwa mu Monrovia, ekibuga ekikulu ekya Liberia. Mulimu olukalala lw’empeereza ez’enjawulo, gamba ng’eby’okulya, wooteeri, n’ebifo eby’amaduuka. Omukutu gwa yintaneeti: www.monroviayellowpages.com 3. Liberia Business Directory - Dayirekita eno ekuwa olukalala olujjuvu olwa bizinensi ezikola mu Liberia mu bitundu eby’enjawulo nga ebyobulimi, bbanka, okuzimba, ebyobulamu, n’ebirala. Omukutu gwa yintaneeti: www.liberiabusinessdirectory.org 4. Africa Registry - Wadde nga si ya Liberia yokka, Africa Registry dayirekita nnene ekwata ku bizinensi mu ssemazinga wa Afrika yonna omuli ne bizinensi za Liberia nazo. Omukutu guno gusobozesa abakozesa okunoonya kkampuni okusinziira ku makolero gaabwe oba ekifo we babeera mu ggwanga. Omukutu gwa yintaneeti: www.africa-registry.com 5. Liberian Services Directory - Dayirekita eno eraga abagaba empeereza ez’enjawulo nga abakozi b’amasannyalaze, abakola ppipa, . abaweesi, . n’abakugu abalala abawa obuweereza obw’enjawulo munda mu Liberia. Omukutu gwa yintaneeti: www.liberianservicesdirectory.com Dayirekita zino ziyinza okuba ez’omugaso eri abantu ssekinnoomu abanoonya ebikwata ku bantu be bayinza okukwatagana nabo oba abanoonya okukola bizinensi ne kkampuni mu Liberia oba okunoonya empeereza ezenjawulo ze beetaaga. Nsaba omanye nti wadde emikutu gino gyali mituufu mu kiseera we twawandiika eky’okuddamu kino (November 2021), bulijjo kirungi okukakasa embeera yaago eriwo kati n’okubeerawo nga tonnaba kugiyingira kubanga enkolagana y’emikutu giyinza okukyuka okumala ekiseera.

Emikutu emikulu egy’obusuubuzi

Liberia esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, mu myaka egiyise ebadde ekula mu mikutu gy’obusuubuzi ku yintaneeti. Wano waliwo ezimu ku mikutu emikulu egy’obusuubuzi ku yintaneeti mu Liberia wamu n’emikutu gyabwe egya URL: 1. Jumia Liberia: Jumia y’emu ku mikutu gy’obusuubuzi ku yintaneeti mu Afrika era ekola mu mawanga agawerako omuli ne Liberia. Omukutu gwa yintaneeti: www.jumia.com.lr 2. HtianAfrica: HtianAfrica ye nkola y’okugula ebintu ku yintaneeti egaba ebintu eby’enjawulo omuli ebyuma, emisono, ebintu eby’okwewunda n’ebirala. Omukutu gwa yintaneeti: www.htianafrica.com 3. Quickshop Liberia: Quickshop ye supamaketi eri ku yintaneeti esobozesa abakozesa okugula eby’okulya n’ebintu by’omu nnyumba mu ngeri ennyangu okuva mu maka gaabwe oba ofiisi zaabwe. Omukutu gwa yintaneeti: www.quickshopliberia.com 4. Gadget Shop Liberia: Nga erinnya bwe liraga, Gadget Shop Liberia ekuguse mu kutunda gadgets n’ebyuma eby’amasannyalaze nga ssimu ez’amaanyi, laptops, ebyuma by’omu nnyumba, n’ebikozesebwa. Omukutu gwa yintaneeti: www.gadgetshopliberia.com 5. Best Link Online Market (BLOM): BLOM katale ka yintaneeti abatunzi mwe basobola okulaga ebintu byabwe mu biti eby’enjawulo nga ebintu by’emisono, ebyuma by’omu maka, amasimu & tabuleti n’ebirala, ekisobozesa abaguzi okugula butereevu okuva gye bali nga tebalina batabaganya. Omukutu gwa yintaneeti : https://blom-solution.business.omukutu/ Zino ze zimu ku mikutu emikulu egy’obusuubuzi ku yintaneeti esangibwa mu Liberia ezikola ku byetaago eby’enjawulo okuva ku kugula ebintu okwa bulijjo okutuuka ku bintu ebitongole nga gadgets oba eby’okulya. Nsaba omanye nti okubeerawo n’obuganzi biyinza okwawukana okumala ekiseera olw’embeera y’akatale oba abapya abayingira mu mulimu guno; n’olwekyo bulijjo kirungi okukebera emirundi ebiri ng’ogenda ku mikutu gyabwe egy’empuliziganya okufuna amawulire ag’omulembe ku mpeereza eziweebwa.

Emikutu emikulu egy’empuliziganya

Liberia nsi esangibwa ku lubalama lw'amaserengeta ga Afrika. Wadde nga ekyakulaakulana mu nsonga z’okuyungibwa ku yintaneeti, waliwo emikutu gy’empuliziganya egiwerako egyafunye obuganzi mu BannaLiberia. 1. Facebook - Facebook ekozesebwa nnyo mu Liberia, ng’abantu bangi ku buli kikumi balina akawunti ekola. Kikola ng’omukutu abantu mwe bayinza okuyungibwa, okugabana ebipya, n’okwegatta ku bitundu. Omukutu gwa yintaneeti: www.facebook.com 2. Instagram - Instagram eyongedde okwettanirwa mu Liberia okumala emyaka naddala mu bavubuka abato. Abakozesa basobola okugabana ebifaananyi n’obutambi n’abagoberezi baabwe n’okunoonyereza ku bintu okuva mu nsi yonna. Omukutu gwa yintaneeti: www.instagram.com 3. WhatsApp - WhatsApp ye app y'okuweereza obubaka ekozesebwa ennyo okwetoloola Liberia olw'empuliziganya. Esobozesa abakozesa okuweereza obubaka, okukuba essimu mu ddoboozi ne vidiyo, wamu n’okukola okukubaganya ebirowoozo mu bibinja n’emikwano n’ab’omu maka nabo abakozesa app eno. 4. Twitter - Wadde ng’okukozesa Twitter mu Liberia si kwa maanyi nnyo bw’ogeraageranya n’emikutu emirala, wakyaliwo abakozesa abamanyiddwa ennyo abakozesa omukutu guno ogwa microblogging okulaga endowooza, okugoberera amawulire agafulumizibwa, n’okukwatagana n’abalala mu nsi yonna ku miramwa egy’enjawulo egy’enjawulo.Wesbite : www.twitter.com ku mukutu gwaffe ogwa yintaneeti 5.LinkedIn- LinkedIn yeeyongera okufuna ekifo mu Liberia's professional landscape nga abantu ssekinnoomu bangi bagikozesa for networking emikisa oba okunoonya emirimu mu zombi wano n'ensi yonna contexts nga bayita mu online professional community.Website:www.linkedin.com 6.Snapchat- Snapchat nayo efunye obuganzi obumu mu BannaLiberia olw’emirimu gyayo egy’ebintu bingi ng’okugabana ebifaananyi/vidiyo ezibula oluvannyuma lw’okulabibwa abazifuna.Website:www.snapchat.com 7.YouTube- Youtube ekola nga ekifo eky’amasanyu eri BannaLiberia bangi ekibasobozesa okufuna ebirimu eby’amasanyu nga vidiyo z’ennyimba,okusomesebwa etc.Esigala nga y’emu ku mikutu gy’okugabana vidiyo egisinga okukozesebwa mu nsi yonna.Websitewww.youtube.com

Ebibiina ebinene eby’amakolero

Liberia esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, erina ebibiina by’amakolero eby’enjawulo ebikola kinene mu kukulaakulanya ebyenfuna by’eggwanga lino. Bino bye bimu ku bibiina byayo ebikulu eby’amakolero wamu n’emikutu gyabyo: 1. Ekibiina ky’abasuubuzi mu Liberia (LCC) - LCC ekiikirira ebirungi bya bizinensi era etumbula enkulaakulana n’enkulaakulana mu by’enfuna mu Liberia. Omukutu gwa yintaneeti: www.liberiachamber.org 2. Ekibiina ekigatta embaawo mu Liberia (LTA) - LTA ekola ku nsonga z’okuddukanya ebibira mu ngeri ey’omulembe n’okutumbula amakolero g’embaawo mu Liberia. Omukutu gwa yintaneeti: Teguliiwo 3. Ekibiina kya bbanka ekya Liberian Bankers Association (LBA) - LBA ekiikirira bbanka n’ebitongole by’ebyensimbi mu Liberia, nga kigenderera okutumbula empeereza ya bbanka n’okutumbula enkolagana wakati wa bammemba. Omukutu gwa yintaneeti: Teguliiwo 4. Ekibiina ekigatta abayingiza amafuta mu Liberia (LIBPOLIA) - LIBPOLIA essira erisinga kulissa ku kulaba ng’amafuta gamala n’okutumbula enkola ennungi mu bammemba baayo abakola mu kitongole ky’okuyingiza amafuta mu ggwanga. Omukutu gwa yintaneeti: Teguliiwo 5. Ekibiina ekigatta abalunzi b’ebisolo ekya Liberia (LABAL) - LABAL kiwagira abalunzi b’ebisolo nga bawa obuyambi obw’ekikugu, okulwanirira enkola ennungi, n’okutegeka enteekateeka z’okuzimba obusobozi. Omukutu gwa yintaneeti: Teguliiwo 6. Ekibiina ekigatta abasuubuzi mu ggwanga ekya Liberia (NABAL) - NABAL ekola ng’eddoboozi eri bizinensi za wano mu bitundu eby’enjawulo, ng’ewagira ebirungi byabwe ku mutendera gw’eggwanga n’ensi yonna. Omukutu gwa yintaneeti: www.nabal.biz 7. Manufacturers Association of Liberia (MAL) - MAL ekiikirira abakola ebintu abakola okutumbula amakolero nga bayita mu kubunyisa amawulire, okukolagana, enteekateeka z’okutumbula obukugu, n’okukola enkola. Omukutu gwa yintaneeti: www.maliberia.org.lr 8. Agriculture Agribusiness Council of Liberia (AACOL) – AACOL etumbula enkola z’ebyobulimi eziwangaala, eyamba enkolagana wakati w’abakwatibwako mu kitongole ky’ebyobulimi okutumbula obulungi okufulumya, emikisa gya bizinensi ate nga ekola ku nsonga z’enkola ezikwata ku bizinensi z’ebyobulimi mu ggwanga Omukutu gwa yintaneeti : https://www.aacoliberia.org/ Nsaba omanye nti ebibiina ebimu biyinza obutaba na mikutu gya yintaneeti gikola oba nga bigenda mu maaso n’okulongoosebwa. Kirungi okukebera amawulire agasembyeyo okuva mu nsonda entongole oba okutuukirira butereevu bw’oba weetaaga ebisingawo.

Emikutu gya yintaneeti egy’ebyobusuubuzi n’ebyobusuubuzi

Waliwo emikutu gy’empuliziganya egy’ebyenfuna n’ebyobusuubuzi egiwerako egyekuusa ku Liberia egiwa amawulire agakwata ku by’enfuna by’eggwanga lino, emikisa gy’okusiga ensimbi, enkola z’ebyobusuubuzi, n’amateeka agafuga bizinensi. Ezimu ku mikutu emikulu gye gino: 1. Gavumenti ya Liberia - Minisitule y’ebyobusuubuzi n’amakolero: Omukutu omutongole ogwa Minisitule y’ebyobusuubuzi n’amakolero mu Liberia guwa amawulire agakwata ku mikisa gy’okusiga ensimbi, enkola y’okuwandiisa bizinensi, enkola z’ebyobusuubuzi, awamu ne lipoota ez’enjawulo ezikwata ku nkulaakulana y’ebyenfuna by’eggwanga. Omukutu gwa yintaneeti: www.moci.gov.lr 2. Akakiiko akavunaanyizibwa ku by’ensimbi mu ggwanga (NIC): NIC kavunaanyizibwa ku kutumbula okusiga ensimbi obutereevu okuva ebweru mu Liberia. Omukutu gwabwe guwa bamusigansimbi amagezi ku bitundu ebikulembeza okusiga ensimbi, okusikiriza okusiga ensimbi, enkola y’okulungamya okukola bizinensi mu Liberia, wamu n’ebipya ku pulojekiti z’okusiga ensimbi ezigenda okubaawo. Omukutu gwa yintaneeti: www.investliberia.gov.lr 3. Central Bank of Liberia (CBL): Omukutu gwa CBL guwa amawulire amajjuvu agakwata ku by’enfuna bya Liberia omuli ebikulu ebiraga ebyenfuna nga emiwendo gy’ebbeeyi y’ebintu, amagoba, emiwendo gy’ensimbi n’ebirala Era guwa lipoota ku kusalawo kw’enkola y’ebyensimbi okukoleddwa bbanka enkulu. Omukutu gwa yintaneeti: www.cbl.org.lr 4. National Port Authority (NPA): Nga emu ku myalo eminene mu West Africa era ekifo ekikulu eky’obusuubuzi ku nnyanja mu kitundu kino., omukutu gwa NPA guwa amawulire ag’omugaso ku misolo gy’omwalo & ensengeka y’ebisale wamu n’ebiragiro ebikwata ku nkola y’okuyingiza/okufulumya ebweru mu Liberia ennene emyalo. Omukutu gwa yintaneeti: www.npa.gov.lr 5. Ekibiina ekigatta abasuubuzi mu Liberia (LIBA): Ekibiina kino ekitali kya magoba kikola ng’omukutu ogw’okuyunga bizinensi ezikola munda mu Liberia oba eziyagala okussa ssente eyo. Omukutu gwabwe guwa eby’obugagga eby’omuwendo nga dayirekita ya bizinensi za mmemba, amawulire agakwata ku mitendera gy’akatale & ebigenda mu maaso mu makolero n’ebirala. Omukutu gwa yintaneeti: www.liba.org.lr . Omukutu gwa yintaneeti: www.liberiafreezones.com Nsaba omanye nti amawulire agaweereddwa mu kuddamu kuno gayinza okuba nga gayinza okukyuka, n’olwekyo kirungi okukakasa n’okunoonyereza ku mikutu gino okufuna amawulire agasinga okuba ag’omulembe ku by’enfuna n’ebyobusuubuzi mu Liberia.

Emikutu gy’empuliziganya egy’okubuuza data mu by’obusuubuzi

Waliwo emikutu gy’empuliziganya egiwerako egy’okubuuza ebikwata ku by’obusuubuzi egiriwo ku Liberia. Wano waliwo olukalala lw’ebimu ku byo wamu n’endagiriro zaabwe ez’omukutu gwa yintaneeti: 1. Liberia Customs and Excise Tariff: Omukutu guno guwa emisolo n’ebiragiro bya Customs ku kuyingiza n’okufulumya ebintu mu Liberia. Omukutu gwa yintaneeti: https://www.liberiacustoms.gov.lr/ 2. Minisitule y’ebyobusuubuzi n’amakolero: Omukutu omutongole ogwa Minisitule y’ebyobusuubuzi n’amakolero guwa amawulire ku nkola z’ebyobusuubuzi, emikisa gy’okusiga ensimbi, okuwandiisa bizinensi, n’ebikwata ku by’obusuubuzi ebirala. Omukutu gwa yintaneeti: http://www.moci.gov.lr/ 3. Liberia Business Registry: Omukutu guno gukuwa olukusa okulaba ebiwandiiko bya bizinensi omuli ebikwata ku kkampuni, ebiwandiiko by’okwewandiisa, satifikeeti, n’amawulire amalala agakwata ku by’obusuubuzi. Omukutu gwa yintaneeti: https://bizliberia.com/ 4. Bbanka Enkulu eya Liberia: Omukutu gwa Bbanka Enkulu guwa ebiraga ebyenfuna ng’emiwendo gy’ensimbi, emiwendo gy’ebbeeyi y’ebintu, lipoota z’enkola y’ensimbi eziyinza okuyamba mu kutegeera ebyenfuna by’eggwanga. Omukutu gwa yintaneeti: https://www.cbl.org.lr/ 5. Trademap.org - Trade Statistics for International Business Development: Trademap ye database y’ebyobusuubuzi mu nsi yonna esobozesa abakozesa okufuna ebibalo ebikwata ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru n’ebiyingizibwa mu ggwanga mu bujjuvu mu mawanga ag’enjawulo omuli ne Liberia. Omukutu gwa yintaneeti: https://www.trademap.org 6. World Integrated Trade Solution (WITS): WITS egaba ebikwata ku by’obusuubuzi by’ebintu by’ensi yonna ebijjuvu wamu n’ebikwata ku misolo okuva mu nsonda ez’enjawulo okuyamba mu kwekenneenya obutale bw’ensi yonna, omuli ne Liberia. Omukutu gwa yintaneeti: https://wits.worldbank.org/ Nsaba omanye nti websitws zino ziyinza okukyuka oba okulongoosebwa oluvannyuma lw’ekiseera; kirungi okukakasa obutuufu bw’amawulire agaweebwa ku buli mukutu nga tonnaba kwesigama ku nkola yonna enkulu ey’okusalawo ku bikwata ku kusuubula ne Liberia oba munda mu Liberia.

Ebifo bya B2b

Liberia nsi esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, era okufaananako n’amawanga amalala mangi, nayo erina omugabo gwayo ogw’obwenkanya ku mikutu gya B2B egy’okukolagana ne bizinensi. Wano waliwo emikutu gya B2B mitono mu Liberia wamu n’emikutu gyazo: 1. Emiko gya kyenvu egya Liberia (www.yellowpagesofafrica.com) Liberian Yellow Pages ye ndagiriro ku yintaneeti egatta bizinensi mu Liberia. Ewa olukalala olunene olwa kkampuni mu makolero ag’enjawulo era n’eyamba okukwatagana wakati wa bizinensi ku bizinensi. 2. Ekisumuluzo ky’Ebyobusuubuzi Liberia (www.tradekey.com/lr/) TradeKey Liberia katale ka bizinensi mu nsi yonna akasobozesa bizinensi mu Liberia okukwatagana n’abaguzi n’abagaba ebintu mu nsi yonna. Ewa ebintu n’obuweereza obw’enjawulo okuva mu makolero ag’enjawulo. 3. eTrade eri Bonna - Akakiiko k’eggwanga ak’okusiga ensimbi (nic.gov.lr/etrade) eTrade for All kaweefube w’akakiiko akavunaanyizibwa ku by’ensimbi mu ggwanga aka Liberia okutumbula emikisa gy’obusuubuzi n’okusiga ensimbi mu ggwanga. Omukutu guno gugatta bizinensi za wano n’abayinza okusiga ensimbi oba abakolagana nabo. 4. Ekitabo ky’ebyobusuubuzi ekya Mada (www.madadirectory.com/liberia/) . Mada Business Directory essira erisinga kulissa ku kutumbula bizinensi mu mawanga ga Afrika ag’enjawulo omuli ne Liberia. Ekola ng’omukutu omujjuvu ogw’okuwandiika bizinensi ezinoonya okugaziya omukutu gwazo mu kitundu kino. 5. Afrikta – Ekitabo ky’ebyobusuubuzi ekya Liberia (afrikta.com/liberia/) . Afrikta ye ndagiriro ya bizinensi ku yintaneeti ekwata ku kutumbula kkampuni za Afrika mu nsi yonna omuli n’ezo ezisangibwa mu Liberia. Omukutu guno gusobozesa abakozesa okwanguyirwa okufuna abantu abakwatagana abakwatagana n’amakolero ag’enjawulo olw’okukolagana oba enkolagana eziyinza okubaawo. Nsaba omanye nti olukalala luno luyinza obutaba lujjuvu, kubanga emikutu emipya gifuluma bulijjo okusinziira ku bwetaavu bw’akatale n’enkulaakulana mu tekinologiya.