TogTok

Okulaba Ensi
Ssente z’eggwanga
Omuwendo gw’ensimbi
Ennaku enkulu enkulu
Embeera y’obusuubuzi bw’amawanga amalala
Obusobozi bw’okukulaakulanya akatale
Ebintu ebitundibwa mu bbugumu ku katale
Engeri za bakasitoma ne tabu
Enkola y’okuddukanya emirimu gya Kasawo
Enkola z’omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga
Enkola z’omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga
Satifikeeti ezeetaagisa okutunda ebweru w’eggwanga
Enteekateeka y’okutambuza ebintu esengekeddwa
Emikutu gy’okukulaakulanya abaguzi

Cambodia, emanyiddwa mu butongole nga Obwakabaka bwa Cambodia, nsi ya Bugwanjuba bw'obuvanjuba bwa Asiya esangibwa mu kitundu ky'obugwanjuba bw'ekizinga kya Indochina. Egabana ensalo zaayo ne Thailand mu bukiikakkono bw’amaserengeta, Laos mu bukiikakkono bw’obuvanjuba, Vietnam mu buvanjuba, ne Gulf of Thailand mu bukiikaddyo bw’amaserengeta. Cambodia erina obuwanvu bwa square kilometers nga 181,035 ate nga erimu abantu obukadde 16, bwakabaka bwa ssemateeka obufugibwa enkola ya palamenti. Ekibuga kyayo ekikulu era ekibuga ekisinga obunene ye Phnom Penh. Cambodia erina ebyafaayo bingi eby’emyaka enkumi n’enkumi. Lumu yali amaka g’emu ku mpisa z’edda ezisinga obunene mu Asia - Obwakabaka bwa Khmer - obwaliwo okuva mu kyasa eky’omwenda okutuuka mu kyasa eky’ekkumi n’ettaano. Ekizimbe ekinene ennyo ekya yeekaalu ya Angkor Wat mu Siem Reap bukakafu ku bulamu buno obw’ekitiibwa obw’emabega era kikyali kimu ku bifo eby’obulambuzi ebisinga okumanyika mu Cambodia. Ebyenfuna okusinga byesigamye ku bulimi, ng’omuceere gwe kirime kyayo ekikulu. Okugatta ku ekyo, amakolero ng’eby’okwambala, okuzimba, eby’obulambuzi, n’okukola engoye gakola kinene mu kuyingiza eggwanga ssente. Wadde nga yagumira emyaka mingi egy’obutali butebenkevu mu by’obufuzi n’obukuubagano mu biseera by’entalo mu mawanga ag’omuliraano nga Vietnam ne Laos, Cambodia efunye enkulaakulana nnyingi okuva lwe yafuna obwetwaze okuva ku Bufalansa mu 1953. Ebyenfuna byayo bibadde bikula buli lukya mu myaka egiyise; wabula ekyalina okusoomoozebwa okwekuusa ku kukendeeza obwavu n’okuvvuunuka obutali bwenkanya. Khmer lwe lulimi olutongole olwogerwa Abacambodia abasinga obungi; wabula Olungereza lweyongedde okwogerwa mu milembe emito olw’obulambuzi okukula. Cambodia yeewaanira ku bifo eby’obutonde ebiwuniikiriza omuli ebibira by’enkuba eby’omu bitundu eby’obutiti ebijjudde ebisolo by’omu nsiko ku mabbali g’emyalo egy’ebifaananyi ku lubalama lwayo olw’obugwanjuba wamu n’ebizinga ebirabika obulungi nga Koh Rong eri abalambuzi abanoonya okuwummulako oba okukola emirimu egy’oku mazzi. Mu kumaliriza,Cambodia eyanjulira abagenyi ebifo eby’ebyafaayo ebimanyiddwa mu nsi yonna awamu n’obuwangwa obw’omulembe obusikiriza ekigifuula ekifo ekisikiriza abatambuze mu nsi yonna.

Ssente ya Cambodia ye riel ya Cambodia (KHR). Ebadde ssente entongole mu ggwanga lino okuva mu 1980, ng'edda mu kifo ky'ensimbi ezaali zimanyiddwa nga "Old Riel." Ddoola emu eya Amerika yenkana ne riels nga 4,000 eza Cambodia. Wadde nga riel ye ssente entongole, ddoola za Amerika zikkirizibwa nnyo era zikozesebwa ku mabbali gaayo mu mirimu gya bulijjo naddala mu bifo eby’obulambuzi ebimanyiddwa ennyo. Wooteeri nnyingi, eby’okulya, n’amaduuka bijja kwolesa emiwendo mu riels ne ddoola za Amerika. ATM zisangibwa nnyo mu bibuga ebinene byonna mu Cambodia era zigaba ssente enkalu mu riels ne doola za Amerika. Wabula kikulu okumanya nti ebifo ebitonotono oba ebyalo biyinza okukkiriza okusasula ssente enkalu mu ssente za wano zokka. Bw’oba okozesa ddoola za Amerika okusasula, kya bulijjo okufuna enkyukakyuka okudda mu kugatta ssente - emirundi mingi nga zitabuddwamu riels ne ddoola. Nga bwekiri, kirungi okutambula n’obupapula obutonotono mu ssente zombi okusobola okwanguyiza okutunda ebintu mu ngeri ennyangu. Kirungi abalambuzi abakyalira Cambodia okukyusakyusa USD ezimu mu riels okugula obutonotono oba nga bakolagana n’abatunzi abaagala ssente za wano. Ssente z’ebweru okuggyako USD ziyinza okuba enzibu okuwanyisiganya ebweru w’ebibuga ebikulu. Okutwaliza awamu, wadde nga ssente entongole ya Cambodia ye riel (KHR), ddoola za Amerika zisinga okwagalibwa era zikozesebwa nnyo mu ggwanga lyonna olw’obutebenkevu bwazo n’okubeera ennyangu eri bannansi n’abalambuzi.

Ssente entongole eya Cambodia ye Cambodian Riel (KHR). Ate ku miwendo gy’ensimbi z’ensi yonna, nsaba omanye nti giyinza okukyukakyuka n’okukyukakyuka okusinziira ku nsonga ez’enjawulo ng’embeera y’ebyenfuna n’enkyukakyuka y’akatale. Wabula okutuuka mu September 2021, emiwendo egimu egy’okuwanyisiganya ssente egy’okubalirirwamu gye gino: 1 USD (Doola ya Amerika) = 4,093 KHR 1 EUR (Euro) = 4,826 KHR 1 GBP (Pawundi ya Bungereza) = 5,631 KHR 1 JPY (Yen y’e Japan) = 37.20 KHR Nsaba okimanye nti emiwendo gino giyinza okukyuka era bulijjo kirungi okukebera mu nsibuko y’ebyensimbi eyesigika oba bbanka y’omu kitundu okufuna amawulire agasinga obutuufu era ag’omulembe agakwata ku miwendo gy’ensimbi.

Cambodia, ensi esangibwa mu Bugwanjuba bw’obuvanjuba bwa Asiya, erina ebikujjuko ebikulu ebiwerako ebikuzibwa omwaka gwonna. Ekimu ku bikujjuko ebisinga obukulu mu Cambodia gwe mwaka omuggya ogw’Abakhmer, ogumanyiddwa nga Chaul Chnam Thmey. Embaga eno ebeerawo mu makkati ga Apuli era nga sizoni y’okukungula ewedde. Kimala ennaku ssatu era nga kijjudde emiziki, amazina, okulaga ebifaananyi ebya langi ez’enjawulo, n’emizannyo egy’ennono egy’enjawulo. Mu kiseera kino abantu bakyalira pagoda okuwaayo ebiweebwayo n’okunoonya emikisa okuva mu bamonko Ababuda. Ekivvulu ekirala ekimanyiddwa ennyo mu Cambodia ye Pchum Ben oba olunaku lwa bajjajja. Omukolo guno gukuzibwa okumala ennaku 15 nga September oba October (okusinziira ku kalenda y’omwezi), gussa ekitiibwa mu b’eŋŋanda z’abafu nga guwa abamonko emmere n’okuwaayo eri amasinzizo. Abantu balowooza nti mu kiseera kino emyoyo gya bajjajjaabwe gidda ku nsi okuddamu okugattibwa n’ab’omu maka gaabwe. Ekivvulu ky’amazzi ekimanyiddwa nga Bon Om Touk oba The Festival of Boat Racing, kivvulu kinene ekitegekebwa ku lunaku lw’omwezi omujjuvu mu November buli mwaka. Kijjukira obuwanguzi bw’amagye g’oku mazzi ag’edda era nga kye kiraga nti omugga Tonle Sap gugenda gukyuka. Ekikulu mu kivvulu kino mulimu empaka z’amaato ez’ekitalo ezirimu amaato amawanvu agayooyooteddwa obulungi nga gavugibwa ebikumi n’ebikumi by’abavuzi wakati mu bantu abasanyufu ku lubalama lw’omugga Phnom Penh. Visak Bochea, era eyitibwa Amazaalibwa ga Buddha oba olunaku lwa Vesak olukuzibwa mu nsi yonna mu lunaku lw’omwezi omujjuvu mu May, ekuza Gautama Buddha okutegeera n’okujjukira okufa kwa ddala. Abagoberezi bakyalira amasinzizo mu Cambodia yonna nga beenyigira mu mikolo gy’okusaba ate emimuli ne gikoleezebwa okwetooloola ebifo ebitukuvu ekiro ekitondekawo ekifo ekiwuniikiriza. Ekisembayo naye nga si kyangu olina Pisa Preah Koh Thom – Royal Plowing Ceremony etera okutegekebwa mu May nga Kabaka wa Cambodia akola omukolo gw’ebyobulimi ogw’edda ng’asaba amakungula amalungi mu ggwanga lyonna ekiganyula ekitongole ky’ebyobulimi mu ggwanga okukulaakulana nga bakyesigamye nnyo ku kyo okusinga nga kisinga kubeeramu balimi nga babassaamu ekitiibwa ekinene assured significance bearing emirembe moment pivotal integral part obusika obuwangwa engeri obulamu ebyasa. Ebikujjuko bino biraga nti Cambodia erimu eby’obuwangwa bingi, nga biwa abantu b’omu kitundu n’abalambuzi omukisa okuwulira ng’ennono n’empisa z’eggwanga lino zijjudde amaanyi.

Cambodia nsi ya Southeast Asia efunye enkulaakulana ey’amaanyi mu by’enfuna mu myaka egiyise. Embeera yaayo ey’ebyobusuubuzi nayo ezze ekyukakyuka okusinziira ku mbeera eno. Cambodia z’esinga okutunda ebweru w’eggwanga ze ngoye n’engoye, nga bino bikola ekitundu kinene ku nsimbi zonna z’eyingiza ebweru w’eggwanga. Yeenyweza ng’omuzannyi omukulu mu nsi yonna mu mulimu guno, ng’esikiriza ebika by’ensi yonna bingi n’abakola ebintu okutandikawo emirimu munda mu ggwanga. Amakolero g’eby’okwambala gaganyulwa mu kubeerawo kw’abakozi ab’ebbeeyi entono n’endagaano z’ebyobusuubuzi ezisookerwako n’amawanga nga Amerika n’omukago gwa Bulaaya. Ng’oggyeeko engoye, Cambodia efulumya n’ebintu eby’obulimi ng’omuceere, kapiira, n’ebintu ebiva mu byennyanja. Omuceere mukulu nnyo naddala mu by’enfuna by’eggwanga kuba gukola ku byetaago by’okukozesa ebintu mu ggwanga n’obutale bw’ebweru w’eggwanga. Mu by’okuyingiza ebintu mu ggwanga, Cambodia yeesigamye nnyo ku mawanga ag’omuliraano nga Thailand, China, Vietnam, ne Singapore okutuukiriza by’eyagala. Ebintu bino ebiyingizibwa mu ggwanga okusinga bibaamu ebintu ebiva mu mafuta, ebyuma n’ebikozesebwa, ebikozesebwa mu kuzimba, mmotoka, eddagala, ebyuma eby’amasannyalaze, n’ebintu ebikozesebwa. Okwongera okwanguyiza emirimu gy’ebyobusuubuzi, Cambodia yeenyigira mu ndagaano ez’enjawulo ez’amawanga gombi n’amawanga amalala okutumbula enkolagana mu by’enfuna. Okugeza,Cambodia yassa omukono ku ndagaano z’ebyobusuubuzi eby’eddembe ne China mu 2019 okugaziya enkolagana y’ebyobusuubuzi wakati w’amawanga gombi. Wabula,ebyamaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga bifunye okusoomoozebwa olw’enkyukakyuka mu bwetaavu bw’ensi yonna nga kiva ku bintu nga COVID-19 oba enkyukakyuka mu nkola z’ebyobusuubuzi mu nsi yonna.Ssenyiga kino kyakosa nnyo ekitongole ky’engoye mu Cambodia nga orders zisaziddwamu oba okulwawo olw’ebikolwa by’omuggalo ebyassibwawo mu nsi yonna,ebyavaamu mu kufiirwa emirimu eri abakozi bangi . Mu kumaliriza,Cambodia yeesigamye nnyo ku kutunda engoye,eby’okwambala,n’ebintu eby’obulimi ebweru w’eggwanga ate ng’eyingiza ebintu eby’enjawulo ebyetaagisa olw’obwetaavu bwayo obw’omunda mu ggwanga.Okusoomoozebwa kuliwo,era okukyusakyusa ebitundu byabwe eby’okutunda ebweru w’eggwanga kiyinza okuyamba okutumbula okugumira embeera eziyinza okutaataaganyizibwa.Ekifo kyayo eky’obukodyo munda mu Southeast Asia egaba emikisa gy’okwongera okukula ng’enyweza okwegatta kw’ebyenfuna mu kitundu.

Cambodia erina obusobozi bungi mu kukulaakulanya akatale kaayo ak’ebyobusuubuzi okuva ebweru. Eggwanga lino lyewaanira ku kifo ekirungi mu mutima gw’obugwanjuba bw’obuvanjuba bwa Asia, nga kyangu okutuuka mu butale obukulu obw’ensi yonna nga China, Buyindi, n’amawanga agali mu mukago gwa ASEAN. Enkizo emu enkulu Cambodia gy’erina y’endagaano zaayo ez’ebyobusuubuzi ezikulembeza. Eggwanga lino linyumirwa okutuuka mu butale obunene nga tewali musolo era nga tewali mugabo nga liyita mu nteekateeka nga Generalized System of Preferences (GSP) n’enteekateeka ya Everything But Arms (EBA) ewereddwa omukago gwa Bulaaya. Endagaano zino ziyanguyizza okweyongera kw’ebyamaguzi ebifulumizibwa ebweru okuva e Cambodia naddala mu ngoye n’eby’okwambala. Ekirala, abakozi ba Cambodia abato era abagenda beeyongera obungi baleeta omukisa ogusikiriza eri bamusigansimbi abava ebweru. Olw’abantu abeeyongera okusoma n’obukugu mu bintu ng’amakolero n’ebyobulimi, bizinensi zisobola okukozesa ekifo kino eky’ebitone okutumbula amakolero agavuganya. Enteekateeka z’okutumbula ebizimbe nazo zikubiriza enkulaakulana mu by’obusuubuzi by’ebweru. Cambodia etadde ssente nnyingi mu kulongoosa emikutu gy’entambula, omuli emyalo, ebisaawe by’ennyonyi, eggaali y’omukka n’enguudo. Ennongoosereza zino zongera okuyungibwa mu kitundu kino n’okwanguyiza entambula ennungi mu by’obusuubuzi by’ensi yonna. Okugatta ku ekyo, ebitundu ebisukka engoye bigenda bifuna okusika omuguwa mu by’amaguzi bya Cambodia ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga. Ebintu ebikolebwa mu bulimi ng’omuceere, kapiira, eby’ennyanja, ebibala, n’enva endiirwa bifunye okukula okw’amaanyi olw’obwetaavu obweyongedde mu nsi yonna obw’ebintu ebikoleddwa mu butonde. Okwongerezaako

Bw’oba olonda ebintu ebikozesebwa ku katale k’e Cambodia, kikulu okulowooza ku bintu eby’enjawulo eggwanga lino by’eyagala, emitendera, n’embeera y’ebyenfuna. Wansi waliwo ebimu ku biteeso by’okulonda ebintu ebitundibwa ennyo mu katale k’obusuubuzi bw’ebweru mu Cambodia. 1. Engoye n’engoye: Cambodia erina eby’okwambala n’engoye ebigenda byeyongera, ekigifuula akatale akatuufu okutunda emifaliso, engoye, ebikozesebwa n’engatto. Lowooza ku ky’okukolagana n’abakola ebintu mu ggwanga oba okunoonya okuva mu mawanga ag’omuliraano okusobola okuwa ebintu eby’ebbeeyi naye nga bya mulembe. 2. Ebintu Ebikolebwa mu Bulimi: Ekitongole ky’ebyobulimi mu Cambodia kiwa emikisa gy’okutunda ebweru ebibala, enva endiirwa, emmere ey’empeke, eby’akaloosa, n’emmere erongooseddwa ebweru w’eggwanga. Ebintu ebikolebwa mu butonde byeyongera okwettanirwa mu baguzi abafaayo ku by’obulamu mu bibuga. . 4. Okuyooyoota amaka: Abaguzi mu Cambodia basiima ebintu ebiwooma n’ebintu eby’okuyooyoota. Ebitundu by’ebintu eby’omulembe ebikoleddwa mu bintu ebiwangaala nga emiwemba oba omuwemba byali bisobola okulaba emiwendo emirungi egy’okutunda wamu n’ebintu eby’okwolesa ng’ebintu eby’emikono/eby’emikono ebiraga dizayini z’ekinnansi ez’Abakhmer. 5. Ebintu ebikozesebwa mu kwerabirira: Ebintu eby’okwewunda n’okulabirira omuntu biraga okukula okutambula obutasalako mu myaka egiyise olw’ensimbi ezikozesebwa mu bantu aba wakati okweyongera. Lowooza ku ky’okuleeta ebizigo eby’obutonde/ebintu eby’obutonde eby’okulabirira olususu ebituukana n’ebyo abaguzi abamanyi bye baagala. . Nga tonnamaliriza nkola yonna ey’okulonda ebintu: - Okukola okunoonyereza okujjuvu ku katale ku mitendera/ebyo bye baagala ennyo nga bayita mu kunoonyereza/okubuuza bakasitoma abagendererwa. - Okwekenenya abavuganya abaaliwo edda mu katale ka Cambodia. - Lowooza ku bukodyo bw'emiwendo nga olowooza ku mitendera gyombi egy'obusobozi bw'abantu b'omu kitundu & okuvuganya. - Okukakasa nti amateeka g’okuyingiza ebintu mu ggwanga/emisolo gya kasitooma/emisolo/ebisaanyizo by’ebiwandiiko bigobererwa. - Okukebera emikutu gy’okutambuza ebintu n’okusaasaanya okusobola okuddukanya obulungi enkola y’okugaba ebintu. Jjukira nti okutegeera enkyukakyuka y’akatale ka Cambodia n’enneeyisa y’abaguzi kikulu nnyo okusobola okulonda obulungi ebintu ebitundibwa ennyo okusuubula ebweru.

Cambodia nsi eri mu Southeast Asia erina engeri zaayo ez’enjawulo eza bakasitoma n’ebintu ebiziyizibwa. Okutegeera n’okussa ekitiibwa mu bintu bino eby’obuwangwa kikulu nnyo ng’okola bizinensi oba ng’okolagana ne bakasitoma b’omu kitundu. Ekimu ku bintu ebikulu ebikwata ku bakasitoma b’e Cambodia kwe kussa nnyo essira ku kuwa ekitiibwa n’empisa. Abantu b’e Cambodia basiima abantu ssekinnoomu abooleka empisa entuufu, gamba ng’okukozesa okulamusa mu butongole n’okwogera eri abalala n’ebitiibwa byabwe ebituufu oba ekitiibwa kyabwe. Okufuna obwesige n’okuzimba enkolagana nakyo kya muwendo nnyo mu Cambodia, n’olwekyo okutwala obudde okuteekawo enkolagana ey’obuntu nga tonnaba kuteesa ku nsonga za bizinensi kiyinza okugenda wala. Kikulu okumanya nti Abacambodia batera okuba n’endowooza ey’okugatta abantu okusinga okubeera n’endowooza ey’omuntu kinnoomu. Kino kitegeeza nti okusalawo kutera okukolebwa mu bibinja oba nga bakkiriziganyizza, nga kiggumiza obukulu bw’okuzimba enkolagana n’abakwatibwako ab’enjawulo mu kibiina okusinga okukolagana n’omuntu omu yekka. Bwe kituuka ku bukwakkulizo mu Cambodia, waliwo enkola n’enzikiriza z’obuwangwa eziwerako ezirina okugobererwa. Ekisooka, kitwalibwa ng’obutassa kitiibwa mu muntu okukwata ku mutwe naddala eri abaana oba abakadde. Omutwe gutwalibwa ng’ekitundu ky’omubiri ekisinga obutukuvu mu buwangwa bwa Cambodia. Ekirala, okwolesa omukwano mu lujjudde kulina okwewalibwa kubanga okutwalira awamu mu bantu ab’ennono ab’e Cambodia bakwatibwa ensonyi. Era kikulu okwambala obulungi ng’ogenda mu bifo eby’eddiini gamba nga yeekaalu oba pagoda olw’okussa ekitiibwa mu mpisa z’omu kitundu. Mu nsonga z’emboozi, kirungi okwewala okukubaganya ebirowoozo ku nsonga enkulu ng’ebyobufuzi oba eddiini okuggyako ng’oludda olulala lwennyini lwe lwatandika okukubaganya ebirowoozo ng’okwo. Emitwe gino giyinza okuba egy’amaanyi olw’ensonga z’ebyafaayo n’endowooza ez’enjawulo mu bantu ssekinnoomu. Okutegeera engeri zino eza bakasitoma n’okutunuulira ebiragiro by’obuwangwa kijja kuyamba okuleeta enkolagana ennungi ne bakasitoma b’e Cambodia ate nga balaga nti bassa ekitiibwa mu nnono zaabwe n’empisa zaabwe.

Enkola y’okuddukanya emisolo mu Cambodia ekola kinene nnyo mu kwanguyiza eby’obusuubuzi n’okulaba ng’eggwanga liri mu by’okwerinda. Ekitongole ekikulu ekivunaanyizibwa ku kuddukanya Kasawo kye kitongole kya Kasawo n’emisolo ekya General Department of Customs and Excise (GDCE), ekikola wansi wa minisitule y’ebyenfuna n’ebyensimbi. GDCE etadde mu nkola enkola ez’enjawulo okulongoosa enkola ya Kasawo n’okutumbula enkola y’emirimu. Kuno kw’ogatta okussa mu nkola enkola ya kompyuta ey’obwengula eyitibwa ASYCUDA World, esobozesa okukola ku byuma bikalimagezi ebirangiriro ebiyingiza/okufulumya ebweru, okusobozesa enkola ez’amangu ez’okugogola. Bw’oba oyingira Cambodia, kikulu okugoberera amateeka gonna agakwata ku kasitooma okwewala ebizibu byonna. Abatembeeyi balina okulangirira ebyamaguzi byonna bye baleeta mu ggwanga, omuli n’ensimbi ezisukka mu doola 10,000 oba ezikyenkanankana nazo mu ssente endala. Ebimu ku bintu ebikulu by’olina okujjukira ng’okola ku mpisa z’e Cambodia bye bino: 1. Ebintu ebikugirwa: Ebintu ebimu nga ebiragalalagala, bbomu, emmundu ezitaliiko lukusa, ebintu ebicupuli, ebintu eby’obuseegu n’ebirala, bikugirwa nnyo. 2. Ebintu ebisasulwa omusolo: Ebyamaguzi ebirina okusasulwa emisolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga birina okulangirirwa mu butuufu. 3. Okuyingiza ebintu mu ggwanga okumala akaseera: Bw’oba oteekateeka okuleeta ebyuma oba ebintu eby’omuwendo mu Cambodia okumala akaseera (e.g., kkamera), olina okukakasa nti olina ebiwandiiko ebituufu nga kanet oba obukakafu bw’obwannannyini. 4. Ebiva mu bisolo n’ebimera: Waliwo amateeka ag’enjawulo agakwata ku kuyingiza ebintu ebiva mu bisolo n’ebimera; nsaba okebere amateeka nga tonnapakira bintu nga bino. 5. Ebintu eby’obuwangwa: Enfuga enkakali ekolebwa nga ofulumya ebintu eby’edda oba ebintu okuva e Cambodia; okufuna olukusa olutuufu kyetaagisa. Okusobola okwanguya enkola yo ey’okuyingira ku bifo ebikeberebwamu kasitooma mu Cambodia: 1. Jjuzaamu foomu z’okuyingira mu ggwanga mu butuufu era mu ngeri esomebwa. 2. Okubeera n’ebiwandiiko by’entambula ebituufu nga paasipooti ng’esigaddeyo waakiri emyezi mukaaga. 3. Kakasa nti emigugu gyonna giwandiikiddwa bulungi amannya go n’ebikukwatako. 4. Weewale okutwala ebintu ebisukkiridde ebikugirwa oba ebisasulwa omusolo okusukka ekkomo erikkirizibwa. Bulijjo kirungi okwebuuza ku nsonda entongole nga emikutu gy’ekitebe oba okutuukirira ab’obuyinza mu bitundu okumanya ebikwata ku mateeka n’emitendera egy’omulembe nga tonnagenda Cambodia.

Enkola ya Cambodia ey’emisolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga ekola kinene mu kulungamya emirimu gy’obusuubuzi bw’ensi yonna mu ggwanga lino. Gavumenti eteeka emisolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga okukuuma amakolero g’omunda, okuyingiza ssente, n’okutumbula enkulaakulana mu by’enfuna. Omuwendo gw’emisolo egy’awamu ogussibwa mu Cambodia guli ebitundu 7%, nga guno mutono nnyo bw’ogeraageranya n’amawanga amalala mu kitundu kino. Wabula emiwendo egy’enjawulo gyawukana okusinziira ku kika ky’ebintu ebiyingizibwa mu ggwanga. Ku bintu ebimu ng’omwenge, sigala, mmotoka, n’ebintu eby’ebbeeyi, emiwendo egy’oku ntikko giyinza okusasulwa. Ng’oggyeeko omuwendo gw’emisolo egy’omusingi, Cambodia era esolooza emisolo emirala ku bintu ebirondeddwa ebimanyiddwa nga excise duties. Bino okusinga biteekebwa ku bintu ebitunuulirwa ng’ebitali bikulu oba eby’obulabe eri ebyobulamu n’obukuumi bw’abantu. Eby’okulabirako mulimu sigala, ebyokunywa ebitamiiza, n’ebintu ebiva mu mafuta. Kikulu abayingiza ebintu mu ggwanga okukimanya nti omuwendo gwa kasitooma gukola kinene nnyo mu kusalawo omusingi gw’omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga. Abakulira Kasawo basalawo omuwendo guno nga basinziira ku miwendo gy’okutunda oba emiwendo egy’okusinziirako egyaweebwa ebifo by’ensi yonna nga endagaano y’okugereka omuwendo gw’ekitongole ky’ebyobusuubuzi mu nsi yonna (WTO). Ekirala, Cambodia etaddewo endagaano z’ebyobusuubuzi eziwerako n’amawanga ag’enjawulo n’ebibiina by’omu kitundu nga ASEAN (Association of Southeast Asian Nations). Mu ndagaano zino nga ASEAN Free Trade Area (AFTA), emisolo egy’enkizo oba wadde okuweebwa omusolo ku bintu ebiyingizibwa okuva mu mawanga ag’omukago. Wadde nga kyetaagisa okulondoola enkola za Cambodia ez’omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga kuba ziyinza okukyuka buli luvannyuma lwa kiseera olw’ensonga z’ebyenfuna oba okusalawo kwa gavumenti okugenderera okutumbula amakolero g’omunda oba okutumbula ebitundu ebitongole eby’ebyenfuna; bizinensi eziyingiza ebintu mu ggwanga zirina okwebuuza ku bakugu mu kitundu oba ebitongole ebikwatibwako okufuna amawulire ag’omulembe agakwata ku misolo gya kasitooma egikwatagana n’ebika by’ebintu byabwe ebitongole.

Cambodia erina enkola y’okusolooza omusolo ku bintu ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga ng’egenderera okutumbula ebyenfuna n’okusikiriza bamusigansimbi okuva ebweru. Eggwanga liwa emisolo egiwerako n’okusonyiyibwa abasuubuzi abagenda ebweru w’eggwanga. Mu nkola y’emisolo eriwo kati, ebyamaguzi ebimu birina okusoloozebwako emisolo egy’okutunda ebweru w’eggwanga okusinziira ku ngeri gye bisengekeddwamu. Wabula Cambodia etadde mu nkola okusonyiyibwa emisolo ku bintu ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga oba okukendeeza ku miwendo gy’ebintu bingi, okusobola okukubiriza eby’obusuubuzi n’okutumbula amakolero. Ebimu ku bintu ebikulu ebiri mu nkola ya Cambodia ey’okusolooza omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga mulimu: 1. Ebintu ebiva mu bulimi n’amakolero g’ebyobulimi: Ebintu ebisinga obungi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga, omuli enva endiirwa, ebibala, omuceere, kapiira, ne kasooli tebisoloozebwa ku misolo egy’okutunda ebweru w’eggwanga. Okusonyiyibwa kuno kugenderera okuwagira enkulaakulana y’ebyobulimi n’okutumbula okuvuganya mu butale bw’ensi yonna. 2. Engoye n’eby’okwambala: Ekimu ku bintu Cambodia by’etunda ebweru w’eggwanga ye ngoye n’engoye. Ebintu bino bifuna enkizo nga bikendeezeddwa ku miwendo oba okusonyiyibwa emisolo mu bujjuvu wansi w’endagaano ez’enjawulo ez’ebyobusuubuzi ez’amawanga gombi oba ez’amawanga amangi. 3. Ebintu ebikolebwa: Ebintu bingi ebikolebwa ebweru w’eggwanga nabyo baganyulwa mu kukendeeza ku misolo ng’ekimu ku ndagaano z’obusuubuzi obw’eddembe mu kitundu nga ASEAN Free Trade Area (AFTA). Ekirala, amakolero agakola ebintu ebitonotono nga okukuŋŋaanya ebyuma ebikozesebwa mu byuma bikalimagezi gayinza okuba n’ebisaanyizo okuweebwa ssente ezisikiriza okusiga ensimbi omuli ennaku enkulu ez’omusolo oba okukendeeza ku miwendo. 4. Ebitundu by’ebyenfuna eby’enjawulo (SEZs): Cambodia etaddewo SEZs mu ggwanga lyonna nga zirina enkola z’omusolo ezisookerwako ezitunuulidde okutunda munda mu ggwanga mu nsalo za SEZs awamu n’okutunda ebweru wa Cambodia. Kikulu okumanya nti enkola za gavumenti ya Cambodia ezikwata ku kusolooza omusolo ku bintu ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga ziyinza okukyuka buli luvannyuma lwa kiseera okusinziira ku mbeera y’ebyenfuna n’ebintu gavumenti by’ekulembeza. N’olwekyo kirungi abasuubuzi abagenda ebweru w’eggwanga okwebuuza ku bantu abakwatibwako oba okunoonya amagezi ag’ekikugu nga tebannakola mirimu gya busuubuzi.

Cambodia, ensi ya Southeast Asia emanyiddwa olw’obuwangwa bwayo obw’omuwendo n’ebifo ebiwuniikiriza, erina enkola ennywevu ey’okuweebwa satifikeeti z’okutunda ebweru w’eggwanga. Eggwanga liwa ebika by’ebbaluwa z’okutunda ebweru w’eggwanga okukakasa omutindo n’obutuufu bw’ebintu byayo. Ekimu ku bimanyiddwa ennyo mu satifikeeti y’okutunda ebweru w’eggwanga mu Cambodia ye Certificate of Origin (CO). Ekiwandiiko kino kikakasa ensibuko y’ebyamaguzi era kikulu nnyo mu kusalawo ebisaanyizo by’okuyisibwa mu ngeri ey’enkizo wansi w’endagaano z’ebyobusuubuzi ez’enjawulo. Bizinensi zeetaaga okuwa ebikwata ku kintu kino mu bujjuvu, omuli obutonde bwakyo, omuwendo gwakyo, n’enkola y’okukola nga basaba CO. Okugatta ku ekyo, Cambodia egoberera omutindo gw’ensi yonna mu by’emmere n’ebyobulimi. N’olwekyo, abatunda ebweru balina okufuna satifikeeti nga Good Manufacturing Practice (GMP), Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP), oba Organic Certification nga bafulumya emmere ebweru w’eggwanga. Satifikeeti zino zikakasa nti emmere y’e Cambodia etuukana n’omutindo gw’ensi yonna ogw’obukuumi era nga tebirina bulabe eri okulya. Ku by’okutunda ebweru w’eggwanga naddala ebyo ebigenda mu mawanga nga Amerika oba amawanga agali mu mukago gwa Bulaaya, ababitunda ebweru balina okugoberera amateeka ag’enjawulo agakwata ku mutindo gw’ebintu n’obuvunaanyizibwa mu bantu. Satifikeeti nga OEKO-TEX Standard 100 oba Worldwide Responsible Accredited Production (WRAP) ziraga okugoberera amateeka gano. Ekirala, amakolero agamu ag’enjawulo galina satifikeeti zaago ez’okutunda ebweru w’eggwanga mu Cambodia. Okugeza, ekitongole ky’amayinja ag’omuwendo kyetaagisa abatunda ebweru okufuna satifikeeti za Kimberley Process Certification Scheme (KPCS) nga bafulumya dayimanda oba amayinja amalala ag’omuwendo. Satifikeeti eno ekakasa nti amayinja gano tegalina butakkaanya era tegakola bikolwa bimenya mateeka. Mu kumaliriza,Cambodia etaddewo enkola empanvu ey’okukakasa okutunda ebweru w’eggwanga mu bitundu eby’enjawulo okukuuma omutindo gw’ebintu nga kw’otadde n’okugoberera amateeka g’ensi yonna ku ndagaano z’ebyobusuubuzi,ebipimo by’obukuumi,obuvunaanyizibwa mu mbeera z’abantu,n’ebyetaago by’amakolero ag’enjawulo.Abafulumya ebweru balina okutegeera obulungi ebyetaago by’ebbaluwa zino okusinziira ku makolero gaabwe ag’enjawulo nga tebannakola nkolagana ya busuubuzi bwa mawanga amalala.

Cambodia, esangibwa mu Bugwanjuba bw’obuvanjuba bwa Asiya, nsi emanyiddwa olw’ebyafaayo byayo bingi, obuwangwa bwayo obw’amaanyi, n’ebifo ebirabika obulungi. Bwe kituuka ku by’okutambuza ebintu n’eby’entambula munda mu Cambodia, bino bye bimu ku biyinza okukolebwa: 1. Entambula y’oku nguudo: Cambodia erina omukutu omunene ogw’enguudo ogugatta ebibuga ebinene n’ebyalo. Kkampuni eziwerako ezikola ku by’okutambuza ebintu zikola entambula ey’oku nguudo eyesigika ku ntambula y’omunda n’okusala ensalo. Kkampuni zino zikozesa loole oba kabangali okutambuza obulungi ebyamaguzi okwetoloola eggwanga. . Ekisaawe ky’ennyonyi ekya Phnom Penh n’ekisaawe ky’ennyonyi ekya Siem Reap bye bifo ebikulu ennyonyi ezitwala emigugu gye zikola bulijjo. 3. Emigugu ku nnyanja: Cambodia erina emyalo eminene nga Sihanoukville Autonomous Port (SAP) ku lubalama lw’obugwanjuba bw’amaserengeta g’eggwanga. SAP egaba ebifo eby’omulembe eby’okukwata konteyina era erina enkolagana ne layini z’emmeeri ez’enjawulo ezikola ku bifo eby’omu kitundu oba eby’ensi yonna. 4. Ebifo eby’okuterekamu: Ebifo ebiwerako eby’okuterekamu ebintu biriwo mu Cambodia yonna ebiwa eby’okutereka ebyamaguzi mu ngeri ey’obukuumi nga tebinnaba kubigaba oba kubitwala ebweru w’eggwanga. Ebifo bino bitera okujja nga biriko enkola ez’omulembe ez’okuddukanya ebintu. 5. Empeereza ya Kasawo: Okutambulira mu nkola za Kasawo mu nsi yonna kiyinza okuba ekizibu; n’olwekyo, kirungi okunoonya obuyambi okuva mu bagaba empeereza ya kasitooma mu kitundu ng’oyingiza oba okufulumya ebintu mu Cambodia. . . 7. Okutuukiriza eby’obusuubuzi ku yintaneeti: Olw’okukula okw’amangu okw’obusuubuzi ku yintaneeti mu Cambodia, abagaba eby’okutambuza eby’enjawulo bawa empeereza ey’enjawulo ey’okutuukiriza eby’obusuubuzi ku yintaneeti nga bawa okulongoosa omukutu gwa sitoowa mu ngeri ennungi awamu n’obusobozi bw’okutuusa ebintu mu mayiro esembayo. 8.Currency Considerations: Kikulu okulowooza ku miwendo gy'ensimbi ng'oteekateeka emirimu gyo egy'okutambuza ebintu mu Cambodia. Ssente ya wano ye Cambodian Riel (KHR), naye U.S. Dollar (USD) ekkirizibwa nnyo. Okutwaliza awamu, Cambodia ekola emirimu egy’enjawulo egy’okutambuza ebintu egyesigika okusobola okwanguyiza entambula ennungi ey’ebyamaguzi munda mu ggwanga oba okuyita ku nsalo. Ka obe ng’olonze entambula y’oku nguudo, okutwala emigugu mu nnyonyi, okutwala emigugu ku nnyanja, oba ng’okozesa abakola ku by’okutambuza ebintu ab’ekibiina eky’okusatu, enkola zino zisobola okukola ku byetaago byo ebitongole mu ngeri ennungi era ennungi.

Emyoleso gy’ebyobusuubuzi emikulu

Cambodia, ensi ya Southeast Asia emanyiddwa olw’obuwangwa bwayo obw’obugagga n’ebifo ebirabika obulungi, erina emikutu emikulu egy’ensi yonna egy’okugula ebintu n’emyoleso gy’ebyobusuubuzi. Emu ku makubo amakulu abaguzi b’ensi yonna gye bayinza okuyita okunoonyereza ku katale ka Cambodia kwe kuyita mu kitongole kya Cambodia Import-Export Inspection and Fraud Repression Directorate General (CamControl). CamControl evunaanyizibwa ku kulondoola ebintu ebiyingizibwa mu ggwanga n’ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga. Ekakasa nti ebyamaguzi bituukana n’omutindo n’okussa mu nkola amateeka agakwata ku kutangira emivuyo. Abaguzi b’ensi yonna basobola okukolagana ne CamControl okuyingiza ebintu okuva e Cambodia mu ngeri ey’obukuumi. Omukutu omulala omukulu gwe kibiina ekigatta abakola engoye mu Cambodia (GMAC). GMAC ekiikirira abakola ebintu mu by’okwambala n’engoye. Ekola ng’omutala wakati w’amakolero g’engoye n’abaguzi b’ensi yonna ng’ewa amawulire ku nsibuko y’ebintu, ebikwata ku makolero, ebisaanyizo by’okugoberera n’ebirala. Ebika bingi eby’ensi yonna eby’ettutumu engoye zaabwe ziziggya mu makolero agali mu kkampuni ya GMAC mu Cambodia. Cambodia etegeka emisomo gy’ebyobusuubuzi egy’enjawulo egisikiriza abaguzi b’ensi yonna abaagala okunoonyereza ku mikisa gya bizinensi. Omwoleso gwa Cambodian Garment & Textile Manufacturing Exhibition (CTG), ogutegekebwa buli mwaka, gwolesa ebintu okuva mu bakola engoye mu ggwanga nga banoonya enkolagana oba emikisa gy’okutunda ebweru w’eggwanga. Omwoleso guno guwa omukutu amakampuni g’omunda n’ag’ebweru okukolagana, okuteesa ku ddiiru, n’okussaawo enkolagana mu bizinensi. Omwoleso gw’amakolero g’okuzimba mu nsi yonna ogwa Cambodia International Construction Industry Expo (CICE) gussa essira ku bikozesebwa mu kuzimba, ebyuma, ebyuma, eby’okugonjoola ebizibu bya tekinologiya ebikwata ku pulojekiti z’okuzimba oba yinginiya. Omukolo guno guyita abakwatibwako okuva ku basuubuzi okutuuka ku bakozi abanoonya eby’okugonjoola eby’omulembe oba okukolagana ne bannaabwe aba Cambodia. Ekirala, omwoleso gwa Cambuild Expo gugatta abakugu okuva mu nkola y’okugaba ebintu mu mulimu gw’okuzimba – abakubi b’ebifaananyi/abakola dizayini/bayinginiya/abakulaakulanya – nga balaga ebintu okuva ku bikozesebwa mu kuzimba okutuuka ku bintu ebimaliriza. Okusingira ddala okumanyibwa mu nsengeka z’enkulaakulana mu bitundu ng’ebintu ebikulu eby’obusuubuzi ebisobozesa enkolagana wakati w’abagaba ebintu mu ggwanga/ensi yonna abeenyigira mu pulojekiti z’ebizimbe by’eggwanga ez’amaanyi ezigenda mu maaso. Cambodia era ekola omwoleso gw’ebyobulimi nga Kampong Thom Agriculture Festival ogussa essira ku kunyweza abalimi nga baleeta obukodyo obuyiiya n’okwolesa ebyuma eby’omulembe ebyetaagisa mu nkola ennungi ey’okulima mu mbeera z’ekitundu omuli n’ebifo eby’okutuuka ku bantu okutuuka ku kuteekawo enkola empya ez’okugaba ebintu. Omukolo guno gukubiriza okukulaakulanya enkolagana wakati w’abalimi ba wano, abaguzi b’ensi yonna, n’abagaba tekinologiya w’ebyobulimi. Okugatta ku ekyo, Minisitule y’ebyobusuubuzi mu Cambodia etegeka omwoleso gwa Cambodia Import-Export Exhibition (CIEXPO) buli mwaka. Omukolo guno gukola ng’omukutu eri ebitongole eby’enjawulo ng’amakolero, engoye, eby’obulimi, ebyuma bikalimagezi okukwatagana n’abaguzi ab’ensi yonna abanoonya abayinza okugagaba oba abakolagana nabo mu Cambodia. Mu kumaliriza, Cambodia egaba emikutu emikulu egy’ensi yonna egy’okugula ebintu n’emyoleso gy’ebyobusuubuzi eri bizinensi ezinoonya okunoonyereza ku katale kano akajjudde amaanyi. CamControl ne GMAC zikola kinene mu kwanguyiza emirimu gy’okuyingiza n’okutunda ebweru w’eggwanga. Emyoleso gy’ebyobusuubuzi nga CTG, CICE, Cambuild Expo gitumbula emikisa gy’okukolagana n’okukolagana mu makolero gonna ng’okukola engoye n’okuzimba. Emyoleso gy’ebyobulimi nga Kampong Thom Agriculture Festival gissa essira ku kunyweza abalimi ate CIEXPO ekwata ku bitundu ebiwerako olw’okufuna abayinza okugabira abantu oba abakolagana nabo mu by’enfuna bya Cambodia ebikyukakyuka.

Emikutu gy’okunoonya egya bulijjo

Mu Cambodia, emikutu gy’okunoonya egya bulijjo egyakozesebwa ennyo abantu mulimu: 1. Google: Awatali kubuusabuusa Google ye yingini y’okunoonya esinga okwettanirwa era ekozesebwa mu nsi yonna. Ewa ebivudde mu kunoonyereza ebituufu era ebikwatagana ku bibuuzo eby’enjawulo. Omukutu gwa yintaneeti: www.google.com.kh 2. Bing: Bing ye nkola endala ey’okunoonya ekozesebwa ennyo ng’ewa enkola esikiriza okulaba wamu n’empeereza y’okunoonya ku mukutu. Omukutu gwa yintaneeti: www.bing.com 3. Yahoo!: Yahoo! ye yingini y’okunoonya emanyiddwa ennyo ng’egaba empeereza z’omukutu gwa yintaneeti nga email, amawulire, n’ebirala ng’oggyeeko enkola yaayo ey’okunoonya. Omukutu gwa yintaneeti: www.yahoo.com 4. DuckDuckGo: DuckDuckGo emanyiddwa olw’obusobozi bwayo obw’okunoonya obussa essira ku by’ekyama, okwewala ebivuddemu ebikukwatako ate ng’ekuuma obutamanyibwa. Omukutu gwa yintaneeti: www.duckduckgo.com 5. Baidu (百度): Wadde nga Baidu esinga kuweereza katale ka China, Abacambodia abava mu China nabo bayinza okugikozesa mu kunoonya okwetongodde okukwata ku China oba ebirimu mu lulimi Oluchina. Omukutu gwa yintaneeti (Oluchina): www.baidu.com 6. Naver (네이버): Okufaananako ne Baidu naye nga eweereza akatale ka South Korea okusinga, abakozesa Cambodia abanoonya ebirimu mu Korea bayinza okukozesa Naver oluusi n’oluusi. Omukutu gwa yintaneeti (Olukorea): www.naver.com 7. Yandex (Яндекс): Wadde ng’okusinga eweereza abakozesa aboogera Olurussia, Yandex ekola empeereza y’okunoonya mu kitundu ku Cambodia mu lulimi lwa Khmer nayo. Omukutu gwa yintaneeti (Khmer) : yandex.khmer.io Zino ze zimu ku mikutu gy’okunoonya egyakozesebwa ennyo mu Cambodia egikola ku bintu eby’enjawulo abakozesa yintaneeti mu ggwanga lino bye baagala n’ebyo bye baagala.

Emiko emikulu egya kyenvu

Cambodia nsi ya bugwanjuba bw’obuvanjuba bwa Asia ejjudde amaanyi ng’erina ebyenfuna eby’enjawulo era ebikula. Bwe kituuka ku Yellow Pages enkulu eza Cambodia, waliwo ebitabo ebiwerako ebimanyiddwa ennyo ebiwa olukalala n’amawulire agakwata ku bizinensi, empeereza, n’ebibiina mu ggwanga. Bino bye bimu ku bifo ebikulembedde mu Yellow Pages mu Cambodia wamu n’emikutu gyabwe: 1. YP - Yellow Pages Cambodia (www.yellowpages-cambodia.com): Eno y’emu ku ndagiriro ezisinga okubeera ku yintaneeti mu Cambodia. Ewa amawulire agakwata ku makolero ag’enjawulo omuli okusembeza abagenyi, ebyobulamu, ebyenjigiriza, okuzimba, n’ebirala. 2. EZ Search (www.ezsearch.com.kh): EZ Search ye dayirekita endala emanyiddwa ennyo eya Yellow Page erimu database ennene eya bizinensi mu bitundu eby’enjawulo nga eby’okulya, wooteeri, amaduuka, n’empeereza ey’ekikugu. 3. Ekitabo ky’amasimu ekya Cambodia (www.phonebookofcambodia.com): Omukutu guno teguwa lukalala lwa bizinensi zokka wabula n’ebikwata ku bantu ssekinnoomu ababeera oba abakola mu Cambodia. 4. CamHR Business Directory (businessdirectory.camhr.com.kh): Wadde nga okusinga emanyiddwa olw’omukutu gwayo ogw’okuwandiika emirimu mu Cambodia, CamHR era erina ekitundu kya business directory mw’osobola okusanga kkampuni ez’enjawulo ezisengekeddwa mu biti okusinziira ku makolero. 5. Koh Santepheap Business Directory: Koh Santepheap ye lupapula lw’amawulire olwesigika mu Cambodia olugaba enkyusa ku mutimbagano nga mulimu ekitundu kyabwe ekya business directory (kohsantepheapdaily.com/business-directory). Emikutu gino giwa abakozesa ebikozesebwa mu kunoonya okuzuula bizinensi oba empeereza ezenjawulo okusinziira ku kifo oba ebigambo ebikulu ebikwata ku bye baagala oba bye beetaaga. Ng’oggyeeko ebitabo bino ebiweereddwayo ebyogeddwako waggulu ebissa essira mu ngeri ey’enjawulo ku lukalala lw’emiko gya kyenvu egya bizinensi mu bitundu eby’enjawulo okwetoloola Cambodia; emikutu gy’okunoonya egy’omutindo nga Google nazo zisobola okukozesebwa obulungi okunoonya bizinensi z’omu Cambodia ez’omu kitundu kuba zigatta ebikozesebwa mu kuwandiika bizinensi z’omu kitundu nga Google Maps ne Google My Business ebitongole by’omu kitundu mwe biwandiisa ebikwata ku kkampuni zaabwe omuli ebikwata ku kkampuni zaabwe n’ebifo. Ng’ebikozesebwa bino biri mu ngalo zo wamu n’ebitabo by’amasimu eby’ennono ebisangibwa mu kitundu nga tebiri ku mutimbagano; okuzuula bizinensi, empeereza oba ebibiina mu Cambodia kifuuka kyangu nnyo era kikola bulungi.

Emikutu emikulu egy’obusuubuzi

Cambodia, ensi mu bugwanjuba bw’obuvanjuba bwa Asia, efunye enkulaakulana ey’amangu mu by’obusuubuzi ku yintaneeti mu myaka egiyise. Emikutu emikulu egiwerako egy’okugula ebintu ku yintaneeti gikola ku byetaago by’abaguzi b’e Cambodia. Wano waliwo ezimu ku mikutu emikulu egy’obusuubuzi ku yintaneeti n’emikutu gyazo egy’enjawulo: 1. Akatale ka ABA: Omukutu ogumanyiddwa ennyo nga gukola ebintu eby’enjawulo omuli ebyuma, emisono, eby’okwewunda, n’ebintu by’omu nnyumba. Omukutu gwa yintaneeti: https://market.ababank.com/ 2. Shop168: Akatale ka yintaneeti akakuguse mu byuma ebikozesebwa n’ebyuma ebikozesebwa mu bulamu obwa bulijjo, nga kawa emiwendo egy’okuvuganya. Omukutu gwa yintaneeti: https://www.shop168.biz/ 3. Kaymu Cambodia: Omukutu gw’okugula ebintu ku yintaneeti ogulimu ebintu eby’enjawulo okuva ku misono n’ebikozesebwa okutuuka ku byuma by’omu nnyumba n’amasimu. Omukutu gwa yintaneeti: https://www.kaymu.com.kh/ 4. Groupin: Omukutu gw’okugula mu bibinja ogugaba ebisaanyizo ku bintu n’obuweereza obw’enjawulo nga bayita mu busobozi bw’okugula obw’omuggundu. Omukutu gwa yintaneeti: http://groupin.asia/cambodia 5. Khmer24 Marketplaces: Omu ku mikutu gy’okulanga egy’ekyama mu Cambodia era nga gikola n’omukutu gw’obusuubuzi ku yintaneeti ogusobozesa abantu ssekinnoomu ne bizinensi okutunda ebintu byabwe ku yintaneeti. 6. OdomMall Cambodia: Akatale k’obusuubuzi ku yintaneeti akagaba ebintu eby’enjawulo ebikozesebwa ku bbeeyi ensaamusaamu. 7. Little Fashion Mall Cambodia (LFM): Nga ekola ku baagalana b’emisono, LFM ekola engoye ez’omulembe eri abasajja, abakyala n’abaana wamu n’ebikozesebwa. Omukutu gwa yintaneeti ogwa Khmer24 Marketplaces (6), OdomMall Cambodia (7), LFM tesobola kutuukirirwa Nsaba omanye nti okubeerawo n’obuganzi bw’emikutu gino biyinza okukyuka okumala ekiseera ng’abazannyi abapya bayingira akatale oba abaliwo ne bakulaakulanya bye bawaayo.

Emikutu emikulu egy’empuliziganya

Mu Cambodia, waliwo emikutu gy’empuliziganya egiwerako egy’ettutumu abantu gye bakozesa okuyunga n’okuwuliziganya ne bannaabwe. Wano waliwo emikutu gy’empuliziganya egisinga okukozesebwa ne URL zaago: 1. Facebook (https://www.facebook.com): Facebook ye nkola y’emikutu gy’empuliziganya esinga mu Cambodia, ng’abakozesa bangi mu bibinja by’emyaka egy’enjawulo. Ewa ebintu eby’enjawulo nga okuteeka ebipya, okugabana ebifaananyi/vidiyo, okwegatta ku bibinja, n’okuweereza obubaka. 2. YouTube (https://www.youtube.com.kh): YouTube nkola ya kugabana vidiyo esobozesa Bannacambodia okulaba n’okuteeka obutambi ku nsonga ez’enjawulo ng’eby’amasanyu, amawulire, ennyimba, ebyenjigiriza n’ebirala. 3. Instagram (https://www.instagram.com): Instagram ye app egaba ebifaananyi n’obutambi ng’abakozesa basobola okulongoosa ebifaananyi/vidiyo zaabwe nga zirina ebisengejja/ebivaamu ne bazigabana n’abagoberezi baabwe. Era erina ebintu nga emboozi, reels for short videos. 4. Twitter (https://twitter.com): Twitter esobozesa abakozesa okuteeka obubaka obumpi obuyitibwa "tweets" obuwanvu bw'ennukuta 280. Abantu mu Cambodia bakozesa omukutu guno okufuna ebipya mu kiseera ekituufu ebikwata ku bigenda mu maaso mu mawulire oba emisono. 5. LinkedIn (https://www.linkedin.com): LinkedIn mukutu gwa yintaneeti ogw’ekikugu ogukozesebwa ennyo abakugu mu Cambodia okunoonya emirimu/okuwandiika abantu oba okuzimba enkolagana ya bizinensi. 6. Weibo (http://weibo.cn/lekhmernews.weibo): Weibo nkola ya microblogging efaananako ne Twitter naye ng’okusinga yettanirwa Bannacambodia aboogera Oluchina abafaayo ku buwangwa bw’Abachina oba okuyiga olulimi. 7) Viber( https: // www.viber .com / ): Viber ye app y’okuweereza obubaka mu bwangu efaananako ne WhatsApp naye nga esinga kubeera mu bakozesa Cambodia olw’ebintu byayo eby’enjawulo nga okukuba essimu mu ddoboozi/vidiyo, okukubaganya ebirowoozo mu bibinja, . 8) TikTok( https: // www.tiktok .com / ): TikTok yafuuka ya ttutumu nnyo gye buvuddeko mu bavubuka b’e Cambodia abakola n’okulaba vidiyo z’ennyimba ennyimpi ezirimu emiramwa egy’enjawulo ng’okusoomoozebwa kw’amazina, skits za kkomedi, ne vidiyo ezikwataganya emimwa. Emikutu gino giwa Bannacambodia emikutu egy’enjawulo egy’okweyoleka, okugabana ebirimu, okukwatagana n’abalala mu kitundu n’ensi yonna mu kitundu ekirabika. Emikutu gino egy’empuliziganya gifuuse kitundu kikulu nnyo mu bulamu bwa bulijjo mu Cambodia, ne gibasobozesa okusigala nga balina enkolagana, okumanyisibwa, n’okusanyusibwa.

Ebibiina ebinene eby’amakolero

Cambodia, ensi esangibwa mu Southeast Asia, erina ebibiina by’amakolero ebinene ebiwerako ebikiikirira ebitundu eby’enjawulo. Ebibiina bino bikola kinene nnyo mu kutumbula n’okuwagira amakolero gaabwe. Bino bye bimu ku bibiina by’amakolero ebikulu mu Cambodia wamu n’enkolagana yaabwe ku mikutu gya yintaneeti: 1. Ekibiina ky’abasuubuzi mu Cambodia (CCC) - CCC kibiina kya maanyi ekikiikiridde ab’obwannannyini n’okutumbula emirimu gya bizinensi munda mu Cambodia. Kitumbula emikisa gy’okukolagana n’abantu, kyanguyiza eby’obusuubuzi, era kikola ng’omutala wakati wa gavumenti ne bizinensi. Omukutu gwa yintaneeti: https://www.cambodiachamber.org/ 2. Ekibiina ekigatta abakola engoye mu Cambodia (GMAC) - Ng’ekibiina ekikulembedde abakola engoye mu Cambodia, GMAC ekiikirira amakolero agasukka mu 500 agakozesa enkumi n’enkumi z’abakozi. Ekola okutumbula omutindo gw’abakozi, okulwanirira enkola ennungi mu kukola engoye, n’okukubiriza enkola eziwangaala mu mulimu guno. Omukutu gwa yintaneeti: https://gmaccambodia.org/ 3. Cambodian Federation of Employers & Business Associations (CAMFEBA) - CAMFEBA kibiina kya ntikko ekikiikiridde ebirungi by’abakozesa mu makolero ag’enjawulo mu Cambodia. Ewa obuweereza obukwata ku nkolagana y’amakolero, okutumbula abakozi, okuyamba mu mateeka eri ebitongole ebikola munda mu ggwanga. Omukutu gwa yintaneeti: http://camfeba.com/ 4. Construction Industry Federation of Cambodia (CIFC) – CIFC kibiina ekikiikirira amakampuni agakola emirimu gy’okuzimba omuli abakola kontulakiti, abakubi b’ebifaananyi, bayinginiya n’abalala. Omukutu gwa yintaneeti: http://cifcambodia.gnexw.com/ 5.Ekibiina ekikola ku by’obulambuzi (TWG) - TWG ekwasaganya kaweefube w’abakwatibwako ab’enjawulo okutumbula eby’obulambuzi ng’ekimu ku bitundu ebikulu eby’ebyenfuna mu Cambodia. Omukutu: Tewali mukutu gwa yintaneeti ogwetongodde; wabula amawulire gasobola okusangibwa ku mikutu emitongole egy’ebyobulambuzi. 6.Cambodian Rice Federation (CRF): CRF ekiikirira abalimi b’omuceere n’abatunda ebweru w’eggwanga nga baluubirira okutumbula omuceere gwa Cambodia mu ggwanga n’ensi yonna Omukutu gwa yintaneeti:http://www.crf.org.kh/ Bino bye byokulabirako ebitonotono eby’ebibiina ebimu eby’amakolero ebimanyiddwa mu Cambodia, era wayinza okubaawo ebirala mu bitundu ebimu. Kirungi okunoonyereza ku mikutu gy’ebibiina bino okumanya ebisingawo ku mirimu gyabyo n’ebitundu bye bassaako essira.

Emikutu gya yintaneeti egy’ebyobusuubuzi n’ebyobusuubuzi

Cambodia emanyiddwa mu butongole nga Obwakabaka bwa Cambodia, nsi mu bugwanjuba bw’obuvanjuba bwa Asia ng’ebyenfuna byeyongera n’emikisa gy’obusuubuzi egyeyongera. Bw’oba onoonya emikutu gy’empuliziganya egyekuusa ku by’enfuna n’obusuubuzi mu Cambodia, wano waliwo egimu egy’amaanyi wamu ne URL zaago: 1. Minisitule y’ebyobusuubuzi (https://www.moc.gov.kh): Omukutu guno omutongole guwa amawulire ku kitongole ky’ebyobusuubuzi mu Cambodia. Ewa ebikwata ku nkola z’ebyobusuubuzi, emikisa gy’okusiga ensimbi, enkola y’okuwandiisa bizinensi, n’amateeka n’ebiragiro ebikwatagana. 2. Council for the Development of Cambodia (CDC) (http://www.cambodiainvestment.gov.kh): Omukutu gwa CDC gwewaddeyo okutumbula okusiga ensimbi mu bintu eby’enjawulo nga amakolero, ebyobulimi, eby’obulambuzi, n’okutumbula ebizimbe. Ewa amawulire ku nkola y’okusiga ensimbi wamu ne pulojekiti eziyisiddwa gavumenti. 3. Ekibiina ekigatta abakola engoye mu Cambodia (GMAC) (https://gmaccambodia.org): GMAC ekiikirira amakolero g’engoye agasukka mu 600 agakola munda mu ggwanga. Omukutu gwabwe guwa amawulire agakwata ku makolero, lipoota ku nkola eziwangaala mu kitongole kino, ebiragiro ebikwata ku mbeera y’abakozi eri abakola ebintu, n’ebintu ebirala eby’omuwendo. 4. Phnom Penh Special Economic Zone (PPSEZ) (http://ppsez.com): PPSEZ y’emu ku zoni z’ebyenfuna ez’enjawulo ezikulembedde mu Cambodia ezisangibwa okumpi n’ekibuga ekikulu ekya Phnom Penh. Omukutu gwabwe gulaga amawulire agakwata ku mikisa gy’okusiga ensimbi mu zooni eno wamu n’ebikozesebwa ebiriwo. 5. Foreign Trade Bank of Cambodia (FTB) (https://ftbbank.com): FTB y’emu ku bbanka z’ebyobusuubuzi ezisinga obunene ezikuguse mu nkolagana y’ensi yonna munda mu Cambodia. Omukutu gwa bbanka eno guwa emiwendo gy’ensimbi z’ebweru, empeereza ya bbanka ku yintaneeti eri bizinensi ezikola emirimu gy’obusuubuzi bw’ensi yonna. 6.Export Processing Zones Authority(EPZA)(http://www.epza.gov.kh/): EPZA egenderera okutumbula amakolero agatunuulidde okutunda ebweru w’eggwanga nga egaba emigaso egy’enjawulo nga okusonyiyibwa emisolo n’okulongoosa enkola za bizinensi okusikiriza bamusigansimbi abaagala okuteekawo emirimu gy’okukola oba okulongoosa nga gigendereddwamu nnyo okutunda ebweru w’eggwanga. 7. Ekibiina ky’abasuubuzi mu Cambodia (CCC) (https://www.cambodiachamber.org): CCC ekola ng’omukutu gwa bizinensi, ebibiina by’abasuubuzi, n’abasuubuzi mu Cambodia. Omukutu gwabwe guwa amawulire ku bigenda mu maaso mu by’obusuubuzi, emikisa gy’okukolagana mu bizinensi, n’ebipya ku nkola ezikwata ku mbeera ya bizinensi mu Cambodia. Emikutu gino gisobola okuwa amagezi ag’omuwendo ku mbeera y’ebyenfuna n’ebyobusuubuzi mu Cambodia.

Emikutu gy’empuliziganya egy’okubuuza data mu by’obusuubuzi

Waliwo emikutu gy’empuliziganya egiwerako egy’okubuuza ebikwata ku by’obusuubuzi egiriwo ku Cambodia. Wano waliwo ebimu ebimanyiddwa wamu ne URL zaabwe: 1. Minisitule y’ebyobusuubuzi, Cambodia: Omukutu omutongole ogwa Minisitule y’ebyobusuubuzi guwa ebibalo by’ebyobusuubuzi n’ebikwata ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga, ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga, n’enzikiriziganya y’ebyobusuubuzi. Osobola okugifuna ku https://www.moc.gov.kh/. 2. National Institute of Statistics, Cambodia: National Institute of Statistics kiwa ebikwata ku by’obusuubuzi ebijjuvu, omuli amawulire agakwata ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga n’ebifulumizibwa ebweru nga gasengekeddwa okusinziira ku bitundu n’ensi. Omukutu gwa yintaneeti guli http://www.nis.gov.kh/nada/indexnada.html. 3. Ekifo ky’ebyobusuubuzi mu nsi yonna (ITC): ITC egaba ebikwata ku by’obusuubuzi by’ensi yonna bingi omuli amawulire agakwata ku bintu Cambodia by’eyingiza n’ebifulumizibwa mu bitundu eby’enjawulo ng’eyita mu nkola yaayo eya Trade Map. Kyalira omukutu gwabwe ku https://www.trademap.org. 4. United Nations COMTRADE Database: Database eno erimu ebibalo ebikwata ku by’obusuubuzi by’ensi yonna ebikwata ku bintu n’ebikwata ku mawanga ag’omukago nga byesigamiziddwa ku kuwa lipoota eri UNSD nga bwe kiri mu UN Standard International Trade Classification (SITC) oba Harmonized System (HS). Osobola okugifuna ng’oyita ku https://comtrade.un.org/data/. . Funa amawulire gano ku https://databank.worldbank.org/source/trade-statistics-%5bdsd%5d#. Nkusaba omanye nti emikutu gino giyinza okuba n’ebintu eby’enjawulo bye gissa essira n’obusobozi ku bikwata ku bika bya data gye biwa, n’olwekyo oyinza okwagala okugezesa buli emu okuzuula amawulire ag’enjawulo ge weetaaga ku mbeera y’ebyobusuubuzi mu Cambodia.

Ebifo bya B2b

Waliwo emikutu gya B2B egiwerako mu Cambodia egyanguyiza okukolagana wakati wa bizinensi. Bino bye bimu ku byo wamu n’emikutu gyabwe: 1. Khmer24: Kano katale ka yintaneeti akamanyiddwa ennyo akagatta abaguzi n’abatunzi mu makolero ag’enjawulo mu Cambodia. Omukutu guno gukola ebintu n’obuweereza obw’enjawulo. (Omukutu gwa yintaneeti: www.khmer24.com) 2. BizKhmer: BizKhmer ye nkola ya busuubuzi ku yintaneeti eyakolebwa mu ngeri ey’enjawulo eri bizinensi z’e Cambodia okuyunga, okukolagana, okugula, n’okutunda ebintu n’obuweereza ku yintaneeti. Kigenderera okutumbula enkulaakulana ya bizinensi za wano nga ebawa omukutu gwa digito. (Omukutu gwa yintaneeti: www.bizkhmer.com) 3. CamboExpo: CamboExpo ye nkola ya mwoleso gw’ebyobusuubuzi ku yintaneeti ogusobozesa abasuubuzi okulaga ebintu byabwe n’obuweereza bwabwe mu ngeri ya virtually. Kisobozesa amakampuni okukolagana, okufuna abapya be bakolagana nabo mu bizinensi, n’okugaziya okutuuka kwago mu nsi yonna.(Website: www.camboexpo.com) 4.Cambodia Trade Portal: Omukutu guno ogwa B2B guwa ekitabo ekijjuvu eky’abasuubuzi abagenda ebweru w’eggwanga okuva e Cambodia wamu n’amawulire agakwata ku mateeka n’emitendera gy’okusuubula. Ekola ng’ekintu ekimu eri abaguzi b’ensi yonna abaagala okunoonya ebintu okuva mu Cambodia.(Website : www.cbi.eu/market-information/cambodia/trade-statistics-and-opportunities/exports) 5.Cambodia Suppliers Directory (Kompass): Kompass egaba database enoonyezebwa ku kkampuni ezikola mu Cambodia mu bitundu eby’enjawulo ng’ebyobulimi, okuzimba, entambula, amakolero, n’ebirala.(Website : https://kh.kompass.com/) Enkola zino eza B2B ziwa bizinensi emikisa okukwatagana n’abagaba ebintu, abaguzi, abagaba, oba abagaba empeereza munda mu Cambodia oba mu nsi yonna ate nga zitumbula obulungi mu by’obusuubuzi mu katale k’eggwanga oba okusukka ensalo zaayo.