TogTok

Okulaba Ensi
Ssente z’eggwanga
Omuwendo gw’ensimbi
Ennaku enkulu enkulu
Embeera y’obusuubuzi bw’amawanga amalala
Obusobozi bw’okukulaakulanya akatale
Ebintu ebitundibwa mu bbugumu ku katale
Engeri za bakasitoma ne tabu
Enkola y’okuddukanya emirimu gya Kasawo
Enkola z’omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga
Enkola z’omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga
Satifikeeti ezeetaagisa okutunda ebweru w’eggwanga
Enteekateeka y’okutambuza ebintu esengekeddwa
Emikutu gy’okukulaakulanya abaguzi

Sierra Leone, emanyiddwa mu butongole nga Republic of Sierra Leone, nsi esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika. Mu bukiikakkono bw’obuvanjuba eriko ensalo ya Guinea ate mu bukiikaddyo bw’obuvanjuba ne Liberia, ate mu bukiikaddyo bw’amaserengeta gaayo eri ku nnyanja Atlantic. Ekibuga ekikulu era ekibuga ekisinga obunene mu Sierra Leone ye Freetown. Sierra Leone erimu abantu obukadde 8, emanyiddwa olw’obuwangwa bwayo obw’enjawulo. Kirina amawanga agasukka mu 18, nga buli limu lirina ennimi n’ennono zaayo. Ennimi bbiri enkulu ezoogerwa ze Lungereza (olutongole) ne Krio (olulimi Olucreole). Sierra Leone yafuna obwetwaze okuva mu bufuzi bw’amatwale ga Bungereza mu 1961 era okuva olwo yeenyweza nga repubulika ya demokulasiya. Eggwanga lino lyafuna olutalo lw’omunda olw’amaanyi okuva mu 1991 okutuuka mu 2002 olwakosa ennyo enkola yaayo ey’embeera z’abantu n’ebikozesebwa. Wadde nga waliwo okusoomoozebwa okwaliwo emabega, Sierra Leone eya leero efuba okulaba ng’efuna enkulaakulana n’okutebenkera. Ebyenfuna byayo okusinga byesigamye ku by’obulimi, eby’okusima eby’obugagga eby’omu ttaka (naddala dayimanda), eby’obuvubi, eby’obulambuzi, n’eby’amakolero ng’okulongoosa emmere n’eby’okwambala. Obulungi bw’obutonde bw’ensi ya Sierra Leone bugifuula ekifo ekisikiriza abalambuzi abanoonya bbiici ezitaliiko kamogo wamu n’ebibira ebirabika obulungi ebijjudde ebisolo by’omu nsiko. Ebifo eby’obulambuzi ebimanyiddwa ennyo mulimu Tacugama Chimpanzee Sanctuary, Tiwai Island Wildlife Sanctuary, Bunce Island (eyali ekifo eky’okusuubula abaddu), Lakka Beach, Banana Islands - okutondawo ebitonotono. Sierra Leone eyolekedde okusoomoozebwa okw’enjawulo mu by’enfuna n’embeera z’abantu omuli kaweefube w’okukendeeza obwavu olw’ebbula ly’emirimu eringi nga likwatibwako enkola z’ebyenjigiriza embi. Wabula,gavumenti nga bali wamu n’emikwano gy’ensi yonna bakyagenda mu maaso n’okukola okutumbula empeereza y’ebyobulamu,ebikozesebwa mu mbeera z’abantu,okutumbula eddembe ly’obuntu,n’okusikiriza emikisa gy’okusiga ensimbi okuva ebweru. Mu bufunze,Sierra Leone nsi erimu obuwangwa obw’enjawulo,obulungi obw’obutonde obuwuniikiriza,n’okufuba okugenda mu maaso okuvvuunuka ebizibu eby’emabega.Okuteekawo emirembe,obutebenkevu,n’enkulaakulana ey’olubeerera mu by’enfuna n’embeera z’abantu bisigala nga bikulu nnyo mu kulaba nga bannansi baayo bonna bakulaakulana

Sierra Leone, ensi ya West Africa, erina ssente zaayo ezimanyiddwa nga Sierra Leonean Leone (SLL). Ssente eno yatandikibwawo mu 1964 era eragiddwa n'akabonero "Le". Ekitundu ekitono ekya Leone ye ssente. Waliwo ssente ez’enjawulo ez’obupapula n’ensimbi ezitambula mu kiseera kino. Ensimbi: Ensimbi ezitera okukozesebwa zifulumizibwa mu ssente za Le10,000, Le5,000, Le2,000, Le1,000 ne Le500. Buli ssente za ssente zirimu abantu ab’enjawulo abamanyiddwa okuva mu byafaayo oba eby’obuwangwa bya Sierra Leone. Effeeza: Effeeza era ekozesebwa mu kukola emirimu emitonotono. Effeeza ezitambula mu kiseera kino mulimu ssente 50 ne leone 1. Wabula ssente entonotono nga ssente 10 ne ssente 5 zikyayinza okusangibwa oluusi n’oluusi. Omuwendo gw’ensimbi: Kikulu okumanya nti emiwendo gy’ensimbi gikyukakyuka buli kiseera okusinziira ku mbeera y’akatale. Nga bwe kiri, kirungi okukebera mu bitongole by’ebyensimbi ebikkirizibwa oba emikutu gya yintaneeti okumanya emiwendo gy’ensimbi emituufu era egy’omulembe nga tonnaba kukyusa oba kukola nkolagana yonna. Enzirukanya y’ensimbi: Ssente mu Sierra Leone ziddukanyizibwa Bbanka Enkulu eya Sierra Leone (Bbanka ya Sierra Leone). Ekitongole kino kifuga enkola z’ebyensimbi okusobola okukuuma obutebenkevu mu by’enfuna. Enkozesa n’okukkirizibwa: SLL ekkirizibwa nnyo mu Sierra Leone yonna mu kukola emirimu gya ssente enkalu n’okusasula ku byuma bikalimagezi. Kiyinza okukozesebwa okusasula ebyamaguzi mu butale, amaduuka, eby’okulya n’ebifo ebirala mu ggwanga. Ssente z’ebweru: Wadde okutwalira awamu kirungi okukozesa SLL ng’okyalidde Sierra Leone ku nsaasaanya ya bulijjo; wooteeri ennene ziyinza okukkiriza ssente z’ebweru nga ddoola za Amerika oba Euro naye ebiseera ebisinga ku miwendo gy’ensimbi egitanyuma okusinga singa zisooka kukyusibwa mu ssente za wano. Okugatta ku ekyo ebitundu ebimu ebiri ku nsalo biyinza okukkiriza ssente z’amawanga ag’omuliraano olw’emirimu gy’obusuubuzi obusala ensalo; wabula ate bulijjo kirungi okuba n'ensimbi za wano ku ngalo ng'otambula mu bitundu ebyesudde. Okutwaliza awamu,ensimbi z’eggwanga lya Sierra Leon, Leone (SLL), kitundu kikulu nnyo mu by’enfuna by’eggwanga era ekola kinene mu nkolagana ya buli lunaku.

Ssente entongole eya Sierra Leone ye Sierra Leonean Leone (SLL). Ku ky’emiwendo gy’ensimbi ennene egy’okuwanyisiganya ssente ezibalirirwamu, wano waliwo emiwendo egy’awamu (okuva mu September 2021): 1 Doola ya Amerika (USD) ≈ 10,000 SLL 1 Euro (EUR) ≈ 12,000 SLL 1 Pawundi ya Bungereza (GBP) ≈ 14,000 SLL 1 Doola ya Canada (CAD) ≈ 7,500 SLL 1 Doola ya Australia (AUD) ≈ 7,200 SLL Nsaba omanye nti emiwendo gy’ensimbi giyinza okwawukana era bulijjo kirungi okukebera n’ensonda eyesigika nga tonnaba kukyusa ssente yonna.

Sierra Leone, eggwanga lya West Africa, likuza ebikujjuko ebikulu ebiwerako omwaka gwonna. Ennaku enkulu emu enkulu ye lunaku lw’ameefuga, olukuzibwa nga April 27th. Olunaku luno lwe lwasumululwa eggwanga lino okuva mu bufuzi bw’amatwale ga Bungereza mu 1961. Aba Sierra Leone bajjukira omukolo guno n’emikolo n’emirimu egy’enjawulo ng’okulaga ebifaananyi, okwolesa eby’obuwangwa, emikolo gy’okuwanirira bendera, n’okukuba ebiriroliro. Ekirala ekikujjuko ekyeyoleka ye Eid al-Fitr, nga Ramadhan ewedde era y’emu ku nnaku enkulu ez’eddiini eri Abasiraamu mu Sierra Leone. Kibeera n’enkuŋŋaana z’okusaba okw’awamu ku mizikiti era nga kizingiramu okukyalira ab’omu maka n’emikwano okuwanyisiganya ebirabo. Eggwanga era likuza Ssekukkulu nga December 25th n’obunyiikivu bungi. Abantu b’e Sierra Leone bakkiriza ennaku enkulu eno ey’Ekikristaayo nga bagenda mu kusaba kw’abantu abangi mu masinzizo n’okwenyigira mu mirimu gy’ennaku enkulu omuli okuyimba ennyimba z’abayimbi, okuyooyoota amaka n’amataala n’eby’okwewunda, okugabana emmere n’abaagalwa baabwe, n’okuwanyisiganya ebirabo. Ekivvulu ekimu eky’enjawulo eky’enjawulo ku Sierra Leone kye kivvulu ky’e Bumban ekikuzibwa eggwanga ly’Abatemne mu disitulikiti y’e Bombali mu biseera by’amakungula (ebiseera ebisinga January oba February). Ekivvulu kino kirimu abafumbo abajjudde amaanyi abamanyiddwa nga "sowei" abambala masiki ezikiikirira emyoyo oba bakatonda ab'enjawulo. Ebivvulu by’amazina ga sowei bitabula ennyimba z’ekinnansi n’entambula enzibu eziraga ensonga ng’okuzaala, okukuuma emyoyo emibi, obuvumu, obulungi oba amagezi. Ng’oggyeeko ebikujjuko bino eby’obuwangwa ebikwata ku Sierra Leone yennyini waliwo emikolo ng’olunaku lw’omwaka omuggya (January 1st) abantu lwe bafumiitiriza ku mwaka oguwedde nga bwe beesunga entandikwa empya. Olunaku lw’abakozi mu nsi yonna (May 1st) lukuza eddembe ly’abakozi mu nsi yonna naye era lussa essira ku nsonga z’abakozi mu kitundu. Ekisembayo,ku Mmande ya Paasika etera okulaba abantu nga banyumirwa emmere ya Paasika nga bwe banyumirwa emirimu egy’ebweru nga ppikiniki oba okugenda ku bbiici. Ebikujjuko bino biraga obuwangwa obw’enjawulo obugagga munda mu Sierra Leone ate nga bitumbula obumu mu bantu baayo. Mu bufunze,SierraLeone ejjukira ebikulu mu ggwanga nga olunaku lw’ameefuga wamu n’okukuza eddiini nga Eid al-Fitr ne Ssekukkulu. Ekivvulu ky’e Bumban kikuwa akabonero ku nnono z’obuwangwa ez’enjawulo ez’ekitundu kino. Okugatta ku ekyo, olunaku lw’omwaka omuggya, olunaku lw’abakozi mu nsi yonna, ne Mmande ya Paasika nazo zikuzibwa n’amakulu mu Sierra Leone.

Sierra Leone esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, nsi eyeesigama nnyo ku by’obusuubuzi by’ensi yonna okusobola okutumbula ebyenfuna n’okukulaakulana. Eggwanga lirina ebintu eby’enjawulo ebiyamba mu mirimu gyalyo egy’obusuubuzi. Ekimu ku bintu Sierra Leone by’esinga okutunda ebweru w’eggwanga bye by’obugagga eby’omu ttaka naddala dayimanda. Eggwanga lino limanyiddwa nnyo olw’okukola dayimanda era nga likola ekitundu kinene ku nsimbi Sierra Leone z’eyingiza ebweru w’eggwanga. Eby’obugagga ebirala eby’omu ttaka nga iron ore, bauxite, gold, titanium ore, ne rutile nabyo biyamba eggwanga okutunda ebweru w’eggwanga. Ebintu ebiva mu bulimi bikola kinene nnyo mu by’obusuubuzi bya Sierra Leone nabyo. Eggwanga likola ebirime ng’omuceere, ebinyeebwa bya cocoa, ebinyeebwa bya kaawa, amafuta g’enkindu, ne kapiira. Ebintu bino bitwalibwa mu mawanga ag’enjawulo okwetoloola ensi yonna. Okugatta ku ekyo, eby’obuvubi kitundu kikulu nnyo mu by’enfuna bya Sierra Leone. Olw’amazzi gaayo amangi ag’oku lubalama lw’ennyanja Atlantic n’emigga eminene egiwerako egy’omunda, envuba eyamba abantu bangi ab’omu kitundu eby’okweyimirizaawo era eyamba mu kukozesa ebintu mu ggwanga n’obutale bw’okutunda ebweru w’eggwanga. Sierra Leone esinga kuyingiza byuma n’ebikozesebwa ebyetaagisa mu makolero ng’eby’okusima eby’obugagga eby’omu ttaka n’ebyobulimi. Era eyingiza ebintu ebikoleddwa ng’eby’okwambala, eddagala erikolebwa mu mafuta. Eggwanga lino likola eby’obusuubuzi by’ensi yonna okusinga n’amawanga nga China (ng’emu ku nsi ezisinga okusuubulagana), Buyindi, Belgium-Luxembourg Economic Union (BLEU), Germany,ne France n’amalala. Wabula,ekirwadde kya COVID-19 kikosezza emirimu gy’ebyobusuubuzi mu Sierra Leone olw’okutaataaganyizibwa mu nkola y’okugabira abantu ebintu mu nsi yonna nga kiva ku nkola z’omuggalo mu nsi yonna. Obukwakkulizo bukosezza ebintu ebiyingizibwa mu ggwanga n’ebifulumizibwa ebweru ekivuddeko okukendeera kw’obungi okutwalira awamu. Okusobola okwongera okutumbula emikisa gyayo egy’ebyobusuubuzi,Sierra Leone ebadde ekolagana nnyo n’ebibiina by’ebyenfuna eby’omu kitundu nga ECOWAS (Economic Community of West African States) etumbula eby’obusuubuzi wakati w’ebitundu mu mawanga agali mu mukago ekigifuula etuukirirwa obutale obulala obwa West Africa,okusitula ebiyinza okulemesa eby’obusuubuzi by’amawanga gombi mu kitundu kino.Enteekateeka eno esobola okutumbula okwegatta kw’ebyenfuna okusingawo,okukolagana,era okukkakkana ng’eyamba mu nkulaakulana y’ebyobusuubuzi mu Sierra Leone.

Sierra Leone, ensi esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, erina obusobozi bungi nnyo mu kukulaakulanya akatale kaayo ak’ebyobusuubuzi okuva ebweru. Ensonga emu enkulu eyamba Sierra Leone obusobozi bwe bugagga bw’erina. Eggwanga lino lyewaanira ku bintu bingi ebirimu eby’obugagga eby’omu ttaka omuli dayimanda, rutile, bauxite ne zaabu. Eby’obugagga bino bisikiriza bamusigansimbi okuva ebweru abanoonya okukozesa ssente mu mulimu gw’okusima eby’obugagga eby’omu ttaka mu Sierra Leone. Nga enzirukanya entuufu n’enkola eziyimirizaawo ziteekeddwawo, eby’obugagga bino eby’omu ttaka bisobola okugenda mu maaso n’okukola ng’ejjinja ery’oku nsonda mu nkulaakulana y’ebyenfuna by’eggwanga. Sierra Leone era eganyulwa mu kitongole ky’ebyobulimi ekigazi nga kirimu ettaka eggimu eddene n’embeera y’obudde ennungi. Eggwanga lino livaamu ebirime ng’omuceere, ebinyeebwa bya cocoa, ebinyeebwa bya kaawa, amafuta g’enkindu, n’ebibala eby’enjawulo. Nga essa ssente mu bukodyo bw’okulima obw’omulembe n’okutumbula ebizimbe, Sierra Leone esobola okunoonyereza ku butale obupya obw’okutunda ebweru w’eggwanga olw’ebintu byayo eby’obulimi. Ekirala, Sierra Leone erina ebitundu ebinene eby’oku lubalama lw’ennyanja nga mulimu ebitonde eby’enjawulo eby’omu nnyanja ebikulaakulana ebireeta emikisa mu by’obuvubi n’obulunzi bw’ebyennyanja. Obusobozi bw’okutunda ebyennyanja ng’ebyennyanja n’enseenene ebweru w’eggwanga buyinza okugaziwa nga bayita mu kussa ssente mu bifo ebituufu ebirongoosa ate nga bakakasa enkola y’envuba ey’olubeerera. Gavumenti ekola kinene nnyo mu kwongera ku katale k’ebyobusuubuzi mu Sierra Leone okuva ebweru ng’eteeka mu nkola enkola ennungi ezikubiriza okuyingiza ssente mu ggwanga lino. Kaweefube agenda mu maaso okutumbula ebikozesebwa ng’ebisaawe by’ennyonyi ku myalo kikulu nnyo okwongera ku bulungibwansi bw’ebyobusuubuzi. Okugatta ku ekyo,gavumenti erina okukola okutuuka ku kutondawo embeera ekwatagana ne bizinensi ng’etumbula obwerufu,okukendeeza ku bufuzi,n’okunyweza okukuuma eddembe ly’obuntu.Ebikolwa bino byandisikiriza bamusigansimbi bangi abanoonya okuteekawo okubeerawo kwabwe si mu makolero agasima amazzi gokka wabula n’okwanguyiza okukyusakyusa enkulaakulana mu bitundu byonna nga okukola,engoye,n’okukola amasannyalaze agazzibwawo. Okusumulula mu bujjuvu obusobozi bwayo obw’okusuubula mu nsi yonna,Sierra Leone yeetaaga okussa essira ku nteekateeka z’okuzimba obusobozi ezitumbula obukugu mu by’obusuubuzi obuyiiya ,n’okufuna obukugu obw’ekikugu.Bwe kityo ne kisobozesa bizinensi za wano okuvuganya obulungi mu bitundu&ensi yonna ekibasobozesa okweyambisa endagaano z’amawanga gombi ez’enkizo ezitumbula okutunda ebweru w’eggwanga. Mu kumaliriza,SierraLeone erimu essuubi ddene ery’okutumbula akatale kaayo ak’ebyobusuubuzi okuva ebweru.Okuddukanya obulungi eby’obugagga eby’omu ttaka,okussa ssente mu by’obulimi n’obuvubi wamu n’okussa mu nkola enkola ennungi n’okutumbula ebizimbe bisobola okuyamba okusumulula obusobozi bwa Sierra Leone ng’evuganya mu by’obusuubuzi mu nsi yonna ekisaawe.

Bwe kituuka ku kulonda ebintu ebitundibwa ennyo ku katale k’obusuubuzi bw’ebweru mu Sierra Leone, kikulu okulowooza ku bintu eby’enjawulo ng’obwetaavu bwa wano, abaguzi bye baagala, n’amagoba agayinza okuvaamu. Ekitundu ekimu ekikulu kye tulina okussaako essira kye kitongole ky’ebyobulimi. Sierra Leone erina eby’obugagga eby’omu ttaka bingi n’embeera y’obudde ennungi eri eby’obulimi. N’olwekyo, ebintu ebiva mu bulimi nga cocoa, kaawa, amafuta g’enkindu, ne kapiira bisobola okutwalibwa ng’ebintu ebiyinza okutunda ennyo mu katale k’ebyobusuubuzi okuva ebweru. Ebintu bino obwetaavu bungi mu ggwanga n’ensi yonna. Okugatta ku ekyo, engoye n’engoye kye kitongole ekirala ekisuubiza mu kulonda ebintu ebiyinza okutunda. Sierra Leone erina amakolero g’eby’okwambala agagenda geeyongera agakola engoye ezikozesebwa mu ggwanga n’okutunda ebweru w’eggwanga. Nga essira liteekebwa ku dizayini ez’omulembe ezirina ebikwata ku buwangwa oba okuyingiza ensonga z’okuyimirizaawo mu nkola y’okufulumya (e.g., ebintu ebikuuma obutonde), ebintu bino bisobola okusikiriza abantu okufaayo mu butale bw’ebweru w’eggwanga. Ekirala, okusinziira ku busobozi bw’eggwanga lino obw’obulambuzi, eby’emikono n’ebyemikono biyinza okuba eky’okulonda ekisikiriza mu kulonda abasuubuzi b’ebweru. Emirimu gy’emikono egy’ennono ng’ebibumbe eby’embaawo, ebintu ebibumba, ebifaananyi ebiraga obuwangwa bw’ekitundu oba ebisolo by’omu nsiko bisobola okusikiriza ennyo abalambuzi abaagala okutwala ekitundu ky’obuwangwa obw’enjawulo mu Sierra Leone awaka. Kikulu nnyo okukola okunoonyereza ku katale nga tonnamaliriza kulonda kintu kyonna. Kino kizingiramu okusoma okuvuganya okuva mu mawanga ag’omuliraano oba amakolero agafaananako bwe gatyo mu nsi yonna; okwekenneenya amateeka agafuga okuyingiza/okufulumya ebweru; okusalawo obutale obugendererwamu; okwekenneenya obusobozi bw’abaguzi okugula; okwekenneenya enkola z’okugereka emiwendo; okutegeera enteekateeka z’entambula; nebirala bingi. N’ekisembayo, okuzimba enkolagana ey’amaanyi n’abasuubuzi/abakola ebintu mu ggwanga kijja kulaba ng’omutindo gw’ebintu gulondoolebwa mu nkola z’okunoonya ensibuko ate nga era kitumbula enkulaakulana ey’olubeerera ey’amakolero g’omunda. Mu kumaliriza,okulonda obulungi ebintu ebitundibwa mu bbugumu ebweru w'eggwanga mu katale ka Sierra Leone omuntu alina okussa essira ku bintu ebyesigamiziddwa ku bulimi nga kaawa,amafuta g'enkindu,rubber.And also textile/clothing sector nga trendy designs,and sustainable practices.Arts&Crafts representing obuwangwa obw’ennono&obusobozi bw’obulambuzi nabwo bulina okulowoozebwako.Okunoonyereza ku katale mu bujjuvu okwekenneenya okuvuganya,obutale obugendererwa,amaanyi g’okugula, n’entambula kyetaagisa.And okutondawo enkolagana n’abagaba ebintu mu ggwanga okukuuma okulondoola omutindo kikulu nnyo eri obuwanguzi obw’ekiseera ekiwanvu.

Sierra Leone esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, nsi erimu obuwangwa n’embeera z’abantu ez’enjawulo. Okutegeera engeri za bakasitoma baayo n’ebintu ebigiziyiza kiyinza okuyamba bizinensi okukwatagana obulungi n’abantu b’omu kitundu. Engeri za Bakasitoma: 1. Ebbugumu n’omukwano: Abantu b’e Sierra Leone bamanyiddwa nnyo olw’okusembeza abagenyi mu bbugumu n’obutonde bw’omukwano eri abagenyi. Basiima enkolagana y’omuntu ku bubwe era batwala enkolagana ng’ekikulu mu nkolagana ya bizinensi. 2. Okutunuulira amaka: Amaka gakola kinene nnyo mu bantu b’omu Sierra Leone, era abantu ssekinnoomu batera okusalawo okugula awamu nga gaganyula amaka gaabwe gonna. 3. Okuwa Abakadde Ekitiibwa: Okuwa abakadde ekitiibwa kisimbye emirandira mu buwangwa bw’abantu b’omu Sierra Leone. Bakasitoma bayinza okunoonya okukkirizibwa oba okulambika okuva mu ba famire abakadde nga tebannamaliriza kusalawo. 4. Obulombolombo obw’omuwendo: Empisa n’enzikiriza z’ennono bikulu eri abantu bangi mu Sierra Leone, ekiyinza okukwata ku ngeri gye baagala okugula ebintu. 5. Okufaayo ku miwendo: Okusinziira ku mbeera y’ebyenfuna by’eggwanga, omuwendo nsonga nkulu nnyo ekwata ku kusalawo ku kugula. Ebintu ebitabuddwa: 1. Weewale okukubaganya ebirowoozo ku byobufuzi oba amawanga: Okukubaganya ebirowoozo ku byobufuzi kuyinza okuba okw’amaanyi olw’enkaayana z’ebyafaayo, n’olwekyo kirungi okwewala okwenyigira mu mboozi ng’ezo okuggyako ng’etandikiddwawo abantu b’omu kitundu bennyini. 2. Okussa ekitiibwa mu nkola z’eddiini: Obukristaayo n’Obusiraamu bye bifuga eddiini mu Sierra Leone. Kikulu nnyo okussa ekitiibwa mu nkola z’eddiini gamba ng’ebiseera by’okusaba nga tukola bizinensi oba mu nkiiko. 3.Respectful Dress Code:I t is considered respectful to dress modestly when interacting with customers in Sierra Leone okwewala engoye eziyinza okutwalibwa ng’ezitasaana mu nkola zaabwe ez’obuwangwa ezikuumaddembe. 4.Weewale Okwolesa omukwano mu lujjudde:PDA (Public Display of Affection) ng’okunywegera oba okunywegera erina okwewalibwa kuba eyinza obutakwatagana na mpisa za kitundu ng’omukwano ogw’omukwano wakati w’abaagalana okutwalira awamu gulagibwa mu ngeri ey’obwegendereza. Bw’oba okola bizinensi mu Sierra Leone, kikulu nnyo okulaga ekitiibwa eri empisa z’omu kitundu ate ng’ozimba enkolagana ey’amaanyi wakati w’abantu eyesigamiziddwa ku bwesige n’okwesigamizibwa ne bakasitoma.Okunoonyereza okujjuvu ku bikwata ku nkola z’ekitundu/obuwangwa ezenjawulo kijja kwongera okutumbula okutegeera kw’omuntu ku musingi gwa bakasitoma n’okubayamba okukola enkolagana eziwangaala.

Sierra Leone, ensi esangibwa mu West Africa, erina amateeka ag’enjawulo agakwata ku kasitooma n’okuyingira mu ggwanga, abagenyi ge balina okumanya nga tebannayingira. Enkola y’okuddukanya emisolo mu Sierra Leone erabirirwa ekitongole ekivunaanyizibwa ku musolo mu ggwanga ekya National Revenue Authority (NRA). Nga batuuse ku kimu ku bifo ebikulu ebiyingira ku nsalo, gamba ng’ekisaawe ky’ennyonyi e Lungi oba omwalo gwa Queen Elizabeth II e Freetown, abatambuze balina okulaga paasipooti ne viza entuufu. Kikulu nnyo okufuna viza ezeetaagisa nga bukyali okuva mu kitebe oba consulate ya Sierra Leone ekuli okumpi. Kikulu okumanya nti abantu bonna ssekinnoomu abayingira Sierra Leone balina okulangirira ssente oba ebikozesebwa byonna eby’ensimbi ebisukka mu doola 10,000. Obutalangirira ssente ezo kiyinza okuvaamu okusasula engassi ennene oba ebivaamu mu mateeka. Okugatta ku ekyo, waliwo obukwakkulizo ku kuleeta ebintu ebimu mu Sierra Leone, omuli emmundu n’amasasi nga tolina lukusa lutuufu. Abagenyi balina okwewala okutambula n’ebintu ebikugirwa okutangira obuzibu bwonna mu kiseera ky’okugogola aba Kasawo. Enkola y’okuyingiza abantu mu ggwanga erimu okukwata ebikwata ku bantu nga batuuse n’okusimbula ku bifo ebikeberebwa abayingira mu ggwanga. Engalo z’abatembeeyi zigenda kutwalibwa mu ngeri ya digito okusobola okuzizuula. Abagenyi baweebwa amagezi okukolagana mu bujjuvu mu nkola eno yonna kuba etumbula eby’okwerinda munda mu ggwanga. Mu kiseera ky’omala mu Sierra Leone, kikulu okussa ekitiibwa mu mateeka n’empisa z’omu kitundu. Jjukira nti ebisiyaga bimenya mateeka mu Sierra Leone era okulaga omukwano mu lujjudde wakati w’abaagalana ab’ekikula ekimu kiyinza okuvaamu ebizibu eby’amaanyi mu mateeka g’ekitundu. Ekirala, kakasa nti olina ebiwandiiko byonna ebyetaagisa mu ntambula ng’onoonyereza ku bitundu eby’enjawulo munda mu ggwanga okuva okufuga ensalo z’omunda bwe kubaawo ne ku ntambula z’omunda. Mu kumaliriza, bw’oba ogenda e Sierra Leone: 1) Kakasa nti olina paasipooti ne viza entuufu. 2) Langirira ssente zonna ezisukka mu $10k nga oyingidde. 3) Weewale okutambula n’ebintu ebikugirwa ng’emmundu. 4) Okukolagana mu bujjuvu mu kiseera ky’okukwata data ya biometric ku bifo ebikeberebwa abayingira mu ggwanga. 5) Okussa ekitiibwa mu mateeka n’empisa z’ekitundu. 6) Okubeera n’ebiwandiiko byonna ebyetaagisa eby’entambula ne ku lugendo lw’awaka munda mu ggwanga. Okutegeezebwa ku nsonga zino kijja kuyamba okulaba ng’abantu bayingira bulungi mu Sierra Leone ate nga bagoberera empisa n’ebiragiro by’omu kitundu.

Sierra Leone, ensi esangibwa ku lubalama lw’amaserengeta ga Afrika, etadde mu nkola emisolo egimu egy’okuyingiza ebintu n’emisolo okulung’amya ebintu by’eyingiza mu ggwanga. Gavumenti ya Sierra Leone esolooza emisolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga ng’engeri y’okuyingizaamu ssente n’okukuuma amakolero g’omunda mu ggwanga. Emiwendo gy’omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga mu Sierra Leone gyawukana okusinziira ku kika ky’ebyamaguzi ebiyingizibwa mu ggwanga. Okutwalira awamu, ebyamaguzi bigwa mu biti bisatu ebigazi: ebintu ebikulu, ebintu ebya bulijjo, n’ebintu eby’ebbeeyi. Ebintu ebikulu mulimu emmere enkulu, eddagala, ebikozesebwa mu kusomesa, n’ebikozesebwa mu bulimi. Ebintu bino ebikulu okutwalira awamu tebisoloozebwako misolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga oba biweebwa emisolo emitono egy’enkizo okulaba nga bisoboka era nga bifunibwa bannansi. Ebintu eby’enjawulo bibaamu ebintu bingi ebitateekebwa mu kibinja ky’ebintu ebikulu oba eby’ebbeeyi. Abayingiza ebintu bino mu ggwanga balina okusasula emisolo egy’omutindo (standard ad valorem duties) okuva ku bitundu 5% okutuuka ku bitundu 20%, nga gibalirirwa okusinziira ku muwendo gw’ekintu ekiyingizibwa mu ggwanga. Ate ebintu eby’ebbeeyi ng’ebyuma eby’omulembe oba mmotoka ez’ebbeeyi bisikiriza emisolo gya custom egy’amaanyi nga gituuka ku bitundu 35%. Emisolo egiteekebwa ku bintu eby’ebbeeyi ebiyingizibwa mu ggwanga gigenderera okumalamu amaanyi okukozesa ebintu ebisukkiridde ate nga ne gavumenti eyingiza ssente ennyingi. Okugatta ku ekyo, Sierra Leone essa omusolo ku muwendo ogwongezeddwa (VAT) ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga ku muwendo ogwa bulijjo ogwa 15%. VAT esasulwa okusinziira ku muwendo gwa CIF (Cost + Insurance + Freight) ogw’ebintu ebiyingizibwa mu ggwanga omuli omusolo gwa kasitooma wamu n’ebisale by’emigugu ebikolebwa nga bitambuzibwa. Kinajjukirwa nti ebintu ebimu biyinza okuba n’ebisaanyizo okuweebwa enkizo mu ndagaano z’ebyobusuubuzi ez’enjawulo nga ECOWAS (Economic Community Of West African States). Endagaano z’ebyobusuubuzi mu bitundu ziyinza okusonyiyibwa oba okukendeeza ku misolo ku bintu ebitongole ebisibuka mu mawanga agali mu mukago agali mu ECOWAS. Enkola ya Sierra Leone ey’omusolo ku bintu ebiyingizibwa mu ggwanga ekola kinene nnyo mu kufuga ebintu ebiyingizibwa mu ggwanga ate nga ekubiriza okufulumya ebintu mu ggwanga n’okutumbula amakolero. Nga bassaawo emisolo egy’enjawulo okusinziira ku ndagaano z’omutendera gw’ebintu n’ensi ezisibuka ng’obwammemba bwa ECOWAS; Sierra Leone etumbula okutebenkera mu by’enfuna n’okukuuma amakolero g’omunda mu ggwanga ate nga era ekakasa nti bannansi baayo bafuna ebintu ebikulu ku bbeeyi ensaamusaamu.

Eggwanga lya Sierra Leone erisangibwa mu maserengeta ga Afrika litadde mu nkola enkola y’okusolooza omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga okulung’amya omusolo ku bintu byayo ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga. Gavumenti ya Sierra Leone esolooza emisolo ku bintu eby’enjawulo ebifulumizibwa okuva mu ggwanga lino. Ekintu ekimu ekikulu ekisoloozebwako omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga bye by’obugagga eby’omu ttaka. Sierra Leone emanyiddwa olw’eby’obugagga eby’omu ttaka bingi nga dayimanda, rutile, ne bauxite. Eby’obugagga bino eby’obuggagga bw’omu ttaka bisoloozebwako emisolo egy’okutunda ebweru w’eggwanga okusinziira ku miwendo gyabyo egy’akatale oba obungi bwe bifulumizibwa ebweru w’eggwanga. Ekigendererwa ekiri emabega w’enkola eno kwe kuyingiza ssente mu gavumenti ate nga n’okulungamya n’okuddukanya ekitongole ky’eby’eby’obuggagga bw’omu ttaka. Ng’oggyeeko eby’obugagga eby’omu ttaka, ebintu ebiva mu bulimi nabyo bigwa wansi w’omusolo gw’okusolooza omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga mu Sierra Leone. Ebintu eby’enjawulo nga ebinyeebwa bya cocoa, kaawa, amafuta g’enkindu, n’ebibala bisoloozebwako emisolo egy’okutunda ebweru w’eggwanga. Emisolo gino gigenderera okukubiriza amakolero agakola ku by’okulongoosa mu ggwanga nga gigifuula egy’ebbeeyi gye bali bw’ogeraageranya n’okutunda ebintu ebisookerwako ebweru w’eggwanga. Sierra Leone era essa emisolo ku mbaawo ezitwalibwa ebweru w’eggwanga. Ng’ensi egaggawalidde mu bibira n’eby’obugagga by’embaawo, omusolo guno gugenderera enkola y’okuddukanya ebibira mu ngeri ey’olubeerera nga tulaba ng’emiwendo gy’okutema ebibira gisigala nga gifugibwa ate nga giyingiza ssente nga giyita mu mirimu gy’okutema emiti egy’obuvunaanyizibwa. Emiwendo oba ebitundu ebitongole ebikozesebwa byawukana okusinziira ku nsonga ng’ekika ky’ebintu, embeera y’akatale, oba endagaano z’ebyobusuubuzi n’amawanga amalala. Kikulu abasuubuzi abagenda ebweru w’eggwanga mu Sierra Leone okubeera nga bamanyi enkola z’emisolo eziriwo kati nga beebuuza ku bakulu mu gavumenti oba ebibiina ebimanyi ebikola ku by’obusuubuzi by’ensi yonna. Okutwaliza awamu, enkola ya Sierra Leone ey’omusolo ku by’amaguzi ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga egenderera okuteekawo bbalansi wakati w’okuyingiza ssente mu gavumenti n’okutumbula enkulaakulana y’amakolero ga wano nga emalamu amaanyi okwesigama ennyo ku bintu ebisookerwako ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga.

Sierra Leone nsi esangibwa mu West Africa era ebyenfuna byayo byesigamye nnyo ku kutunda eby’obugagga eby’omu ttaka eby’enjawulo. Okulaba ng’ebintu bino ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga bibeera ku mutindo era nga bituufu, Sierra Leone etadde mu nkola enkola y’okukakasa nti ebintu bino bifulumizibwa ebweru w’eggwanga. Enkola eno egenderera okukakasa nti ebintu ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga bituukana n’omutindo, ebiragiro, n’ebisaanyizo ebimu. Ekimu ku bintu ebikulu ebifulumizibwa okuva e Sierra Leone ye dayimanda. Enteekateeka ya Kimberley Process Certification Scheme (KPCS) nteekateeka emanyiddwa mu nsi yonna era ng’ekakasa nti dayimanda ataliimu butakkaanya asimibwa, alongoosebwa, era n’atwalibwa ebweru w’eggwanga okuva e Sierra Leone. Satifikeeti eno ekakasa nti dayimanda teyawaddeyo bibinja bya bayeekera byonna oba okusonda ssente mu ntalo zonna. Okugatta ku ekyo, Sierra Leone efulumya eby’obugagga ebirala eby’omuwendo nga zaabu, bauxite, rutile, n’ekyuma. Ebintu bino ebifulumizibwa ebweru w’eggwanga biyinza okwetaagisa okuweebwa satifikeeti oba olukusa okukakasa ensibuko yaabyo n’okugoberera amateeka agafuga obutonde bw’ensi. Mu by’obulimi, Sierra Leone efulumya ebinyeebwa bya cocoa, ebinyeebwa bya kaawa, ebiva mu mafuta g’enkindu wamu n’ebibala nga ennaanansi n’emiyembe. Ekitongole ekivunaanyizibwa ku mutindo mu ggwanga (NSB) kikola kinene nnyo mu kuwa satifikeeti ezikwatagana ku bintu by’ebyobulimi okulaba ng’omutindo gulondoolebwa. Ekirala, embaawo y’emu ku nsonga endala enkulu Sierra Leone gy’etunda ebweru w’eggwanga. Ekitongole ky’ebibira kiwa layisinsi z’okukuuma amateeka g’ebibira (FLEGT) ezikakasa nti embaawo zokka ezikungula mu mateeka ze zifulumizibwa ebweru w’eggwanga ate nga zigoberera enkola z’ebibira eziwangaala. Okutwaliza awamu, satifikeeti zino ez’okutunda ebweru w’eggwanga ziraga obweyamo bwa gavumenti ya Sierra Leone eri enkola z’ebyobusuubuzi ez’obuvunaanyizibwa mu bitundu by’ebyenfuna eby’enjawulo. Nga bakakasa okugoberera omutindo n’ebiragiro by’ensi yonna nga bayita mu nkola enkakali ez’okukakasa nga layisinsi za KPCS oba FLEGT ku bintu eby’enjawulo nga dayimanda oba embaawo mu kulondako - enkola zino ziyamba mu kuzimba ekifaananyi ekirungi eri amakolero ga Sierra Leone agatunda ebweru w’eggwanga mu butale bw’ensi yonna ate nga zitumbula enkulaakulana ey’olubeerera mu ggwanga.

Sierra Leone esangibwa mu West Africa, nsi erimu obusobozi bungi obw’okukulaakulana n’okukulaakulana. Nga ebyenfuna byayo byeyongera okugaziwa, enkola ennungamu era ennungi ey’okutambuza ebintu nsonga nkulu nnyo mu nkulaakulana y’eggwanga. Bino bye bimu ku biteeso by’okutambuza ebintu mu Sierra Leone: 1. Ebikozesebwa ku mwalo: Sierra Leone erina essira ku kulongoosa ebikozesebwa byayo ku mwalo okusobola okukola ku bungi bw’obusuubuzi obweyongedde. Okugaziya n’okuzza emyalo egiriwo ku mulembe nga Freetown Port oba okuzimba emipya kijja kukendeeza ku mugotteko n’okusobozesa ebyamaguzi okutambula obulungi okuyingira n’okufuluma eggwanga. 2. Omukutu gw’enguudo: Okwongera ku mutimbagano gw’enguudo kikulu nnyo okuteekawo omukutu omulungi mu Sierra Leone. Okukulaakulanya enguudo ennene ezirabiriddwa obulungi naddala ezigatta ebibuga ebinene nga Freetown, Bo, Kenema, ne Makeni kijja kwanguyiza entambula y’ebyamaguzi mu ggwanga mu ngeri ennyangu. 3. Entambula y’eggaali y’omukka: Okuzzaawo entambula y’eggaali y’omukka kiyinza okutumbula ennyo obusobozi bwa Sierra Leone mu by’okutambuza ebintu kuba kiwa engeri etali ya ssente nnyingi ey’okutambuza emigugu eminene ku lugendo oluwanvu. Okuzimba oba okuddaabiriza layini z’eggaali y’omukka kiyinza okuyunga ebitundu ebikulu eby’ebyenfuna n’emyalo n’okuwa entambula endala. 4. Ebifo eby’okutereka: Okulongoosa ebikozesebwa mu sitoowa kikola kinene nnyo mu kulongoosa enkola y’okugaba ebintu mu Sierra Leone. Okuteekawo sitoowa ez’omulembe ezirimu tekinologiya ow’omulembe nga enkola y’okufuga ebbugumu, okulondoola RFID, n’ebikozesebwa mu kuddukanya ebintu kijja kwongera ku busobozi bw’okutereka ebintu ate nga kikakasa omutindo gw’ebintu. 5. Enkola za Kasawo: Okulongoosa enkola za Kasawo kyetaagisa okukendeeza ku kulwawo ku nsalo n’okutumbula enkola y’obusuubuzi okutwalira awamu mu Sierra Leone. Okussa mu nkola enkola z’ebyuma ez’omulembe ezikola enkola z’okugogola ensimbi mu ngeri ey’otoma kijja kwanguyiza emikolo gy’okuyingiza n’okufulumya ebintu ebweru w’eggwanga ate nga kikendeeza ku bulabe bw’obuli bw’enguzi. 6.Okuzza ebidduka ku mulembe: Okukubiriza okuzza ebidduka ku mulembe nga tuwaayo ebisikiriza oba okuleeta enteekateeka ezirabika obulungi kiyinza okuvuga enkulaakulana ey’olubeerera mu mirimu gy’okutambuza ebintu mu ggwanga lyonna.Solid Waste ManagementInfrastructure 7.Okusomesa n’okutendeka eby’okutambuza ssente: Okussa ssente mu nteekateeka z’okusomesa eby’okutambuza ebintu kijja kunyweza ebitone by’omu kitundu n’obukugu obwetaagisa obukozesebwa ku byetaago by’amakolero ebigenda bikyukakyuka.Oboolyawo okuteekawo enkolagana n’ebitongole by’ensi yonna ebikakasibwa kyandikakasa okutambuza okumanya, okutumbula enkola ennungamu ey’okutambuza ebintu mu Sierra Leone. 8. Enkolagana ya gavumenti n’ebitongole by’obwannannyini: Okukolagana ne kkampuni z’obwannannyini ezikola ku by’okutambuza ebintu kiyinza okutumbula obusobozi bwa Sierra Leone mu by’okutambuza ebintu. Ebitongole by’obwannannyini bisobola okuwaayo obukugu bwabyo, tekinologiya, ne kapito okukulaakulanya enkola ennungamu ey’okugaba ebintu ate nga era bitondawo emirimu eri abantu b’omu kitundu. Nga essa mu nkola ebiteeso bino, Sierra Leone esobola okuteekawo enkola ennywevu era eyesigika ey’okutambuza ebintu ejja okuyamba okutumbula ebyenfuna, okwongera ku busuubuzi bw’ensi yonna, okusikiriza bamusigansimbi okuva ebweru, n’okutumbula embeera z’obulamu okutwalira awamu eri bannansi baayo.

Emyoleso gy’ebyobusuubuzi emikulu

Sierra Leone esangibwa mu West Africa, erina emikutu emikulu egy’ensi yonna egy’okugula ebintu n’emyoleso egiyamba okutumbula ebyenfuna byayo. Emikutu gino mikulu nnyo mu kuyunga bizinensi za wano n’abaguzi b’ensi yonna n’okuleeta emikisa gy’enkolagana mu by’obusuubuzi. Omukutu gumu ogw’amaanyi ogw’ensi yonna ogw’okugula ebintu mu Sierra Leone kwe kuba nti eggwanga lino libeera mmemba mu kibiina ky’ensi yonna eky’ebyobusuubuzi (WTO). Nga mmemba, Sierra Leone eganyulwa mu mikisa gy’okwenyigira mu nteeseganya z’ebyobusuubuzi mu nsi yonna n’okukola endagaano z’ebyobusuubuzi n’amawanga amalala. WTO era egaba enkola eyamba okugonjoola enkaayana z’ebyobusuubuzi, okutumbula obwerufu, n’okutumbula okutuuka ku katale. Okugatta ku ekyo, Sierra Leone yeetaba mu nteekateeka ez’enjawulo ez’okugatta ebitundu ezikola ng’emikutu emikulu egy’okugula ebintu. Ekyokulabirako ekimu ekyeyoleka ye Economic Community of West African States (ECOWAS), omukago gw’ebyenfuna mu kitundu ogulimu amawanga 15. ECOWAS eyamba okusuubulagana wakati w’ebitundu ng’eyita mu nteekateeka nga ECOWAS Trade Liberalization Scheme (ETLS), etumbula okutuuka ku butale bw’amawanga agali mu mukago nga tewali musolo. Ekirala, Sierra Leone ekolagana nnyo n’ebibiina by’ensi yonna nga ekitongole ky’amawanga amagatte ekikulaakulanya amakolero (UNIDO) n’ekitongole ky’ebyobusuubuzi mu nsi yonna (ITC). Ebibiina bino biwa obuyambi obw’ekikugu, pulogulaamu z’okuzimba obusobozi, n’obuweereza bw’okukessi ku katale okuwagira obusobozi bwa bizinensi za wano okutunda ebweru w’eggwanga. Mu by’emyoleso n’emyoleso gy’ebyobusuubuzi, Sierra Leone etegeka emikolo egiwerako egisikiriza abantu ab’omunda n’ensi yonna. Omwoleso ogusinga okumanyika gwe gwa "Leonebiz Expo" ogutegekebwa buli mwaka ekitongole kya Sierra Leone Investment & Export Promotion Agency (SLIEPA). Omukolo guno gulaga ebitundu eby’enjawulo eby’emikisa gy’okusiga ensimbi munda mu ggwanga okwetoloola ebyobulimi, eby’okusima eby’obugagga eby’omu ttaka, eby’obulambuzi, okutumbula ebizimbe n’ebirala. Omukutu omulala oguyamba okukola emikutu gya bizinensi ye "Trade Fair SL." Egatta abasuubuzi ba wano ne kkampuni z’ensi yonna ezinoonya emikisa gy’okusiga ensimbi mu bitundu eby’enjawulo nga amakolero, abagaba ebikozesebwa mu kuzimba & ebyuma , amakolero agakola emmere n’ebirala. Ekirala "Minerals Mining Exhibition" essira erisinga kulissa ku kusikiriza baguzi ba nsi yonna abaagala okuteeka ssente oba okugula eby'obugagga eby'omu ttaka okuva mu by'obugagga eby'omu ttaka eby'omu Sierra Leone omuli dayimanda.Omwoleso guno gugendereddwamu okutumbula enkolagana y'ebyobusuubuzi n'okutumbula ekitongole ky'eby'eby'obugagga eby'omu ttaka mu ggwanga. Emyoleso gino n’emyoleso gy’ebyobusuubuzi giwa abasuubuzi omukutu okulaga ebintu byabwe n’obuweereza bwabwe, okutandikawo enkolagana n’abo abayinza okugula, okunoonyereza ku butale obupya, n’okuyiga emitendera egy’omulembe mu makolero. Okutwaliza awamu, Sierra Leone ekozesa emikutu gy’ensi yonna egy’okugula ebintu ng’obwammemba bwayo mu WTO n’enteekateeka z’okugatta ebitundu nga ECOWAS okutumbula essuubi lyayo ery’obusuubuzi mu nsi yonna. Mu kiseera kye kimu, emyoleso nga "Leonebiz Expo," "Trade Fair SL,"ne "Minerals Mining Exhibition" gikola kinene nnyo mu kukuza enkolagana wakati wa bizinensi za wano n'abaguzi b'ensi yonna ate nga ginyweza enkulaakulana y'ebyenfuna mu bitundu eby'enjawulo.

Emikutu gy’okunoonya egya bulijjo

Mu Sierra Leone, emikutu gy’okunoonya egisinga okukozesebwa mulimu Google, Bing, ne Yahoo. Emikutu gino egy’okunoonya giwa amawulire mangi era nga nnyangu okutuukako eri abakozesa. Wano waliwo emikutu gya buli emu ku mikutu gino egy’okunoonya: 1. Google - www.google.com Google ye nkola y’okunoonya esinga okwettanirwa era esinga okukozesebwa mu nsi yonna. Ewa omuwendo omujjuvu ogw’emiko gya yintaneeti, ebifaananyi, vidiyo, emiko gy’amawulire n’ebirala. 2. Bing - www.bing.com Bing ye nkola endala ey’okunoonya emanyiddwa ennyo ng’ekola ebintu ebifaanagana ne Google. Ewa obusobozi bw’okunoonya ku mukutu gwa yintaneeti wamu n’empeereza endala nga maapu, emiko gy’amawulire, okuvvuunula, n’ebirala. 3. Yahoo - www.yahoo.com Yahoo era ekola nga yingini y’okunoonya ng’ewa empeereza ez’enjawulo nga okunoonya ku mukutu, okulongoosa amawulire okuva mu nsonda ez’enjawulo (Yahoo News), empeereza ya email (Yahoo Mail), okulongoosa sitooka n’ebirala. Emikutu gino esatu emikulu egy’okunoonya gikwata kumpi buli kika ky’amawulire abantu mu Sierra Leone ge bandyetaaze mu mirimu gyabwe egya bulijjo ku nsonga ez’enjawulo ng’ebikozesebwa mu by’enjigiriza, amawulire agafulumizibwa mu kitundu n’ensi yonna oba n’okuzuula bizinensi oba empeereza z’omu kitundu munda mu... eggwanga. Ng’oggyeeko emikutu gino egy’ensi yonna egyogeddwako waggulu emikutu gy’empuliziganya egy’omu kitundu oba egy’omu kitundu egy’enjawulo egy’enjawulo ku Sierra Leone giyinza okwongera okuyamba mu kutambula mu nkalala za bizinensi oba okuzuula ebirimu/ebikozesebwa ebikwatagana mu kitundu: 4. Entambula ya VSL - www.vsltravel.com VSL Travel mukutu gwa yintaneeti ogumanyiddwa ennyo mu Sierra Leone ogutakoma ku kuwa mawulire agakwata ku by’obulambuzi wabula era gukola nga dayirekita ku yintaneeti ogulaga olukalala lwa wooteeri, eby’okulya n’ebifo ebirala eby’obulambuzi mu ggwanga. 5. Ekitabo kya bizinensi SL – www.businessdirectory.sl/ . Business Directory SL ekola nnyo ku kunoonya okukwata ku bizinensi mu Sierra Leone ng’ewa enkalala enzijuvu eza kkampuni ezikola mu makolero ag’enjawulo mu ggwanga. Wadde nga zino ze zimu ku ngeri ezimanyiddwa ennyo ezisangibwa mu Sierra Leone olw’okukola okunoonya ku yintaneeti mu ngeri ennungi; kirungi okwogera nti okukozesa yintaneeti kuyinza okwawukana mu bitundu munda mu ggwanga kale okubeerawo/okutuuka kuyinza okwawukana okusinziira ku kifo oba abagaba empeereza ya yintaneeti ssekinnoomu.

Emiko emikulu egya kyenvu

Sierra Leone nsi esangibwa ku lubalama lw'amaserengeta ga Afrika. Eriko ebitabo ebikulu ebiwerako eby’empapula za kyenvu eziwa olukalala lwa bizinensi n’obuweereza. Wano waliwo emiko emikulu egya kyenvu mu Sierra Leone wamu n’emikutu gyabwe: 1. Yellow Pages SL - Eno y’emu ku ndagiriro ezisinga okubeera ku yintaneeti mu Sierra Leone, ezirimu olukalala lw’ebiti eby’enjawulo ng’okusula, mmotoka, ebyenjigiriza, ebyobulamu, n’ebirala. Osobola okuyingira ku mukutu gwabwe ku: www.yellowpages.sl 2. Africaphonebooks - Dayirekita eno ekwata ku mawanga agawerako mu Afrika, omuli ne Sierra Leone. Ewa olukalala lwa bizinensi ez’enjawulo ezisengekeddwa okusinziira ku makolero n’ebifo. Okuzuula bizinensi mu Sierra Leone naddala, osobola okugenda ku mukutu gwabwe ogwa yintaneeti: www.africaphonebooks.com/sierra-leone/en 3. Global Database - Wadde nga tetunuulidde Sierra Leone yokka, Global Database egaba dayirekita omunene omuli bizinensi okuva mu nsi yonna. Database yaabwe esobozesa abakozesa okunoonya kkampuni okusinziira ku makolero oba erinnya lya kkampuni munda mu Sierra Leone. Ebisingawo osobola okubisanga ku: www.globaldatabase.com/sierra-leone-companies-database 4 . VConnect - Wadde nga okusinga emanyiddwa nga Nigerian business directory platform, VConnect egaziyizza emirimu gyayo mu mawanga ga Africa amalala omuli ne Sierra Leone. Bawa enkola z’okunoonya empeereza n’amakolero ag’enjawulo mu bifo ebiwerako munda mu ggwanga. Omukutu gwabwe gwe guli: sierraleone.vconnect.com Dayirekita zino eza yellow pages zirina okukuyamba okuzuula bizinensi n’empeereza mu Sierra Leone mu ngeri ennungi. Nsaba omanye nti emikutu oba URL ziyinza okukyuka okumala ekiseera; n’olwekyo bulijjo kirungi okukebera emirundi ebiri oba emikutu gino gikyakola oba oba waliwo ebirala ebipya ebisobola okukolebwa nga bikwata ku byetaago byo.

Emikutu emikulu egy’obusuubuzi

Waliwo emikutu emikulu egiwerako egy’obusuubuzi ku yintaneeti mu Sierra Leone. Wano waliwo olukalala lw’ebimu ku bimanyiddwa ennyo wamu ne URL zaabwe ez’omukutu gwa yintaneeti ezikwatagana: 1. GoSL Marketplace - Ye nkola entongole ey’eggwanga ey’obusuubuzi ku yintaneeti eyatandikibwawo Gavumenti ya Sierra Leone okutumbula n’okuwagira bizinensi z’omu kitundu. URL y’omukutu gwa yintaneeti: goslmarketplace.gov.sl 2. Jumia Sierra Leone - Akatale ka yintaneeti akasinga obunene mu Afrika, Jumia kakolera mu mawanga agawerako omuli ne Sierra Leone. Bakola ebintu eby’enjawulo ng’ebyuma eby’amasannyalaze, emisono, ebyuma by’omu maka n’ebirala. URL y’omukutu gwa yintaneeti: www.jumia.com.sl 3. Afrimalin - Omukutu guno gukola ng’akatale k’ebiwandiiko ku yintaneeti abantu ssekinnoomu mwe basobola okugula n’okutunda ebintu ebipya oba ebikozesebwa okuva ku byuma bikalimagezi okutuuka ku mmotoka n’ebizimbe mu Sierra Leone. URL y’omukutu gwa yintaneeti: sl.afrimalin.com/en/ 4. eBay Sierra Leone - Olw’okuba kkampuni ya nsi yonna mu by’obusuubuzi ku yintaneeti, eBay nayo erina ekifo mu Sierra Leone ng’abantu ssekinnoomu basobola okugula oba okutunda ebintu eby’enjawulo mu biti eby’enjawulo butereevu oba okuyita mu ffulaayi. URL y’omukutu gwa yintaneeti: www.ebay.com/sl/ 5.ZozaMarket- Omukutu gw’obusuubuzi ku yintaneeti ogwa wano oguweereza bakasitoma abali mu nsalo za Sierra Leone n’ebika by’ebintu eby’enjawulo nga ebyuma, engoye, ebintu eby’okwewunda, ebintu by’omu nnyumba, n’ebirala. URL y’omukutu gwa yintaneeti: https://www.zozamarket.co Wadde nga emikutu gino gikiikirira ebimu ku bifo ebyeyoleka eby’okugula ebintu ku yintaneeti mu Sierra Leone, kirungi okwogera nti wayinza okubaawo abazannyi abalala abatonotono abakolera munda mu ggwanga abakola ku bifo ebitongole oba okussa essira ku bitundu ebitongole mu nsalo z’eggwanga.

Emikutu emikulu egy’empuliziganya

Mu Sierra Leone, waliwo emikutu gy’empuliziganya egiwerako abantu gye bakozesa empuliziganya, okukolagana n’abantu, n’okugabana amawulire. Wano waliwo emikutu gy’empuliziganya egy’ettutumu mu Sierra Leone wamu n’emikutu gyabwe: 1. Facebook - Facebook ye nkola ya social media esinga okukozesebwa mu Sierra Leone. Abantu bagikozesa okukwatagana n’emikwano n’ab’omu maka gaabwe, okugabana ebipya, ebifaananyi, n’obutambi. Omukutu gwa yintaneeti: www.facebook.com 2. WhatsApp - WhatsApp ye app y’okuweereza obubaka esobozesa abakozesa okuweereza obubaka ku ssimu, obubaka bw’amaloboozi, okukuba essimu mu ddoboozi ne vidiyo, okugabana ebifaananyi n’obutambi. Kikozesebwa nnyo mu Sierra Leone mu mboozi z’omuntu ku bubwe n’ez’ekibiina. Omukutu gwa yintaneeti: www.whatsapp.com 3. Twitter - Twitter ye microblogging platform abakozesa mwe basobola okuteeka obubaka obumpi oba tweets ezituuka ku buwanvu bw’ennukuta 280. Mu Sierra Leone, yettanirwa nnyo okugoberera amawulire agafulumizibwa n’okwenyigira mu kukubaganya ebirowoozo ku nsonga ez’enjawulo. Omukutu gwa yintaneeti: www.twitter.com 4. Instagram - Instagram nkola ya kugabana bifaananyi ng’abakozesa basobola okuteeka ebifaananyi oba obutambi obumpi nga buliko ebigambo ebiwandiikiddwa oba ebigambo ebiwandiikiddwaako. Abantu mu Sierra Leone bagikozesa okugabana bye bayitamu nga bayita mu bifaananyi. Omukutu gwa yintaneeti: www.instagram.com 5. LinkedIn - LinkedIn ye nkola y’okukolagana n’abantu ey’ekikugu ng’abakozesa basobola okukola ebifaananyi ebiraga obukugu n’obumanyirivu bwabwe okukwatagana n’abakugu mu nsi yonna. Kitera okukozesebwa abantu ssekinnoomu abanoonya emirimu oba okugaziya omukutu gwabwe ogw’ekikugu. Omukutu gwa yintaneeti: www.linkedin.com 6.Native Forum Websites- Waliwo emikutu gy’empuliziganya egy’enjawulo egy’enjawulo egy’enjawulo ku Sierra Leone nga SaloneJamboree (http://www.salonejamboree.sl/), Sierranetworksalone (http://sierranetwork.net/), n’ebirala, ebiwa okukubaganya ebirowoozo enkiiko ezikwata ku miramwa egy’enjawulo egyekuusa ku ggwanga. Kikulu okumanya nti wadde emikutu gino egy’empuliziganya gyettanirwa nnyo mu Sierra Leone, okugifuna kuyinza okwawukana okusinziira ku nsonga nga yintaneeti okubeerawo n’ebbeeyi mu bitundu by’abantu. Nkusaba omanye nti okulaga URL z’emikutu emituufu tekyali kisoboka ebiseera ebimu olw’engeri emikutu gy’empuliziganya gye gyakyukakyuka n’enkyukakyuka zaago ezitera okubaawo.

Ebibiina ebinene eby’amakolero

Sierra Leone nsi esangibwa mu maserengeta ga Afrika. Kirina ebibiina by’amakolero ebiwerako eby’amaanyi ebikola kinene mu kukulaakulanya ebyenfuna by’eggwanga. Ebimu ku bibiina by’amakolero ebikulu mu Sierra Leone bye bino: 1. Ekibiina ky’abasuubuzi, amakolero, n’ebyobulimi mu Sierra Leone (SLCCIA) - Ekibiina kino kikiikirira bizinensi mu bitundu eby’enjawulo era kitumbula emikisa gy’obusuubuzi n’okusiga ensimbi mu Sierra Leone. Ebisingawo ku SLCCIA osobola okubisanga ku mukutu gwabwe ogwa yintaneeti: www.slccia.com 2. Ekibiina ekigatta abakola ebintu mu Sierra Leone (SLAM) - SLAM essira erisinga kulissa ku kutumbula ekitongole ky’amakolero mu Sierra Leone ng’ewagira enkola eziwagira okufulumya ebintu mu ggwanga n’okwanguyiza enkolagana wakati w’abakola ebintu. Okumanya ebisingawo ku SLAM, osobola okugenda ku mukutu gwabwe ogwa yintaneeti: www.slam.org.sl 3. Sierra Leone Professional Services Association (SLePSA) - SLePSA ekiikirira abakugu okuva mu bintu eby’enjawulo nga amateeka, okubala ebitabo, yinginiya, okwebuuza ku bantu, n’ebirala, era ekola okutumbula omutindo gw’ekikugu n’enkulaakulana mu makolero gano. Okumanya ebisingawo ku SLePSA, osobola okugenda ku mukutu gwabwe ogwa yintaneeti: www.slepsa.org 4. Federation of Agricultural Associations of Sierra Leone (FAASL) - FAASL yeewaddeyo okutumbula enkola z’ebyobulimi n’okwanguyiza enkulaakulana ey’olubeerera eri abalimi okwetoloola ebitundu eby’enjawulo mu ggwanga. Ebisingawo ku FAASL osobola okubisanga ku mukutu gwabwe ogwa yintaneeti: www.faasl.org 5. Ekibiina kya Bankers Association of Sierra Leone (BASL) - BASL egatta bbanka ezikola mu Sierra Leone okukola ku nsonga ezikwata ku biragiro bya bbanka, okutumbula enkolagana wakati wa bammemba, n’okuyamba mu nkulaakulana y’ekitongole ky’ebyensimbi okutwalira awamu mu ggwanga. Omukutu gwabwe ogwa yintaneeti gwe: www.baslsl.com 6.Sierra-Leone International Mining Companies Association(SIMCA)-SIMCA ekola nga omukutu eri amakampuni g'ensi yonna agasima eby'obugagga eby'omu ttaka agakola mu Sierra-Leone.Egenderera okuwa obulagirizi,obuwagizi,n'okugoberera amateeka munda mu sector.You may gather more information by ng’ogenda ku mukutu gwabwe omutongole:www.simca.sl Bino bye byokulabirako ebitonotono eby’ebibiina ebikulu eby’amakolero mu Sierra Leone. Waliwo ebibiina ebirala ebissa essira ku bintu eby’enjawulo nga eby’obulambuzi, eby’okuzimba, n’eby’amasimu. Kikulu okumanya nti emikutu giyinza okwawukana, n’olwekyo kirungi okunoonya amawulire agasinga okulongoosebwa ng’okozesa ebigambo ebikulu ebikwatagana oba okutunuulira dayirekita z’omu kitundu n’emikutu gya gavumenti okufuna olukalala olujjuvu olw’ebibiina by’amakolero mu Sierra Leone.

Emikutu gya yintaneeti egy’ebyobusuubuzi n’ebyobusuubuzi

Sierra Leone nsi esangibwa ku lubalama lw'amaserengeta ga Afrika. Kimanyiddwa olw’eby’obugagga by’omu ttaka ebingi omuli dayimanda, zaabu, n’ekyuma. Emikutu gy’eby’enfuna n’ebyobusuubuzi egyekuusa ku Sierra Leone gisobola okuwa amawulire ag’omuwendo agakwata ku makolero ag’enjawulo n’emikisa gy’okusiga ensimbi mu ggwanga. 1. Ekitongole kya Sierra Leone Investment and Export Promotion Agency (SLIEPA) - Ekitongole kino ekya gavumenti kigenderera okutumbula okusiga ensimbi mu Sierra Leone era kiwagira abasuubuzi abagenda ebweru w’eggwanga nga kiwa amawulire agakwata ku bizinensi, okunoonyereza ku katale, emyoleso gy’ebyobusuubuzi n’ebirala. Omukutu gwa yintaneeti: www.sliepa.org 2. Sierra Leone Chamber of Commerce, Industry & Agriculture (SLCCIA) - SLCCIA egaba omukutu gwa bizinensi okukolagana, okufuna pulogulaamu z’okutendeka, empeereza y’okutumbula bizinensi, wamu n’okwetaba mu kubunyisa enkola. Omukutu gwa yintaneeti: www.slccia.org 3. Freetown Terminal Ltd - Guno gwe mukutu omutongole ogwa Freetown Terminal Limited (FTL), eddukanya ekifo awasimba emigugu mu konteyina ku mwalo gwa Queen Elizabeth II mu Freetown. Omukutu gwa yintaneeti: www.ftl-sl.com 4. Ekitongole ky’eby’obugagga eby’omu ttaka ekya National Minerals Agency (NMA) - NMA erondoola ekitongole ky’eby’eby’obuggagga bw’omu ttaka mu Sierra Leone ng’etumbula enkola y’okunoonyereza n’okusima eby’obugagga eby’omu ttaka mu ngeri ey’olubeerera ate nga esikiriza ssente nnyingi. Omukutu gwa yintaneeti: www.nma.gov.sl 5. Minisitule y’ebyobusuubuzi n’amakolero - Omukutu omutongole ogwa Minisitule y’ebyobusuubuzi n’amakolero guwa amawulire ku nkola n’ebiragiro by’ebyobusuubuzi, emikisa gy’okusiga ensimbi mu bitundu eby’enjawulo ng’ebyobulimi, amasannyalaze/ebikozesebwa/empeereza. Omukutu gwa yintaneeti: www.mti.gov.sl 6. Bank of Sierra Leone - Omukutu omutongole ogwa banka enkulu guwa amagezi ku nkola z’ensimbi eziteekebwa mu nkola gavumenti wamu n’enkola ezifuga ezikwata ku nsimbi/okusiga ensimbi mu makolero ga bbanka/ Omukutu gwa yintaneeti: www.bsl.gov.sl 7. National Tourist Board (NTB) – NTB etumbula eby’obulambuzi mu Sierra Leona ng’eyita mu kampeyini z’okutunda mu ggwanga n’ensi yonna; omukutu gwabwe guwa okulambika ku bifo eby’obulambuzi ebimanyiddwa ennyo/abakulembeze b’ebifo eby’okusulamu. Omukutu gwa yintaneeti: https://www.visitsierraleone.org/ Emikutu gino gisobola okuwa amawulire agakwatagana ku mikisa gy’okusiga ensimbi, amateeka g’ebyobusuubuzi, amawulire agakwata ku katale, n’ebifo eby’obulambuzi mu Sierra Leone. Okugatta ku ekyo, zisobola okukola ng’entandikwa eri abantu ssekinnoomu oba bizinensi ezinoonya okukwatagana n’ebyenfuna by’eggwanga.

Emikutu gy’empuliziganya egy’okubuuza data mu by’obusuubuzi

Waliwo emikutu gy’empuliziganya egiwerako egy’okubuuza ebikwata ku by’obusuubuzi esangibwa ku Sierra Leone. Bino bye bimu ku byo wamu n’endagiriro zaabwe ez’omukutu gwa yintaneeti: 1. Ekitongole ekivunaanyizibwa ku musolo mu ggwanga ekya Sierra Leone (NRA) - Omukutu ogukwata ku by’obusuubuzi Omukutu gwa yintaneeti: https://tradedata.slnra.org/ 2. Ekitongole kya Sierra Leone ekitumbula okusiga ensimbi n’okutunda ebweru w’eggwanga (SLIEPA) . Omukutu gwa yintaneeti: http://www.sliepa.org/export/ebibalo-eby’obusuubuzi-eby’ensi yonna 3. Enkola y’okugonjoola eby’obusuubuzi mu nsi yonna (WITS) . Omukutu gwa yintaneeti: https://wits.worldbank.org/CountryProfile/lu/SL 4. Ekitongole ky’amawanga amagatte ekikwata ku bibalo by’obusuubuzi bw’ebintu (UN Comtrade) . Omukutu gwa yintaneeti: https://comtrade.un.org/ 5. IndexMundi - Sierra Leone Ebikwata ku by’okutunda ebweru w’eggwanga n’ebiyingizibwa mu ggwanga Omukutu gwa yintaneeti: https://www.indexmundi.com/sierra_leone/ebikwata ku by’okutunda ebweru w’eggwanga.html 6. Global Edge - Sierra Leone mu bufunze eby’obusuubuzi Omukutu gwa yintaneeti: https://globaledge.msu.edu/amawanga/sierra-leone/ebibalo by’abasuubuzi Tukusaba omanye nti amawulire agaweereddwa gayinza okukyuka, n’olwekyo kirungi okukakasa obutuufu n’obulungi bw’emikutu gy’empuliziganya nga tonnagiyingira.

Ebifo bya B2b

Sierra Leone erina emikutu gya B2B egyeyongera obungi egikola ku bizinensi mu makolero ag’enjawulo. Wano waliwo emikutu gya B2B mu Sierra Leone wamu n’emikutu gyabwe: 1. ConnectSL (https://connectsl.com): ConnectSL ye nkola ya yintaneeti ekwataganya bizinensi mu Sierra Leone, ezibasobozesa okunoonyereza ku nkolagana n’okugaziya emikutu gyabwe. Omukutu guno gulimu ebintu nga ebikwata ku bizinensi, olukalala lw’ebintu, n’obusobozi bw’okuweereza obubaka. 2. AfroMarketplace (https://www.afromarketplace.com/sierra-leone): AfroMarketplace ye nkola ya B2B ey’obusuubuzi ku yintaneeti etunuulidde Afrika ng’esobozesa bizinensi mu Sierra Leone okukwatagana n’abaguzi n’abatunzi okwetoloola ssemazinga. Omukutu guno gukuwa olukusa okulaba abakulembeze b’abasuubuzi, katalogu z’ebintu, n’engeri y’okusasulamu mu ngeri ey’obukuumi. 3. SLTrade (http://www.sltrade.net): SLTrade ye nkola ya wano ey’okusuubula ku yintaneeti eyategekebwa nnyo eri bizinensi mu Sierra Leone. Kisobozesa amakampuni okulaga ebintu byabwe n’obuweereza bwago, okuzuula abayinza okuba bakasitoma oba abagaba ebintu, n’okwanguyiza enkolagana y’ebyobusuubuzi nga bayita mu nkola yaayo enyangu okukozesa. 4. TradeKey Sierra Leone (https://sierraleone.tradekey.com): TradeKey katale ka nsi yonna aka B2B nga kalina ebitundu ebitongole eby’amawanga mu nsi yonna, omuli ne Sierra Leone. Bizinensi zisobola okukozesa omukutu guno okulaga ebintu byabwe oba empeereza zaabwe mu nsi yonna nga bwe zikwatagana n’abo abayinza okukolagana nabo okuva mu nsi yonna. 5.CAL-Business Exchange Network(CALBEX)(http:/parts.calbex.net/)ye ndagiriro ya bizinensi ey’ensi yonna ekwata ku by’obusuubuzi wakati w’amawanga ga Afrika.Abatunuuliddwa mulimu abantu ssekinnoomu abanoonya abakola,abaguzi,abatunzi,abasuubuzi,abasaasaanya ,abagaba ebintu,n'abasuubuzi ba wholesale. Emikutu gino egy’oku yintaneeti giwa emikisa eri bizinensi mu Sierra Leone okwetumbula mu ggwanga nga kw’otadde n’ensi yonna ate nga zikuza enkolagana mu makolero gaabwe. Nsaba omanye nti okubeerawo kw’emikutu gino kuyinza okwawukana okumala ekiseera; n’olwekyo kirungi okugenda ku mikutu egyo egy’enjawulo okufuna amawulire ag’omulembe ku ngeri y’okuyingira ku mikutu gino mu ngeri ennungi