TogTok

Haala Waliigalaa Biyyaa
Maallaqa Biyyaalessaa
Sadarkaa Jijjiirraa
Ayyaana Barbaachisaa
Haala Daldala Alaa
Dandeettii Misooma Gabaa
Oomishaalee gurgurtaa ho'aa gabaa irratti
Amaloota maamilaa fi dhorkaa
Sirna bulchiinsa gumurukaa
Imaammata gibira galtee
Imaammata gibira al-ergii
Mirkaneessitoota al-ergiidhaaf barbaachisan
Loojistikii gorfame
Chaanaalii misooma bitaa

Gaanaan, ifatti Rippabiliika Gaanaa jedhamuun kan beekamtu, biyya Afrikaa Dhihaa keessatti argamtudha. Baay'ina ummataa tilmaamaan miliyoona 30 kan qabdu yoo ta'u, bal'inni ishee gara iskuweer kiiloo meetira 238,535 ta'a. Magaalaan guddoon Akraa dha. Gaanaan seenaa badhaadhaa kan qabdu yoo ta'u, daldala garbaa Atlaantiik qaxxaamuree keessatti gahee guddaa qabaachuudhaan beekamti. Dur qabeenya warqee baay'ee daldaltoota Awurooppaa hawwatuun ishee Gold Coast jedhama ture. Biyyattiin bulchiinsa koloneeffataa Ingilizii jalaa walabummaa kan argatte Amajjii 6, 1957 yoo ta'u, saba Sahaaraa gadii keessaa walabummaa argate keessaa isa jalqabaa taate. Ergasii as Gaanaan gama tasgabbii siyaasaa fi bulchiinsa dimokiraatawaatiin seenaa milkaa'ina Afrikaa keessaa tokko ta'uun bal'inaan ilaalama. Diinagdeedhaan Gaanaan biyya galii giddu galeessaa gadi aanaa qabdu taatee ramadamti. Diinagdeen qonna, albuuda (oomisha warqee dabalatee), oomishaa fi qulqulleessuu boba’aa, akkasumas tajaajiloota akka tajaajila faayinaansii fi turizimii irratti baay’ee hirkata. Gaanaan hambaalee aadaa adda addaa ayyaana aadaa fi aadaa adda addaatiin ibsamuun beekamti. Ummanni baayyinaan michuu fi simannaa gaarii qaba. Afaan Ingiliffaa akka afaan hojiitti tajaajila garuu lammiileen Gaanaa hedduun afaanota naannoo kanneen akka Akan, Ga, Ewe fi kanneen biroos ni dubbatu. Barnoonni tattaaffii misoomaa Gaanaa keessatti gahee murteessaa kan qabu yoo ta’u, barnoonni sadarkaa tokkoffaa daa’imman umuriin isaanii waggaa jahaa hanga kudha afur ta’an hundaaf dirqama ta’a. Waggoota dhiyoo asitti guutuu biyyattiitti qaqqabummaa barnootaa irratti fooyya’iinsi guddaan mul’ateera. Gaanaan qarqara galaanaa babbareedoo qarqara galaanaa ishee kanneen akka Cape Coast Castle - hambaa addunyaa UNESCO kan yeroo tokko bara daldala garbaa Atlaantiik qaxxaamuree garboota qabachuuf itti fayyadamaa ture dabalatee hawwata turizimii hedduu qabdi. Hawwata turizimii beekamoo biroon Paarkii Biyyoolessaa Mole kan safarii bineensota bosonaa daawwattoonni bakka jireenya uumamaa isaanii keessatti saree fi gosoota bineensota biroo arguu danda'an dhiyeessudha. Walumaagalatti, Gaanaan saba Afrikaa seenaa badhaadhaa qabduu fi jalqaba irratti bittaa koloneeffataa Ingilizii irraa walabummaa argattedha. Qormaata dinagdee biyyoota guddachaa jiran hedduu waliin walfakkaatu mudachaa osoo jiruu gama akka tasgabbii siyaasaatiin tarkaanfii fudhateera. Aadaan Gaanaa garaa garaa, hawwata uumamaa fi keessummeessitoonni ho'aa ta'uun ishee imaltootaaf bakka nama affeeru taasisa.

Biyyi Afrikaa Dhihaa keessatti argamtu Gaanaan, maallaqa biyyaalessaa isheetti cedi Gaanaa itti fayyadamti. Koodiin maallaqaa ofiisaa cedi Gaanaa GHS dha. Seediin Gaanaa daran yuunitii xixiqqoo pesewas jedhamanitti qoodameera. Seediin tokko pesewaa 100 waliin wal gitu. Saantima maallaqa 1, 5, 10, fi 50 pesewas, akkasumas 1 fi 2 cedis tiin argama. Nootiiwwan baankii maallaqa seedii 1, 5,10,20 fi 50n kennama. Baankiin giddu galeessaa maallaqa Gaanaa baasuu fi to’achuuf itti gaafatamummaa qabu Baankii Gaanaa jedhamuun beekama. Imaammata maallaqaa hojiirra oolchuun tasgabbii fi qulqullina sirna maallaqaa biyya keessaa ni mirkaneessu. Safartuun jijjiirraa seedii Gaanaa maallaqa gurguddoo biroo kan akka doolaara Ameerikaa ykn Yuuroo waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu humna gabaa irraa kan ka’e ni jijjiirama. Daawwattoonni idil-addunyaa Gaanaa dhufan maallaqa biyya alaa isaanii baankota hayyamaman ykn biiroo sharafa alaa hayyama qabanitti jijjiiruu danda’u. Waggoota dhiyoo asitti mootummaan gatii seedii Gaanaa maallaqa gurguddoo biroo waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu haaromsa dinagdeetiin tasgabbeessuu fi cimsuuf tattaaffiin taasifamaa ture. Haaromsi kun guddina dinagdee guddisuu fi dhiibbaa qaala’iinsa jireenyaa biyyattii keessatti mul’atu hir’isuuf kan kaayyeffatedha. Daldala guyyaa guyyaadhaaf maallaqa fayyadamuun gabaa biyya keessaa Gaanaa ykn daldala xixiqqaa magaalaan ala jiru keessatti kan barame yoo ta’u, sirni kaffaltii elektirooniksii kan akka dabarsuu maallaqa moobaayilaa jiraattota magaalaa biratti baay’ee jaallatamaadha. Yeroo daawwannaa Gaanaa keessanitti daldaltoota daandii irratti ykn konkolaachiftoota taaksii kanneen kaffaltii guddaa cabsuuf rakkachuu danda'an waliin daldala salphaa ta'eef nootii xixiqqoo dabalatee maallaqa walmakaa qabachuun gaarii ta'uun isaa hubatamuu qaba. Walumaagalatti, jijjiiramni sababa daayinamiksii gabaatiin akkuma maallaqa addunyaa kamiyyuu kan uumamu yoo ta’u; haa ta'u malee, madda jijjiirraa dhaqqabamaa ta'e mirkaneessuudhaan maallaqa biyya keessaa tokko tokko qabattanii deemuun yeroo turtii keessan Gaanaa jaallatamtuu keessatti daldala mijataa ta'e ni dandeessisa!

Maallaqni ofiisaa Gaanaa cedi Gaanaa (GHS) dha. Sadarkaan jijjiirraa maallaqa gurguddoo cedi Gaanaa waliin garaagarummaa qabaachuu waan danda’uuf, marsariitiiwwan faayinaansii beekamoo ta’an irratti reetii yeroo qabatamaa ilaaluun ykn tajaajila jijjiirraa maallaqaa amanamaa ta’e mariisisuun gaariidha.

Ayyaanota Gaanaa keessatti kabajaman keessaa inni guddaan ayyaana Homowo jedhamudha. Homowo, hiikni isaas "beela irratti hoo'uu" jechuudha, ayyaana aadaa midhaan sassaabuu ummata Ga magaalaa guddoo Akraatti kabajamudha. Waggaa waggaan Caamsaa ykn Juunitti raawwatama. Ayyaanni Homowo yeroo uggura sagaleen ykn shubbisaan hin hayyamamneen jalqaba. Yeroon kun ayyaanni gammachiisaa osoo hin jalqabin dura yeroo itti yaadanii fi qulqullaa’an kan agarsiisudha. Taatee guddaan kan raawwatamu Dilbata ganama yeroo jaarsi muudame tokko dhugaatii dhangalaasee kadhannaa dhiheessee lafa eebbisudha. Ayyaana kana irratti namoonni uffata aadaa uffachuun sochiiwwan adda addaa kanneen akka shubbisa aadaa, agarsiisa muuziqaa, fi waltajjii seenaa himuu hambaa abbootii isaanii yaadatan irratti hirmaatu. Wantoota ijoo ta'an keessaa tokko "Kpatsa," gosa shubbisaa dargaggoota uffata halluu adda addaa fi haguuggii suphee hafuurota adda addaa bakka bu'uun faayamaniin raawwatamudha. Ayyaanni guddaan biraa guyyaa walabummaa Amajjii 6ti. Gaanaan bara 1957 bulchiinsa koloneeffataa Ingilizii jalaa bilisa bahuu ishee kan agarsiisu yoo ta'u, biyyoota Afrikaa walabummaa argatan keessaa tokko taasiseera. Guyyaa kana magaalota gurguddoo keessatti agarsiisni bal’aan kan gaggeeffamu yoo ta’u, ijoolleen mana barumsaa, hojjettoonni waraanaa, gareewwan aadaa dandeettii isaanii agarsiisuu fi hoggantoota biyyoolessaa bilisummaaf qabsaa’aniif kabaja kennu. Dabalataanis, Kiristaanummaan walnyaatinsa amantii isaa keessatti gahee guddaa waan qabuuf, Ayyaanni Qillee (Muddee 25) kalaandarii Gaanaa keessatti bakka guddaa qaba. Yeroo ayyaanaa "Odwira" jedhamuun beekamu kana keessatti maatiin walitti dhufuun kennaa wal jijjiiruun nyaata waliin qooddatanii tajaajila waldaa dhaloota Yesus Kiristoos kabaju irratti hirmaatan. Gaanaanis waggaa waggaan guyyaa Rippabiliikaa July 1 kabajti, kunis yeroo pirezidaantummaa Kwame Nkrumah turanitti sirna mootummaa heera mootummaa irraa gara sadarkaa rippabiliika walabaatti Koomanwelt Biriteen keessatti ce’uu yaadachuuf. Ayyaanonni kun eenyummaa aadaa lammiilee Gaanaa qofaaf murteessoo ta’uu isaanii qofa osoo hin taane agarsiisa duudhaa, seenaa fi aadaa hawaasa Gaanaa keessatti adda ta’e kan socho’aa ta’een turistoota addunyaa mara hawwatu.

Gaanaan biyya Afrikaa Dhihaa qabeenya uumamaa badhaadhaa fi dinagdee adda addaatiin beekamtudha. Diinagdee walmakaa kan qabu yoo ta’u, dameen qonnaa, albuudaa, fi tajaajilaa sochii daldalaa isaa keessatti gahee olaanaa kan qabudha. Qonni lafee dugdaa dinagdee Gaanaa fi daldala isheef gumaacha guddaa kan qabudha. Biyyattiin meeshaalee akka kookaa, zayitaa, dhadhaa shiiyaa, fi laastikaa gara biyya alaatti ergiti. Keessattuu Gaanaan addunyaa irratti kookaa erguudhaan sadarkaa lammaffaa waan taateef baaqelaan kookaa barbaachisaa dha. Gaanaanis damee albuudaa guddachaa jiru kan madaallii daldalaa isheef gumaacha guddaa qabu qabdi. Warqee, booksaayitii, albuuda maangaanizii, daayimandii fi zayitaa biyya alaa erga. Warqeen al-ergii Gaanaa jalqabaa keessaa tokko yoo ta’u, sharafa alaa hawwachuu keessatti gahee olaanaa qaba. Waggoota dhiyoo asitti dameen tajaajilaa sochii daldalaa Gaanaa keessatti waan barbaachisaa ta’ee mul’ateera. Hawwata turizimii akka iddoowwan hambaalee aadaa fi bakkeewwan ikootuurizimii irraa kan ka’e haalaan guddachaa dhufeera. Dabalataanis, telekoomii, tajaajilli baankii, tajaajilli geejjibaas waliigala daldalaaf gumaacha guddaa qaba. Qabxiileen gaariin kun dandeettii guddina daldalaa Gaanaa kan oofan jiraatanis, misooma itti fufiinsa qabuuf qormaanni furmaata argachuu qaban jiru. Qormaatni kunneenis bu’uuraaleen loojistikii gahumsa hin qabne dorgommii al-ergii gufachiisuu fi meeshaalee al-ergii irratti daballii gatii daangeffame kan dabalatudha. Gaanaan gareewwan daldalaa naannoo kanneen akka ECOWAS (Hawaasa Diinagdee Biyyoota Afrikaa Dhihaa) fi WTO (Dhaabbata Daldala Addunyaa) keessatti dammaqinaan hirmaatti. Miseensummaan kunniin daangaa biyyaatiin ala gabaa argachuuf carraa kan kennu yoo ta’u, ida’amuu naannoo haala mijeessuuf kan gargaaranidha. Xumura irratti, Gaanaan sochii dinagdee adda addaa kan oomisha biyya keessaa fi daldala idil-addunyaa isheef gumaachan qabdi. Qonni qaama murteessaa ta'ee itti fufee jira, kookaa meeshaa al-ergii beekamaa ta'ee fi qulqullina "Gaanaa keessatti hojjetame" addunyaa guutuutti industirii adda addaa keessatti addunyaa irratti beekamtii argate.

Gaanaan qarqara dhiha Afrikaa irratti kan argamtu yoo ta’u, gabaa daldala alaa ishee guddisuuf carraa abdachiisaa qabdi. Haalli siyaasaa tasgabbaa’aa fi dinagdeen bilisa ta’e kan qabdu Gaanaan daldala idil-addunyaatiif carraa hedduu qabdi. Tokkoffaa, Gaanaan qabeenya uumamaa kan akka warqee, kookaa, muka, fi zayitaan badhaatedha. Qabeenyi kunniin invastimantii alaa fi walta’iinsa daldalaaf bakka hawwataa taasisa. Meeshaalee kana erguun biyyattiif carraa galii guddaa argamsiisa. Lammaffaa, Gaanaan miseensa waliigalteewwan daldalaa naannoo fi idil-addunyaa adda addaa kanneen akka Naannoo Daldala Walaba Ardii Afrikaa (AfCFTA) fi Hawaasa Diinagdee Biyyoota Afrikaa Dhihaa (ECOWAS) ta’uu isheeti. Waliigalteewwan kunneen gabaa guddaa namoota biiliyoona 1.3 ol ta’an guutuu Afrikaa keessatti argamuuf carraa kan kennan ta’uu ibsameera. Kunis al-ergitoonni Gaanaa irraa dhufan gabaa bal’aa bira ga’uu irratti faayidaa dorgommii akka qabaatan taasisa. Kana malees, mootummaan Gaanaa imaammata invastimantii alaa jajjabeessuu fi salphina daldalaa biyyattii fooyyessuuf hojiirra oolcheera. Kunis al-ergitootaaf onnachiiftuu gibiraa fi jalqabbii misooma bu’uuraalee misoomaa sochii daldala idil-addunyaa deeggaran guddisuu dabalata. Zooniin dinagdee addaa hundeessuun dhaabbilee meeshaalee al-ergiidhaaf oolan ykn qopheessuu irratti bobba’aniifis carraa ni kenna. Dandeettii Gaanaa daldala alaa keessatti qabduuf wanti gumaachu inni biraan humna bittaa dabalaa dhufeen baay’ina ummataa sadarkaa giddu galeessaa babal’achaa dhufuu isaati. Fedhiin fayyadamtootaa biyya keessaa dabalaa dhufuun gabaa kana karaa biyyoota biroo irraa galfateen guutuuf carraan jira. Haa ta’u malee, dandeettii guddina gabaa daldala alaa Gaanaa yeroo ilaallu qormaanni tokko tokko furmaata argachuu qaba. Hanqinni bu’uuraalee misoomaa kan akka daandii gahaa dhabuu fi dhiyeessii anniisaa amanamaa hin taane hojii daldalaa gahumsa qabu gufachiisuu danda’a. Dabalataanis, hojimaanni bulchiinsa buufata doonii irratti adeemsa qulqulleessuu gumurukaa saffisiisuuf sirreessuu barbaachisa ta’a. Xumura irratti, baay’ina qabeenya uumamaa imaammata mootummaa mijataa fi tattaaffii ida’amuu naannoo waliigalteewwan adda addaa kan akka AfCFTA fi pirootokoolii gabaa waloo ECOWAS waliin—Gaanaa dirree daldala alaa ishee keessatti dandeettii guddaa hin fayyadamne dhiheessiti.

Gabaa daldala alaa Gaanaa keessatti oomishaalee gurgurtaa ho’aa ta’an yeroo ilaallu, wantootni ijoo ilaalamuu qaban kanneen armaan gadiiti: 1. Oomisha Qonnaa fi Nyaataa: Gaanaan dinagdee isheetiif qonna irratti baay’ee kan hirkattu yoo ta’u, oomisha qonnaa kutaa bu’aa guddaa argamsiisuu danda’u taasiseera. Nyaata ijoo kanneen akka kookaa, kaashuu, buna, zayita meexxii fi dhadhaa shiyaa gabaa idil-addunyaatti erguun filannoo bu’aa argamsiisu ta’uu danda’a. 2. Qabeenya Uumamaa: Gaanaan qabeenya uumamaa baay’ee kan akka warqee, mukaa, fi albuuda akka maangaanizii fi booksiitii qabdi. Meeshaaleen kunneen addunyaa guutuutti fedhii guddaa kan qaban yoo ta’u, galii sharafa alaa guddaa argamsiisuu danda’u. 3. Huccuu fi Uffata: Gumaacha indaastiriin huccuu biyya keessaatiin Gaanaa keessatti indaastiriin uffata saffisaan guddachaa jira. Meeshaaleen uffata huccuu aadaa Afrikaa irraa hojjetaman kan akka huccuu Kente ykn maxxansaa baatikii akka addunyaatti turistoonniifi namoota faashinii jaallatan biratti barbaadamaa jiru. 4. Hojii harkaa: Hambaa aadaa badhaadhaa Gaanaa keessatti argamu damee hojii harkaa guddachaa jiru kan oomishaalee adda ta’an kanneen akka boca mukaa, seraamiksii, faaya bifa bifaan hojjetame, meeshaalee aadaa (drums) fi kkf dhiyeessuu kan uumu yoo ta’u, kunis turistoota idil-addunyaa yaadannoo Afrikaa dhugaa barbaadaniif hawwata. 5. Boba’aa Albuudaa: Oomishaalee boba’aa irratti hundaa’an kan akka boba’aa qamadii ykn gaazii boba’aa qulqullaa’ee fi kuufama galaana irraa biyya keessaa baafame al-ergii ta’uu cinaatti; maashiniiwwan/meeshaalee gaazii ykn diizilaan hojjetan biyya alaatii galchuun fedhii industirii biyyattii keessatti dabalaa dhufe guutuu danda’a. 6. Oomishaalee Elektirooniksii fi Teeknooloojii: Ummanni sadarkaa giddu galeessaa magaalaa keessatti dabalaa jiru carraa elektirooniksii fayyadamtootaa kanneen akka bilbila ismaartii, laptop/gatablets accessories (chargers/cases), meeshaalee manaa ismaartii/appliances guddina/kalaqaa teeknooloojiitiin oofan gurguruuf ni dhiheessa. 7. Furmaata Annisaa Haaromfamuu danda’u - Hubannoon naannoo akka addunyaatti guddachaa dhufee imaammata mootummaa mijataa anniisaa haaromfamuu danda’u jajjabeessuun walqabatee; paanaalii/sirna/furmaata aduu dhiyeessuun namoota dhuunfaa/daldala madda anniisaa magariisaa filannoo Gaanaa keessatti barbaadan biratti fedhii cimaa argachuu danda’a. 8.Meeshaalee Hospitaalaa/Yaalaa - Dhiyeessii/meeshaalee yaalaa barbaachisoo ta’an kanneen akka meeshaalee eegumsa dhuunfaa (PPE), meeshaalee baqaqsanii hodhuu, meeshaalee adda baasuu fi kkf dhiyeessuun, damee eegumsa fayyaa Gaanaa fi biyyoota ollaa ishee keessatti guddachaa jiru fayyadamuu danda’a. Walumaagalatti, oomishaalee qabeenya, aadaa fi fedhii gabaa Gaanaa waliin walsimu adda baasuun gabaa daldala alaa biyyattii keessatti milkaa’ina ni guddisa. Filannoo oomishaa milkaa’aa ta’eef murtoo sirrii ta’e murteessuuf qorannoo gabaa gadi fageenya qabu gaggeessuu fi haalawwan jiran irratti odeeffannoo haaraa argachuun murteessaadha.

Amaloota Maamiltootaa Gaanaa keessatti: Gaanaan qarqara galaanaa dhiha Afrikaatti kan argamtu yoo ta'u, aadaa socho'aa fi baay'ina ummataa adda addaatiin beekamti. Amala maamiltootaa Gaanaa keessatti yeroo ilaallu, wantoota ijoo muraasni ilaalamuu qaban jiru: 1. Keessummeessuu: Lammiileen Gaanaa akka waliigalaatti maamiltoota ho’aa fi simannaa gaarii qabu. Hariiroo dhuunfaaf iddoo guddaa kan kennan yoo ta’u, yeroo baay’ee itti quufinsa maamilaa mirkaneessuuf maayilii dabalataa ni hojjetu. 2. Kabaja jaarsolii: Kabajni jaarsolii hawaasa Gaanaa keessatti gatii aadaa barbaachisaa dha. Maamiltoonni keessumaa kanneen umuriin isaanii guddaa ta’e kabajaa fi kabaja guddaadhaan ilaalamu. 3. Waliigaltee: Daldalli gabaa biyya keessaa fi bakka daldalaa al-seerummaa keessatti baramaa dha. Maamiltoonni yeroo bittaa raawwatan gatii irratti mari’achuu ykn hir’ina gaafachuutu irraa eegama. 4. Walqunnamtii dhuunfaa: Lammiileen Gaanaa daldala dhuunfaa hin qabne caalaa maamiltoota isaanii waliin walitti dhufeenya dhuunfaa ni dinqisiifatu. Yeroo fudhachuun haasawa irratti hirmaachuu fi fedhii dhugaa argisiisuun wal amantaa uumuuf gargaaruu dandaʼa. 5. Amanamummaa: Maamiltoonni daldala ykn maqaa daldalaa murtaa’e tokko irratti muuxannoo gaarii yoo qabaatan amanamoo ta’uu barbaadu. Murtoo bittaa irratti dhiibbaa uumuu keessatti dubbiin afaanii gahee guddaa qaba. Taboo/Taboo: 1.1. Gaanaa keessatti yeroo daldala gaggeessinu ykn maamiltoota waliin hojjettan, wantoota dhorkaman tokko tokko of eeggannoo gochuun barbaachisaadha: 1.Aadaa amantii kabajuu - Amantiin jireenya guyyaa guyyaa keessatti lammiilee Gaanaa hedduu keessatti gahee guddaa qaba; kanaaf, aadaa fi miira amantiitiif kabaja qabaachuun barbaachisaa dha. 2.Daangaa dhuunfaa - Bakka dhuunfaa weeraruu dhiisuun ykn hayyama malee nama tuquu dhiisuun barbaachisaa dha sababiin isaas akka kabaja dhabuu ykn nama aarsutti ilaalamuu danda'a. 3.Sa’aatii eeguu - Aadaa Gaanaa keessatti aadaa warra dhihaa wajjin wal bira qabamee yoo ilaalamu yeroon jijjiiramuun waanuma jiruudha; haa ta'u malee ammallee walgahii daldalaaf sa'aatii eeguun osoo harkifannaa namoota biroo mudachuu danda'u hubachuun gaariidha. 4.Walqunnamtii afaaniin ala - Sochiiwwan harkaa murtaa’an bakka biraatti miidhaa kan hin qabne fakkaachuu danda’an hiika adda addaa qabaachuu danda’u ykn aadaa Gaanaa keessatti akka gara jabina/kan nama aarsutti ilaalamuu danda’u (fkn, qubaan akeekuu). 5.Dress code - Uffata gad of qabuu fi uffata mul'isu irraa fagaachuun akkaataa idileetti kan eegamu yoo ta'u, keessumaa bakka caalaatti of eeggannoo qabu keessatti. Amaloota maamiltootaa kana hubachuu fi miira aadaa irratti xiyyeeffachuun tajaajila fooyya’aa kennuu fi maamiltoota Gaanaa waliin hariiroo cimaa uumuuf gargaara.

Gaanaan biyya qarqara galaanaa dhiha Afrikaa irratti argamtudha. Akkuma biyyoota kamiiyyuu dambii gumurukaa fi immigireeshinii mataa ishee kan meeshaalee fi namoota dhuunfaa seenuu fi ba’uu bulchan qaba. Tajaajilli Gumurukaa Gaanaa dambii gumurukaa biyyattii bulchuuf itti gaafatamummaa qaba. Kaayyoon isaanii inni guddaan seera galtee fi al-ergii akka kabajamu gochuudhaan sochii daldalaa fi imaltootaa haala mijeessuudha. Aadaa Gaanaa yeroo ilaallu wantoota barbaachisoo muraasni yaada keessa galchuu qabnu kunooti: 1. Dokumantarii: Yeroo gara Gaanaa ykn Gaanaa irraa deemnu sanadoota barbaachisoo ta’an hunda salphaatti argachuun murteessaadha. Kunis paaspoortii seera qabeessa, viizaa (yoo barbaachisaa ta’e), fi hayyama ykn hayyama barbaachisaa ta’e kamiyyuu kan meeshaalee ykn hojiiwwan adda ta’aniif barbaachisan ni dabalata. 2. Meeshaalee daangeffaman: Gaanaan meeshaaleen tokko tokko sababa nageenya, fayyaa, nageenya, yaaddoo naannoo, ykn sababa aadaatiin akka hin galchine ykn akka hin ergamne dhorkiti ykn daangessiti. Yeroo gumurukaa qulqulleessan rakkoolee kamiyyuu akka hin uumamneef dursanii daangaawwan kana of beekuun barbaachisaa dha. 3. Gibiraa fi gibira: Meeshaalee biyya alaatii galfaman irratti gosa fi gatii isaanii irratti hundaa’uun gibirri gumurukaa raawwatamuu ni danda’a. Akkasumas, yeroo Gaanaa gadhiisan, meeshaalee biyya keessaa oomishaman tokko tokko hiika aadaa ykn barbaachisummaa isaanii irraa kan ka’e biyyattii keessaa baasuu irratti daangeffamni jiraachuu danda’a. 4. Wantoota dhorkaman: Qorichootni ykn wantoota seeraan alaa gara Gaanaa geessuun bu’aa seeraa hamaa fiduu waan danda’aniif cimsee dhorkaadha. 5. Ibsa maallaqaa: Maallaqa ulaagaa murtaa’e ol (yeroo ammaa USD 10,000 irratti murtaa’e) yoo qabattee jirta ta’e, yeroo gara Gaanaa seentu labsuu qabda. 6. Dambiiwwan jijjiirraa maallaqaa: Gaanaa keessatti jijjiirraa maallaqaa ilaalchisee seera addaatu jira; kanaaf daawwattoonni jijjiirraa kamiyyuu osoo hin yaalin dura dambiiwwan kana of baruu qabu. 7. Meeshaalee dippilomaasii: Qaama jila ofiisaa yoo taate ykn meeshaalee/paarsiilii dippilomaasii naannoo biyyattii keessatti ergama dippilomaasii wajjin walqabatan yoo qabatte, hojimaatni adda addaa qaamolee dhimmi ilaallatu waliin qindoomina barbaadu ni raawwatama. 8.Bineensa manaa/biqiltoota waliin imaluu: Seerri addaa bineensota manaa (saree, saree fi kkf) fi biqiltoota waliin imalu ni bulchu. Beeyladaa fi biqiltoonni haala gaariin akka seenan ykn ba’an mirkaneessuuf ragaa fayyaa argachuu fi pirootokoolii addaa hordofuu qabda. Dambiiwwan gumurukaa ilaalchisee odeeffannoo addaa fi imala keessan dura odeeffannoo haaraa kamiyyuu argachuuf imbaasii ykn qoonsilaa Gaanaa biyya keessan jiru qunnamuun gaariidha. Dambiiwwan kana beekuun Gaanaa keessatti muuxannoo imala rakkina irraa bilisa ta’e mirkaneessuuf gargaara.

Afrikaa Dhihaa keessatti kan argamtu Gaanaan sirna gibiraa meeshaalee biyya alaatii galfaman irratti raawwatiinsa qabu qabdi. Imaammanni gibira galtee biyyattii oomisha biyya keessaa guddisuu fi indaastiriiwwan biyya keessaa eeguun mootummaaf galii maddisiisuu kan kaayyeffatedha. Gaanaa keessatti gibirri galtee gosa meeshaalee galfaman irratti hundaa’uun garaagarummaa qabaachuu danda’a. Reetiin kun Abbaa Taayitaa Galii Gaanaa (GRA) tiin kan murtaa’u yoo ta’u, dambii gumurukaatiin hojiirra oola. Sadarkaan gibira galtee istaandardiin meeshaalee jallisii fi meeshaalee kaappitaalaa oomishaaf barbaachisan dabalatee meeshaalee irra caalaan isaanii irratti %5 ad valorem ta’ee kaa’ama. Haa ta’u malee, wantootni barbaachisoo ta’an tokko tokko kan akka nyaata bu’uuraa, qoricha, meeshaalee barnootaa, fi galteewwan qonnaa lammiilee Gaanaatiif gatii madaalawaa isaanii mirkaneessuuf bilisa ta’uu ykn reetii hir’ifamuu danda’u. Meeshaalee qananiin guutaman kanneen akka urgooftuu, meeshaalee miidhaginaa, konkolaataa sadarkaa olaanaa fi dhugaatii alkoolii irratti gibirri galtee reetii sadarkaa isaa eeggate caalaa baay’ee ol ta’uu danda’a. Taarifoonni ol’aanoon kun meeshaalee barbaachisoo hin taane kanneen kuufama sharafa alaa balleessuu danda’an biyya alaatii galchuuf akka ofirraa ittisuuf tajaajilu. Gibira galtee malees gibirri biroo yeroo galtee raawwatamu jiraachuu danda’a. Isaan keessaa VAT Galtee %12.5, Gibira Inshuraansii Fayyaa Biyyaalessaa (NHIL) %2.5, fi Gibira Fayyeessuu Diinagdee (wanta addaa irratti hundaa’uun) kan dabalatudha. Gaanaan waliigalteewwan daldalaa naannoo hedduu kanneen waliigalteewwan kana keessatti biyyoota michuu biroo irraa galfamuuf filannoof ilaalcha kennuunis miseensa ta’uun ishee kaasuun barbaachisaadha. Isaan keessaa Iskiimii Daldala Bilisummaa ECOWAS (ETLS), Gabaa Waloo Bahaa fi Kibba Afrikaa (COMESA), Naannoo Daldala Walabaa Ardii Afrikaa (AfCFTA), fi kanneen biroo ni argamu. Walumaagalatti imaammanni qaraxa galtee Gaanaa meeshaalee barbaachisoo ta’aniif gatii madaalawaa ta’e mirkaneessuudhaan industirii biyya keessaa eeguu gidduutti madaallii kaa’uu barbaada. Oomisha biyya keessaa jajjabeessuun akkasumas guddina hawaas-dinagdee biyyattiif galii maddisiisuu irratti kan akeekedha.

Biyyi Afrikaa Dhihaa keessatti argamtu Gaanaan imaammata gibira al-ergii bal’aa kan qabdu yoo ta’u, gibirri meeshaalee ishee al-ergii irratti kaffalamu to’ateera. Mootummaan tarkaanfiiwwan gibiraa kanaan galii haqa qabeessa ta’e akka sassaabamu gochuudhaan guddina dinagdee dagaagsuu barbaada. Tokkoffaa, Gaanaan galii argamsiisuu fi indaastiriiwwan biyya keessaa eeguuf meeshaalee adda addaa irratti gibira al-ergii kaa’a. Meeshaaleen akka baala kookaa hin qophaa’in, oomisha mukaa, fi warqee qaraxa al-ergii ni kaffalama. Gibirri kun oomisha irratti hundaa’uun garaagarummaa kan qabu yoo ta’u, yuunitii tokkoof maallaqa murtaa’e irraa eegalee ykn gatii waliigalaa irraa dhibbeentaa tokko ta’uu danda’a. Dabalataanis mootummaan midhaan maallaqaa murtaa’e kan akka shea nuts fi palm fruits kanneen baay’inaan gara biyya alaatti ergaman gibira kaffaluun misooma qonna biyya keessaa ni deeggara. Gibirri kunniin al-ergii garmalee daangessuuf kan kaayyeffate yoo ta’u, adeemsa biyya keessaa gatii dabalataaf taasifamu jajjabeessuudha. Kana malees, Gaanaan dameewwan dursa kennaniif guddisuuf ykn hariiroo daldalaa michoota idil-addunyaa waliin qabdu guddisuuf bilisa ta’uu fi onnachiiftuu adda addaa hojiirra oolchitee jirti. Meeshaaleen tokko tokko biyyoota miseensa Hawaasa Diinagdee Biyyoota Afrikaa Dhihaa (ECOWAS)f ergaman qaraxa al-ergii hir’isuun ykn dhiifamaniin ilaalcha filannoo argatu. Kana malees, mootummaan al-ergitoota iskiimota addaa kanneen akka Zoonii Adeemsa Al-ergii (EPZ) ykn Intarpiraayizii Zoonii Bilisaa jalatti galmaa’aniif onnachiiftuu gibiraa kan akka gibira galii dhaabbilee dhiifama kennuudhaan al-ergii aadaa hin taane kakaasuuf kaayyeffateera. Kunis meeshaalee aadaa irraa fagaatanii gara oomishaalee ykn tajaajiloota oomishamanitti adda adda ta’uu jajjabeessa. Imaammanni gibira al-ergii Gaanaa haala dinagdee biyya keessaa fi addunyaa guddachaa jiruun yeroo yeroon jijjiirama akka argatu hubachuun barbaachisaadha. Mootummaan imaammata kana yeroo yeroon yaada qooda fudhattoota irraa argateen gamaaggamuun misooma hawaas-dinagdeedhaaf galii guddaa maddisiisuudhaan dhaabbilee daldalaaf haala dandeessistuu uumuuf. Xumura irratti, imaammattoonni gibira al-ergii Gaanaa akka madda galii qofa osoo hin taane industirii biyya keessaa eeguu, dabalata gatii biyya keessaa guddisuu, gamtaa daldalaa naannoo cimsuu, al-ergii aadaa hin taane kakaasuu, fi guddina daldalaa waliigalaa guddisuudhaan akka meeshaa guddina dinagdee ta’ee kan qophaa’edha.

Gaanaan Afrikaa Dhihaa keessatti kan argamtu yoo ta’u, dinagdee adda addaa kan qabdu yoo ta’u, guddina GDP isheef dameewwan adda addaa gumaachaniiru. Biyyattiin meeshaalee fi meeshaalee oomishaman adda addaa gara biyya alaatti erguun beekamti. Qulqullinaa fi walsimannaa al-ergii ishee mirkaneessuuf Gaanaan sirna mirkaneessa al-ergii hojiirra oolchiteetti. Abbaan Taayitaa Istaandardii Gaanaa (GSA) nageenya, qulqullinaa fi istaandaardii oomishaalee biyya alaa ergaman mirkaneessuuf itti gaafatamummaa qaba. Sagantaa mirkaneessaa hedduu kan al-ergitoonni meeshaaleen isaanii gara biyya alaatti ergamuu isaanii dura kabajuu qaban hundeessaniiru. Sagantaawwan kunniin qorannoo oomishaa, sakatta’iinsaa fi mirkaneessaa kan dabalatudha. Oomishaalee qonnaa kanneen akka kookaa fi kaashuu Boordiin Kookaa Gaanaa (COCOBOD) al-ergiin hundi ulaagaa qulqullina idil-addunyaa akka guutu ni taasisa. COCOBOD qulqullinaa fi qulqullina baaqelaa kookaa Gaanaa keessatti oomishame mirkaneessuuf mirkaneessa kenna. Qonna malees albuudni dinagdee Gaanaa keessatti damee barbaachisaa ta'e kan biraati. Dhaabbanni Gabaa Albuuda Gatii (PMMC) warqee fi albuuda gati jabeeyyii biroo al-ergii ni to’ata. Al-ergitoonni warqeen isaanii akkaataa dambii biyyaalessaatiin seeraan akka qotame ragaa PMMC irraa argachuu qabu. Kana malees, al-ergii mukaatiif, Komishiniin Bosonaa dhaabbileen muka muruu muka gara biyya alaa erguun dura gocha bosona itti fufiinsa qabu akka hordofanii fi hayyama sirrii akka argatan ni taasisa. Adeemsa haala mijeessuu daldalaa daran mijeessuuf, Gaanaan hojimaata sanada al-ergii sirreessuuf waltajjiiwwan elektirooniksii kanneen akka Ragaa elektirooniksii fudhattee jirti. Sirni dijiitaala ta’e kun hojii waraqaa hir’isuu fi hordoffii ragaalee toora interneetii dandeessisuun adeemsa mirkaneessa al-ergii saffisiisa. Walumaagalatti, tarkaanfiiwwan mirkaneessa al-ergii kunniin fedhii fayyadamtootaa akka addunyaatti eeguuf kan kaayyeffate yoo ta’u, maqaa gaarii Gaanaan akka michuu daldalaa amanamaa ta’uu ishee guddisuudha. Hirmaannaa qaamolee mirkaneessaa adda addaatiin dameelee adda addaa kan akka qonnaa ykn albuudaa irratti istaandaardii idil-addunyaa akka eegamu mirkaneessuudhaan Mr mirkaneessitoota kana irratti bu’a qabeessa ta’ee hirkata.

Gaanaan, Rippabiliika Gaanaa jedhamuunis kan beekamtu, biyya Afrikaa Dhihaa keessatti argamtudha. Aadaa adda addaa fi seenaa badhaadhaa qabaachuun beekama. Gaanaa keessatti bulchiinsa loojistikii fi dhiyeessii sansalataa yeroo ilaallu, wantoota ijoo daldalaaf bakka hawwataa taasisan hedduutu jiru. Tokkoffaa, Gaanaan bu’uuraalee geejjibaa haala gaariin guddatan kan qabdu yoo ta’u, kunis neetworkii daandii, daandii baaburaa, buufata xiyyaaraa fi buufata galaanaa dabalata. Buufatni xiyyaaraa idil-addunyaa guddaan Akraatti argamu akka karra hojii fe’umsa qilleensaa ta’ee tajaajila. Buufatni galaanaa Temaatti argamu buufata doonii gurguddoo fi hojiin itti baay’atu Afrikaa Dhihaa keessaa tokko yoo ta’u, daandii doonii galaanaa salphaatti argachuuf kan gargaarudha. Lammaffaa, dhaabbileen loojistikii hedduun Gaanaa keessatti socho’an kanneen tajaajila bal’aa kanneen akka fe’umsa dabarsuu, furmaata kuusaa, gargaarsa qulqulleessuu gumurukaa, fi tajaajila raabsaa dabalatee jiru. Dhaabbileen kunneen muuxannoo bu’uura dambii biyya keessaa keessa deemuu kan qaban yoo ta’u, gosoota fe’umsaa adda addaa gahumsaan qabachuu danda’u. Kana malees, mootummaan adeemsa haala mijeessuu daldalaa fooyyessuu fi gufuulee birokraasii hir’isuuf jalqabbii hojiirra oolcheera. Fakkeenyaaf, sirna foddaa tokkoo hojiirra oolchuun dhaabbilee adda addaa sanada daldalaa irratti hirmaatan walitti makuun hojimaata gumurukaa sirreessuuf kan akeekedha. Gama dijitaalaayizeeshinii fi fudhatama teeknooloojiitiin damee loojistikii keessatti Gaanaa keessatti saffisaan guddachuu itti fufeera. Dhaabbileen hedduun teeknooloojiiwwan ammayyaa kanneen akka sirna hordoffii GPS yeroo qabatamaatti ergaa hordofuuf ykn waltajjiiwwan duumessa irratti hundaa’an maamiltoota ykn michoota waliin qunnamtii sirrii ta’eef fayyadamu. Dabalataanis,Gaanaan Afrikaa Dhihaa keessatti tarsiimoo ta’uun ishee ummata miliyoona 31 qofa osoo hin taane akka wiirtuu daldala naannootti tajaajila. Kunis daldaltoonni hojii isaanii biyyoota ollaa kan akka Burkina Faasoo ykn Kootdivuwaar keessatti babal’isuuf barbaadaniif iddoo gaarii ta’a. Dhumarratti,Gaanaan humna hojjetaa ogummaa qabu kan ogummaa hojii loojistikii walxaxaa dameelee adda addaa kanneen akka FMCG (Fast-moving consumer goods), albuuda fi qabeenya,al-ergii fi galtee fi kkf bulchuu irratti qabu dhiyeessiti. Walumaagalatti,bu’uuraaleen geejjibaa Gaanaa haala gaariin guddatan kanneen tajaajila loojistikii gahumsa qaban,walitti hidhamiinsa mala hedduu,deeggarsi mootummaa cimaa,haala wiirtuu daldalaa,fi humna hojjettoota ogummaa qaban waliin walitti makamuun dhaabbilee furmaata loojistikii amanamaa fi bu’a qabeessa ta’e barbaadaniif biyyattii keessattis ta’e daangaa isaa bira darbee.

Agarsiisa daldalaa barbaachisoo

Gaanaan Afrikaa Dhihaa keessatti kan argamtu yoo ta’u, karaalee bittaa idil-addunyaa barbaachisoo ta’anii fi agarsiisa daldalaa guddina dinagdee isheef gumaachan hedduu qabdi. Waltajjiiwwan kunneen daldaltoonni Gaanaa bitoota addunyaa waliin wal qunnamsiisuu fi oomishaa fi tajaajila isaanii akka agarsiisan carraa ni kennu. 1. Naannoo Daldala Walaba Ardii Afrikaa (AfCFTA): Gaanaan AfCFTA, jalqabbii guddaa meeshaalee fi tajaajiloota guutuu Afrikaa keessatti gabaa tokko uumuuf kaayyeffate keessatti hirmaataa cimaa dha. Daldaltoonni biyyoota Afrikaa adda addaa irraa dhufan taarifa ykn gufuu guddaa malee daldala daangaa qaxxaamuraa irratti akka bobba’an waan taasisuuf bittaa idil-addunyaatiif carraa guddaa qaba. 2. Gabaa ECOWAS: Gaanaa qaama Hawaasa Diinagdee Biyyoota Afrikaa Dhihaa (ECOWAS) ti. Gamtaan dinagdee naannoo kun biyyoota miseensa isaa gidduutti daldala daangaa qaxxaamuraa kan jajjabeessu yoo ta’u, kunis naannicha keessatti bittaa idil-addunyaatiif carraa kan bana. 3. Agarsiisa Daldala Idil-addunyaa: Gaanaan agarsiisa daldalaa idil-addunyaa hedduu kan qopheessitu yoo ta’u, kunis bitoota addunyaa irraa dhufan hawwata. Kanneen beekamoo ta’an kanneen akka: - Agarsiisa Daldala Idil-addunyaa Gaanaa: Waggaa waggaan magaalaa Akraatti kan gaggeeffamu yoo ta’u, qophiin kun oomishaalee industirii adda addaa kanneen akka oomishaa, qonna, teeknooloojii, huccuu, meeshaalee fayyadamaa fi kkf dabalatee bal’inaan agarsiisa. - Agarsiisa Konkolaataa Afrikaa Dhihaa: Agarsiisni kun indaastirii konkolaataa Afrikaa Dhihaa kan calaqqisiisu yoo ta’u, bitoota qaamolee konkolaataa, meeshaalee gargaarsaa, carraa daldalaa fi kkf irratti fedhii qaban hawwata. - Ekspoo Daldala Afrikaa Fashion Connect: Industirii faashinii fi uffata irratti kan xiyyeeffate, qophiin kun dizaayinarota, oomishtoota akkasumas bitoota biyya keessaa fi idil-addunyaa madda oomishaalee faashinii Afrikaa argachuuf fedhii qaban walitti fida. 4. Waltajjiiwwan B2B Toora Interneetii: Waggoota dhiyoo asitti waltajjiiwwan B2B onlaayinii al-ergitoota Gaanaa bitoota idil-addunyaa waliin walqunnamsiisan dabalaa dhufeera. Weebsaayitoonni akka Alibaba.com ykn Global Sources dhaabbileen oomisha isaanii toora interneetii irratti akka agarsiisaniifi maamiltoota addunyaa guutuu ta’uu danda’an waliin akka walqunnaman gochuudhaan gabaa addunyaa akka argatan gargaaru. 5. Inishiyeetiiwwan Mootummaa: Mootummaan Gaanaa sagantaalee deeggarsa kan akka "Aanaa Tokko Warshaa Tokko" kan yoo xiqqaate aanaa biyyattii tokkoon tokkoon keessatti warshaa tokko hundeessuuf kaayyeffate dhiyeessuudhaan misooma daldalaa ni guddisa. Kunis bitoota idil-addunyaa warshaalee kanneen irraa oomisha invastimantii ykn madda argachuu barbaadaniif carraa uuma. Xumura irratti, Gaanaan karaalee bittaa idil-addunyaa barbaachisoo adda addaa fi agarsiisa daldalaa guddina dinagdee isheef gumaachan qabdi. Waltajjiiwwan kunneen daldaltoonni Gaanaa gabaa addunyaa akka argatan fi bitoota addunyaa irraa dhufan waliin akka walqunnaman carraa ni kennu. Kaka’umsi mootummaa fi waliigalteewwan daldalaa naannoo carraawwan kana daran kan guddisu yoo ta’u, Gaanaan tumsa daldalaa idil-addunyaatiif bakka mijataa taasiseera.

Motora barbaacha waliigalaa

Gaanaa keessatti, motoroonni barbaacha yeroo baay’ee itti fayyadaman Google, Yahoo, Bing, fi DuckDuckGo kan jedhamanidha. Mootoroonni barbaacha kunniin hojiiwwan bal’aa kan dhiyeessan yoo ta’u, fayyadamtoota Gaanaa keessa jiraniif dhaqqabamaa dha. URL marsariitii isaanii kunooti: 1. Google - www.google.com irratti kan argamu Googlen akka addunyaatti motora barbaacha bal’inaan itti fayyadamu yoo ta’u, tajaajiloota bal’aa kanneen akka barbaacha weeb, email (Gmail), kaartaa, meeshaalee hiikkaa, haaromsa oduu fi kkf hedduu dhiyeessa. 2. Yahoo - www.yahoo.com Yahoo motora barbaacha beekamaa kan biraa yoo ta'u, barbaacha weeb, email (Yahoo Mail), barruulee oduu gosoota adda addaa kanneen akka faayinaansii, bashannana ispoortii fi kkf dabalatee tajaajila adda addaa kan kennu yoo ta'u, qabiyyee jireenyaa mataa isaas kan keessummeessuudha. 3. Biing - www.bing.com irratti kan argamu Bing motora barbaacha maqaa gaarii qabuu fi Microsoftiin hojjetamedha. Dandeettii barbaacha weebsaayitii waltajjiiwwan biroo armaan olitti ibsaman waliin walfakkaatu waliin; akkasumas barbaacha suuraa fi viidiyoo akkasumas walitti qabama oduu ni dhiheessa. 4. DuckDuckGo - www.duckduckgo.com irratti kan argamu DuckDuckGo beeksisa dhuunfaa ykn sochii fayyadamaa hordofuu irraa fagaachuudhaan iccitii fayyadamaa eeguu irratti xiyyeeffata. Amaloota barbaachisoo kan akka barbaacha weebsaayitii osoo maqaa fayyadamaa hin beekamne ni kenna. Mootoroonni barbaacha beekamoo Gaanaa keessatti argaman kun namoota dhuunfaa odeeffannoo dameewwan fedhii adda addaa saffisaa fi gahumsaan argachuuf kan gargaaran yoo ta’u, filannoo fi barbaachisummaa dhuunfaa fayyadamtoota interneetii biyyattii irratti hundaa’uun hojiiwwan adda addaa ni kennu.

Fuula keelloo gurguddoo

Gaanaan biyya Afrikaa Dhihaa keessatti argamtu, hambaa aadaa badhaadhaa fi dinagdee socho'aa ta'een beekamtudha. Yoo galmee Fuula Keelloo isa guddaa Gaanaa keessatti barbaaddan, filannoowwan beekamoo ta'an tokko tokko URL marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Gaanaa Yello - Kun daayirektaroota daldalaa Gaanaa keessatti adda duree ta’an keessaa tokko yoo ta’u, gosoota bal’aa fi odeeffannoo quunnamtii bal’aa dhaabbilee daldalaa damee adda addaa keessatti argamaniif ni kenna. Marsariitii: www.ghanayello.com 2. Ghanapages - Galmee Fuula Keelloo beekamaa kan biraa Gaanaa keessatti kan odeeffannoo quunnamtii dhaabbilee daldalaa guutuu biyyattii keessatti kennu. Industiriiwwan adda addaa kanneen akka baankii, keessummeessitootaa, eegumsa fayyaa fi kkf kan hammatudha. Marsariitii: www.ghanapage.com 3. BusinessGhana - Waltajjii onlaayinii amanamaa ta’ee fi tarreeffama galmee bal’aa dhaabbilee adda addaa Gaanaa keessatti socho’an of keessaa qabu. Odeeffannoo faayidaa qabu waa’ee oomishaalee fi tajaajiloota daldaltoonni kunneenis dhiyeessan of keessatti qabata. Marsariitii: www.businessghana.com 4.Kwazulu-Natal Top Business (KZN Top Business) - Kun galmee daldalaa naannoo kan bulchiinsa Kwazulu-Natal Afrikaa Kibbaa irratti xiyyeeffatedha. 5.Yellow Pages Ghana - Waltajjii beeksisa sarara ala fi toora interneetii hundeeffame kan tarreefama daldalaa bal’aa gosoota hedduu guutuu Gaanaa keessatti dhiyeessu (yeroo ammaa gara yellowpagesghana.net tti qajeelcha). Daayirektaroota kana karaa marsariitii isaanii kan industirii ykn maqaa dhaabbata addaatiin barbaaduun odeeffannoo quunnamtii kan akka teessoo, lakkoofsa bilbilaa, hidhaa marsariitii fi kkf argachuu dandeessu. Daayirektaroota kun waa’ee daldala Gaanaa keessatti socho’an odeeffannoo gatii guddaa qabu kan kennan ta’us,daataa sana karaa maddoota dabalataa mirkaneessuu ykn kallattiin daldala sana waliin bobba’uu barbaaduu dandeessu, osoo daldala ykn murtoo kamiyyuu hin godhin dura. Maaloo tarreen kun yeroon darbaa deemuun daayirektaroota haaraan uumamuu waan danda'aniif guutuu ta'uu dhiisuu akka danda'u yaada keessa galchaa, kanneen jiran garuu barbaachisummaa isaanii xiqqaachuu waan danda'aniif.Waltajjiiwwan kun haala daldalaa Gaanaa qorachuuf akka ka'umsa gaariitti tajaajiluu qabu!

Waltajjiiwwan daldalaa gurguddoo

Afrikaa Dhihaa keessatti kan argamtu Gaanaa waggoota dhiyoo asitti waltajjiiwwan daldala elektirooniksii irratti guddina guddaa argitee jirti. Biyyattiin bakkeewwan gabaa onlaayinii fedhii adda addaa guutan baay’achuu isaanii argiteetti. Waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoo Gaanaa keessa jiran keessaa muraasni URL marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Jumiyaa Gaanaa - Jumiyaan waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoo guutuu Afrikaa keessatti hojjetan keessaa isa tokkodha. Meeshaalee elektirooniksii, faashinii, bareedinaa fi meeshaalee manaa dabalatee oomishaalee adda addaa ni dhiheessa. Marsariitii: www.jumia.com.gh 2. Zoobashop - Zoobashop maamiltoota isaa Gaanaa jiraniif oomishaalee gosa adda addaa kanneen akka elektirooniksii, meeshaalee moobaayilaa, uffata, fi gurgurtaa fi kanneen biroo irraa bal’inaan ni dhiheessa. Marsariitii: www.zoobashop.com 3. Melcom Online - Melcom Gaanaa keessatti dhaabbilee daldalaa adda duree ta’an keessaa tokko yoo ta’u, akkasumas waltajjii onlaayinii oomishaalee adda addaa elektirooniksii irraa kaasee hanga meeshaalee manaa fi meeshaalee faashiniitti dhiyeessan hojjeta. Marsariitii: www.melcomonline.com 4. SuperPrice - SuperPrice oomishaalee filatamoo gatii dorgomaa ta’een kanneen akka elektirooniksii, meeshaalee faashinii, wantoota mana keessaa barbaachisoo ta’anii fi kkf dabalatee karaa waltajjii onlaayinii isaanii mijataa Gaanaa keessatti argamuun dhiyeessa. Marsariitii: www.superprice.com 5. Tonaton - Tonaton marsariitii beeksisa ramaddii beekamaa namoonni dhuunfaa meeshaalee haaraa ykn fayyadaman kanneen akka elektirooniksii, konkolaataa, . qabeenya kireeffachuuf ykn gurgurtaaf kanneen biroo keessaa gosoota adda addaa keessatti. Marsariitii: www.tonaton.com/gh-en 6.Truworths Online – Truworths Online tarree tokko dhiyeessa kan meeshaalee uffataa uffannaa idilee fi uffata yeroo hunda dabalatee meeshaalee biroo bitattoota guutuu Gaanaa keessatti argamaniif. Marsariitii: www.truworthsunline.co.za/de/gwen/intarneetii-bittaa/Truworths-GH/ . Kunneen waltajjiiwwan daldala elektirooniksii beekamoo Gaanaa keessatti hojjetan tokko tokkodha; haa ta'u malee, marsariitiiwwan dabalataa naannoo ykn niche-specific kanneen dameelee addaa ykn artiistota naannoo tajaajilan jiraachuu danda’u isaanis qorachuu dandeessa. Yeroo hunda fedhii addaa kee irratti hundaa’uun filannoowwan dabalataa argachuuf qorannoo dabalataa gaggeessuun ni gorfama.

Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa gurguddoo

Gaanaan biyya Afrikaa Dhihaa keessatti argamtu aadaa badhaadhaa fi hawaasummaa socho'aa ta'een beekamtudha. Gaanaan akkuma biyyoota biroo hedduu waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa akka mala qunnamtii fi networkingitti fudhattee jirti. Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa beekamoo Gaanaa keessatti argaman tokko tokko kanneen akka: 1. Feesbuukii - Feesbuukiin miidiyaalee hawaasaa Gaanaa keessatti baay'inaan itti fayyadaman keessaa isa tokko. Fayyadamtoonni piroofaayilii akka uumuu, hiriyoota waliin akka wal qunnaman, haaromsa, suuraa fi viidiyoo akka qooddatan ni taasisa. Marsariitiin ofiisaa Feesbuukii www.facebook.com jedhama. . Mijachuu fi namoota naannoo sanaa biratti bal'inaan itti fayyadamuu irraa kan ka'e Gaanaa keessatti jaalala argateera. 3. Instagram - Instagram waltajjii suuraa waliif qoodu yoo ta'u, fayyadamtoonni suuraa ykn viidiyoo gaggabaaboo caption ykn hashtag waliin olkaa'uun hordoftoota isaanii waliin bobba'uu danda'u. Lammiileen Gaanaa hedduun waltajjii kana fayyadamuun kalaqa isaanii agarsiisuu ykn jireenya isaanii guyyaa guyyaa keessaa muraasa qooddatu. Marsariitiin ofiisaa Instagram www.instagram.com dha. 4.Twitter- Twitter fayyadamtoonni ergaawwan gaggabaaboo "tweets" jedhaman odeeffannoowwan yeroo ammaa ykn yaada dhuunfaa of keessaa qaban kanneen garee hordoftoota/hiriyyoota filatamoo ta'an keessatti ifatti ykn dhuunfaan qoodamuu danda'an akka maxxansan dandeessisa.It has become increasingly popular among Ghanaians for oduu haaraa qooduun mata duree adda addaa irratti haasawa ummataa irratti bobba’uu.Weebsaayitiin ofiisaa Twitter www.twitter.com dha. 5.LinkedIn-LinkedIn baayyinaan networking ogummaa fi hojii barbaaduu irratti xiyyeeffata.Fayyadamtoonni piroofaayilii muuxannoo hojii ,ogummaa,fi barnoota calaqqisiisu uumuu danda'u;miiltoowwan hojii waliin wal qunnamsiisuu;garee industirii wajjin walqabatanitti makamuu;fi carraa hojii barbaaduu danda'u.Bu'a qabeessummaan isaa biratti baay'ee jaallatamaadha ogeessota Gaanaa.Weebsaayitiin ofiisaa LinkedIn www.linkedin.com. 6.TikTok-TikTok ,waltajjiin viidiyoo bifa gabaabaa addunyaa guddachaa jiru fayyadamtoonni kilippii viidiyoo sekondii 15 bashannansiisaa muuziqaa,shubbisa,qormaata,fi qoosaa of keessaa qabu uumuu dandeessisa.Lammiileen Gaanaa TikTok saffisaan fudhataniiru ,sochii shubbisaa agarsiisuuf bal'inaan itti fayyadamaa turan,cimaa walitti hidhamiinsa hawaasaa fi viidiyoo qoosaa.Weebsaayitiin ofiisaa TikTok www.tiktok.com dha. Kunneen waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa Gaanaa keessatti bal’inaan itti fayyadaman muraasa. Jaalatamaan waltajjiiwwan kanaa yeroon jijjiiramuu akka danda'u hubachuun barbaachisaadha, yeroo kanneen haaraan mul'achaa dhufan ykn kanneen jiran guddachaa deeman.

Waldaalee industirii gurguddoo

Gaanaa keessatti waldaaleen indaastirii gurguddoon guddina dinagdee biyyattii fi guddina damee addaa keessatti gahee olaanaa qaban hedduutu jiru. Waldaalee indaastirii beekamoo Gaanaa keessaa muraasni marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Waldaa Industirii Gaanaa (AGI) - AGIn industirii bal’aa bakka bu’ee guddina damee dhuunfaa Gaanaa keessatti guddisa. Marsariitii: https://www.agighana.org/ 2. Mana Maree Albuudaa Gaanaa - Waldaan kun indaastirii albuudaa fi albuudaa Gaanaa bakka bu’ee, gochaalee albuudaa itti gaafatamummaa qaban leellisu. Marsariitii: http://ghanachamberofmines.org/ irratti kan argamu. 3. Waldaa Dhaabbilee Gabaa Boba’aa (AOMC) - AOMC dhaabbilee gabaa boba’aa Gaanaa keessatti socho’aniif qaama gaaddidduu ta’ee kan hojjetu yoo ta’u, dantaan waloo isaanii bu’a qabeessa ta’ee akka bakka bu’u taasisa. Marsariitii: http://aomcg.com/ 4. Waldaa Kontiraaktaroota Ijaarsa fi Siivil Injinariingii (ABCEC) - ABCEC kontiraaktaroota ijaarsaaf sagalee ta’ee kan tajaajilu yoo ta’u, indaastirii ijaarsaa Gaanaa keessatti istaandaardii fooyyessuuf kan akeekedha. Marsariitii: Hin argamu. 5. Waldaa Biyyoolessaa Ogeessota Miidhaginaa fi Rifeensaa (NABH) - NABH leenjii ogummaa fi abukaatummaa guddisuudhaan damee miidhaginaa fi rifeensa tolchuu keessatti ogummaa guddisuuf of kenneera. Marsariitii: Hin argamu. 6. Federeeshinii Waldaalee Al-ergii Gaanaa (FAGE) - FAGEn al-ergitoota damee adda addaa bakka bu’ee hojiiwwan daldala guddisuu biyya keessaa fi idil-addunyaa haala mijeessa. Marsariitii: Hin argamu. 7. Waldaa Oomishtoota Qorichaa-Gaanaa (PMAG) – PMAG waldaa gochaalee omishaa naamusa qaban, to’annoo qulqullinaa, qorannoo, misooma, kalaqa industirii qorichaa Gaanaa keessatti guddisudha https://pmaghana.com/ Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoo. 8. Waldaan Baankota Ghanа(BаnКA)-BАnkА akka waltajjii walta’iinsaatti dhaabbilee baankii ghana’f tajaajila http://bankhana.com/index.html irratti kan argamudha Waldaaleen tokko tokko marsariitii sochii qabu ykn argama toora interneetii ofiisaa qabaachuu dhiisuu akka danda’an hubadhaa. Odeeffannoo dabalataa fi odeeffannoo haaraa hojii isaanii irratti argachuuf waldaalee kanneen kallattiin qunnamuun gaariidha.

Marsariitii daldalaa fi daldalaa

Gaanaa keessatti marsariitiiwwan dinagdee fi daldalaa hedduun kanneen carraa invastimantii, dambiiwwan daldalaa fi qabeenya daldalaa irratti odeeffannoo kennan jiru. Kanneen beekamoo ta’an keessaa muraasni teessoo weebsaayitii isaanii waliin kunooti: 1. Giddugala Guddina Invastimantii Gaanaa (GIPC) - www.gipcghana.com GIPC dhaabbata jalqabaa invastimantii Gaanaa keessatti guddisuu fi haala mijeessuuf itti gaafatamummaa qabudha. Weebsaayitiin isaanii imaammata invastimantii, dameewwan invastimantii, onnachiiftuu invastarootaaf kennamu, fi adeemsa galmee daldalaa irratti odeeffannoo bal’aa ni kenna. 2. Ministeera Daldalaa fi Industirii - www.mti.gov.gh Weebsaayitiin kun Ministeera Daldalaa fi Industirii Gaanaa bakka bu’a. Imaammataa fi dambiiwwan daldalaa, sagantaalee al-ergii guddisuu, gabaasa odeeffannoo gabaa, akkasumas carraa walta’iinsa mootummaa fi dhuunfaa irratti odeeffannoo haaraa ni kenna. 3. Mana Maree Daldalaa fi Industirii Biyyaalessaa Gaanaa (GNCCI) - www.gncci.org GNCCI dhaabbilee mootummaa waliin ta’uun abbootii qabeenyaa guddisuu fi haala daldalaa mijataa ta’e kennuudhaan dhaabbilee daldalaa ni deeggara. Weebsaayitiin isaanii tarreefama galmee daldalaa, kalaandarii taateewwan networkii, jalqabbii abukaatummaa, fi qabeenya industirii addaa argachuuf carraa ni kenna. 4. Kutaa Gumurukaa Abbaa Taayitaa Galii Gaanaa (GRA) - www.gra.gov.gh/customs Weebsaayitiin kun odeeffannoo hojimaata gumurukaa wajjin walqabatee galtoota/al-ergitoota Gaanaa keessatti socho’aniif kennuudhaaf kan of kennedha. Gibira/taarifa meeshaalee adda addaa irratti fe’amu irratti bal’inaan kan hammate yoo ta’u, buufata doonii irratti meeshaaleen haala salphaan akka qulqulleessan sanadoota qajeelfamaa ni kenna. 5.Baankii Gaanaa - https://www.bog.gov.Gaanaa/ Akka baankii giddugaleessaa Gaanaatti, marsariitiin ofiisaa Baankii Ofgaan daataa faayinaansii bal'aa,agarsiistota dinagdee,fi xiinxala imaammata maallaqaa ni kenna.Namoota baankii hojjechuuf fedhii qabaniif ykn hirmaatan ykn tasgabbii dinagdee biyyattii keessa jiraniif qabeenya barbaachisaa dha. 6.Abbaa Taayitaa Zoonii Bilisaa Gaanaa-http://gfza.com/ Abbaan Taayitaa Zoonii Bilisaa Gaanaa(GFZA)zooniiwwan murtaa’an kanneen dhaabbileen hojii isaanii onnachiiftuu gibiraatiin akka gaggeessan dandeessisan hundeessuun misooma industirii guddisa.Weebsaayitiin isaanii waltajjii qaamoleen fedhii qaban hojimaata,seera,fi onnachiiftuu Free Sagantaa Zoonii

Weebsaayitoota gaaffii daataa daldalaa

Gaanaadhaaf marsariitiiwwan gaaffii daataa daldalaa hedduutu jiru. Isaan keessaa muraasni URL isaanii waliin kunooti: 1. Istaatistiksii Daldala Gaanaa: https://www.trade-statistics.org/ . Weebsaayitiin kun daataa galtee fi al-ergii, michoota daldalaa olaanoo, fi caccabsa meeshaalee dabalatee istaatiksii daldalaa Gaanaa irratti odeeffannoo bal’aa kenna. 2. Abbaa Taayitaa Guddina Al-ergii Gaanaa (GEPA): https://gepaghana.org/ GEPA dhaabbata mootummaa ofiisaa meeshaalee fi tajaajiloota Gaanaa irraa al-ergii beeksisuu fi haala mijeessuuf itti gaafatamummaa qabudha. Weebsaayitiin isaanii dameewwan al-ergii adda addaa, carraa gabaa, istaatiksii daldalaa, fi taateewwan daldalaa irratti hubannoo ni kenna. 3. Kutaa Gumurukaa Abbaa Taayitaa Galii Gaanaa: http://www.gra.gov.gh/customs/ . Kutaan Gumurukaa meeshaalee biyya alaatii galfaman irratti taarifa walitti qabuu fi dambiiwwan gumurukaa Gaanaa keessatti akka kabajaman mirkaneessuuf itti gaafatamummaa qaba. Marsariitiin isaanii odeeffannoo qaraxa galtee, gibira meeshaalee biyya alaatii galfaman irratti kaffalamu, ramaddii daldalaa, tarree meeshaalee dhorkamanii fi kkf argachuuf si dandeessisa. 4. Kuusaa Odeeffannoo Koomtrade Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii: https://comtrade.un.org/data/ . Gaanaa qofaaf adda ta’uu baatus ragaa daldala addunyaa bal’inaan kan uwwisu ta’us, kuusaan odeeffannoo UN Comtrade istaatiksii daldala meeshaalee daldalaa idil-addunyaa biyya ykn gosa oomishaatiin argachuuf madda gatii guddaa qabuudha. Weebsaayitoonni kunneen tokko tokko odeeffannoo bal'aa ykn amaloota sadarkaa olaanaa argachuuf galmee ykn maallaqa galchuu barbaachisuu akka danda'an hubachuun barbaachisaadha. Hubadhaa, yeroo hunda daataa marsariitiiwwan kana irraa argaman yeroo yeroon fooyya’iinsa ykn jijjiirama malaa qaamolee dhimmi ilaallatuun ta’uu waan danda’aniif sirrii ta’uu fi amanamummaa isaa mirkaneessuun gaarii dha.

Waltajjiiwwan B2b

Gaanaa keessatti waltajjiiwwan B2B hedduun kanneen daldala daldalaa fi daldalaaf haala mijeessan jiru. Isaan keessaa muraasni URL marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Daldala Gaanaa: Waltajjiin kun daldala biyya keessaa bitootaa fi dhiyeessitoota idil-addunyaa waliin wal qunnamsiisa. Oomishaalee fi tajaajiloota adda addaa industirii adda addaa keessatti dhiyeessa. Marsariitii: https://www.ghanatrade.com/ 2. Ghanayello: Daayirektarii daldalaa onlaayinii yoo ta’u, waa’ee dhaabbilee adda addaa damee adda addaa irratti odeeffannoo kan kennudha. Fayyadamtoonni karaa waltajjii kanaan dhiyeessitoota, oomishtoota, fi tajaajila kennitoota argachuu danda’u. Marsariitii:https://www.ghanayello.com/ Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoo. 3.Ghana Business Directory: Daayirektarii bal’aa daldala adda addaa Gaanaa keessatti socho’an tarreessudha. Fayyadamtoonni dhaabbilee gosa ykn bakka barbaadanii michoota B2B ta’uu danda’an argachuu danda’u. Marsariitii:http://www.theghanadirectory.com/ . 4.Ghana Suppliers Directory: Waltajjiin kun dhiyeessitoota biyya keessaa bitoota biyya keessaa fi idil-addunyaa waliin wal qunnamsiisa. Industiriiwwan adda addaa kan akka qonnaa, ijaarsaa, oomishaa fi kkf kan hammatudha. Marsariitii:http://www.globalsuppliersonline.com/ghana jedhamuun beekama 5.Biomall Ghana :Waltajjiin kun industirii saayinsii jireenyaa irratti kan xiyyeeffate yoo ta’u, qorattoota dhiyeessitoota meeshaalee laabraatoorii, keemikaala ri’ajantii fi kkf waliin wal qunnamsiisa. Marsariitii;https://baayoosavegroupint.net/ Waltajjiiwwan B2B kunniin dhaabbileen daldalaa networkii isaanii akka babal’isan, walta’iinsa haaraa akka argatan,fi daldala dinagdee Gaanaa keessatti akka guddisan carraa ni kennu.Qabeenya kana qorachuun tumsitoota ykn maamiltoota ta’uu danda’an gabaa biyyattii keessatti argachuuf si gargaaruu danda’a