TogTok

Haala Waliigalaa Biyyaa
Maallaqa Biyyaalessaa
Sadarkaa Jijjiirraa
Ayyaana Barbaachisaa
Haala Daldala Alaa
Dandeettii Misooma Gabaa
Oomishaalee gurgurtaa ho'aa gabaa irratti
Amaloota maamilaa fi dhorkaa
Sirna bulchiinsa gumurukaa
Imaammata gibira galtee
Imaammata gibira al-ergii
Mirkaneessitoota al-ergiidhaaf barbaachisan
Loojistikii gorfame
Chaanaalii misooma bitaa

Liibiyaan, ifatti Mootummaa Liibiyaa jedhamuun kan beekamtu yoo ta'u, biyya Kaaba Afrikaa keessatti argamtudha. Kaabaan Galaana Meditiraaniyaanii, bahaan Gibxii, kibba bahaan Sudaan, kibbaan Chaad fi Niijer, dhihaan Aljeeriyaa fi Tuuniziyaa waliin daangeffamti. Bal’ina lafaa tilmaamaan iskuweer kiiloo meetira miiliyoona 1.7 kan qabdu Liibiyaan biyyoota Afrikaa keessaa sadarkaa 4ffaa irratti argamti. Magaalaan guddoon ishee fi magaalaan guddittii ishee Tiriipoolii dha. Afaan hojii Arabaa yoo ta'u, Afaan Ingiliffaa fi Xaaliyaaniis bal'inaan dubbatama. Liibiyaan teessuma lafaa adda addaa kan qabdu yoo ta’u, naannoo dirree qarqara galaanaa qarqara galaanaa ishee irratti bal’ina gammoojjii cirrachaa bal’aa biyya keessaa qabu kan hammatedha. Gammoojjiin kun naannoo isaa %90 kan uwwisu yoo ta’u kunis biyyoota goggogaa addunyaa irratti lafa lalisaa qonnaaf oolu daangeffame keessaa tokko taasiseera. Lakkoofsi ummata Liibiyaa tilmaamaan namoota miliyoona 6.8 yoo ta’u, sabaa fi sablammoota wal makaa ta’an kanneen keessaa Arab-Berber baay’inaan kan argaman yoo ta’u, Tuareg fi saboota xiqqaa biroo cinatti argama. Islaamummaan baayyinaan lammiilee Liibiyaa %97 ta'aniin kan raawwatamu yoo ta'u, kunis rippabiliika Islaamaa taasiseera. Seenaa keessatti Liibiyaan bara 1911 irraa eegalee hanga Waraana Addunyaa Lammaffaatti kolonii Xaaliyaanii ta’uu ishee dura, Fiinqee, Giriikii, Roomaa,fi Turkii Usmaaniyaa dabalatee impaayera hedduun koloneeffamtee turte, yeroo isheen Siirenaayikaa (baha), kan Faransaayiin bultu Feezan (kibba dhihaa) fi Xaaliyaaniitiin bulfamtu Tripolitania (kaaba dhiha). Bara 1951 mootii Idriis 1ffaa jalatti akka sirna mootummaa heera mootummaatiin walabummaa argatte. Waggoota dhiyoo asitti erga bara 1951 bulchiinsa Ingilizii jalaa walabummaa argatee hanga ammaatti; Liibiyaan yeroowwan sirna abbaa irree Koloneel Muammar Gadaafii jalatti waggoota kurnan afur oliif kan ture yoo ta’u, sochii warraaqsa Birraa Arabaa Fulbaana 2011tti kufaatii isaa dura waggoota kurnan afur ol kan ture yoo ta’u, kunis waldhabdee waraana biyya keessaa itti aansee tasgabbii dhabuu siyaasaatiin kan geesse yoo ta’u, dhuma bara 2020 irraa eegalee gara waliigaltee nagaa irratti guddinni tokko tokko mul’ateera hawaasa Liibiyaa keessatti gareewwan walmorkatan gidduutti sadarkaa idil-addunyaatti gidduu galeessa ta’us tasgabbiin akka waliigalaatti dadhaboodha. Liibiyaan kuufama boba’aa guddaa kan qabdu yoo ta’u, qabeenya uumamaatiin biyyoota Afrikaa dureeyyii ta’an keessaa tokko taateetti. Haa ta’u malee, qoqqoodinsi siyaasaa fi waldhabdeen hidhannoo guddina dinagdee ishee gufachiisuun bu’uuraalee misoomaa fi tajaajila hawaasummaa lammiilee ishee irratti dhiibbaa uumeera. Xumura irratti Liibiyaan biyya seenaa badhaadhaa, garaagarummaa aadaa fi qabeenya uumamaa guddaa qabdudha. Haa ta’u malee, tasgabbii siyaasaa fi badhaadhina diinagdee ummata isaa gonfachuuf qormaanni mudachuu itti fufee jira.

Liibiyaan, ifatti Mootummaa Liibiyaa jedhamuun kan beekamtu yoo ta'u, biyya Kaaba Afrikaa keessatti argamtudha. Maallaqni Liibiyaa Diinaara Liibiyaa (LYD) dha. Baankii Giddugaleessaa Liibiyaa (CBL) maallaqa kana baasuu fi bulchuuf itti gaafatamummaa qaba. Dinar Liibiyaa daran yuunitii xixiqqoo dirham jedhamanitti qoodama. Haa ta’u malee, qoqqoodinsi xiqqaan kun daldala guyyaa guyyaa keessatti yeroo baay’ee hin fayyadaman. Nootiiwwan baankii dinaara 1, 5, 10, 20, fi 50 dabalatee maallaqa adda addaatiin ni argamu. Saantimanis kan naanna’u ta’us gatii xiqqaa waan ta’eef yeroo muraasaaf itti fayyadamu. Sababa tasgabbii dhabuu siyaasaa fi walitti bu’iinsa waggoota dheeraaf erga bara 2011 sirni Muammar Gadaafii kuffifamee biyyattii dhiphiseen diinagdeen Liibiyaa miidhaa guddaa irra gaheera. Kunis gatii fi tasgabbii maallaqa isaanii irratti dhiibbaa kallattiin geessiseera. Dabalataanis, dhimmoonni nootii sobaa Liibiyaa keessa naanna’aa turan waliin walqabatan kan jiran yoo ta’u, kunis amanamummaa fi nageenya maallaqa isaanii irratti yaaddoo dabaleera. Al-ergiin boba’aa GDP Liibiyaa keessaa qooda guddaa waan ta’eef, safartuun jijjiirraa Diinaaraa Liibiyaa maallaqa gurguddoo biroo waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu wantoota hedduu kanneen akka guddina siyaasaa fi jijjiirama gatii boba’aa irratti hundaa’uun ni jijjiirama. Waldhabdee fi qormaata sirna baankii Liibiyaa keessatti deemaa jiru irraa kan ka'e Dinaara Liibiyaa argachuun ykn jijjiiruun biyyattiin alatti rakkisaa ta'uu akka danda'u hubachuun barbaachisaadha. Kanaafuu, namoonni dhuunfaa gara Liibiyaa imalan ykn daldala waliin hojjetan, itti fayyadama maallaqaa fi argama maallaqaa biyyattii keessatti ilaalchisee odeeffannoo sirrii argachuuf baankota biyya keessaa ykn dhaabbilee faayinaansii waliin mari’achuun gaariidha. Walumaagalatti, tasgabbii dhabuu itti fufee jiru irraa kan ka’e, biyya alaa ykn biyya keessaa Liibiyaa keessatti illee itti fayyadama isaa irratti rakkoo mudachuu danda’u osoo beekanii; Maallaqni ofiisaa yeroo ammaa Dinaara Liibiyaa (LYD) ta'ee jira.

Maallaqni ofiisaa Liibiyaa Diinaara Liibiyaa (LYD) dha. Safartuu jijjiirraa maallaqaa addunyaa gurguddoo waliin yoo ilaalle, sharafni yeroon garaagarummaa fi jijjiiramuu akka danda’u hubadhaa. Tilmaama sharafa alaa hanga Adoolessa 2021tti muraasni kunooti: 1 USD (Doolaara Ameerikaa) ≈ 4 LYD 1 Yuuroo (Yuroo) ≈ 4.7 LYD 1 GBP (Paawundii Biriteen) ≈ 5.5 LYD 1 CNY (Yuuwaan Chaayinaa) ≈ 0.6 LYD Lakkoofsi kun tilmaama kan ta’ee fi sharafa alaa amma jiru sirritti calaqqisiisuu dhiisuu akka danda’u yaada keessa galchaa. Odeeffannoo yeroo fi sirrii ta’e argachuuf dhaabbata faayinaansii tokko ilaaluun ykn maddoota amanamoo jijjiirraa maallaqaa irratti adda ta’an ilaaluun ni gorfama.

Liibiyaa keessatti waggaa guutuu ayyaanonni barbaachisoo ta’an hedduun ni kabajamu. Ayyaanni beekamaan tokko Guyyaa Warraaqsaa yoo ta’u, Adoolessa 1tti kan kufedha. Fonqolcha mootummaa milkaa'aa Muammar Gadaafiin durfamu bara 1969, Warraaqsa Liibiyaa jedhamuun beekamu yaadata. Ayyaana kana irratti lammiileen Liibiyaa dhuunfannaa alagaa jalaa walabummaa isaanii fi sirna haaraa hundeeffamu kabaju. Namoonni agarsiisa biyyoolessaa irratti hirmaachuuf, haasaa qondaaltota mootummaa irratti hirmaachuuf, taateewwanii fi sochiiwwan aadaa adda addaa irratti hirmaachuuf walitti qabamu. Ayyaanni kun shubbisa aadaa, agarsiisa muuziqaa, fi agarsiisa hambaa Liibiyaa agarsiisu kan dabalatudha. Ayyaanni guddaan biraa guyyaa walabummaa Mudde 24 ti. Liibiyaan qabsoo walabummaa yeroo dheeraa booda bara 1951 bulchiinsa koloneeffataa Xaaliyaanii jalaa bilisa baate kan agarsiisudha. Guyyaan kun lammiilee Liibiyaa hiree murteeffannaaf qabsaa'aniif boonsa sabaa fi bilisummaa kan agarsiisudha. Guyyaa kana namoonni ayyaana ummataa guutuu biyyattiitti sirna alaabaa kaasuu fi agarsiisa muuziqaa magaalota gurguddoo akka Tiriipoolii ykn Beengaazii keessatti gaggeeffamu irratti bobba’u. Yeroo baayyee maatiin walitti dhufuun nyaata qooddatu, kennaa wal jijjiiruun, imala biyya isaanii gara walabummaatti taasiftu irratti xiinxalu. Iid al-Fixrii ayyaana beekamaa kan biraa Musliimonni addunyaa guutuutti waggaa waggaan ji’a sooma Ramadaanaa xumuramuudha. Liibiyaa qofaaf ta'uu baatus guutuu saba keessatti quuqama guddaan masjiidota irratti salaata addaa itti aansuun maatii fi hiriyoota waliin affeerraa qopheessuun kabajama. Ayyaanonni kun seenaa Liibiyaa keessatti milkaa’ina barbaachisoo ta’an akkasumas namoonni akka saba tokkootti walitti dhufaniif carraa kan ta’an yoo ta’u, gatiiwwan waloo jaalala biyyaa fi boonsaa jalatti walitti dhufaniidha. Lammiileen Liibiyaa hambaa badhaadhaa isaanii akka kabajan kan hayyamu yoo ta’u, qabsoo bilisummaa isaaniif beekamtii kennu- bu’aa ba’ii darban lamaan Liibiyaa yeroo ammaa boce.

Liibiyaan, ifatti Mootummaa Liibiyaa jedhamuun kan beekamtu, biyya Kaaba Afrikaa keessatti argamtudha. Diinagdeen sabaa boba'aa fi gaazii al-ergii ishee irratti baay'ee hirkata. Liibiyaan kuufama boba'aa bal'aa waan qabduuf Afrikaa keessatti boba'aa oomishtoota gurguddoo keessaa tokko taateetti. Industiriin boba’aa biyyattii galii al-ergii ishee keessaa tilmaamaan %90 kan qabu yoo ta’u, mootummaaf galii guddaa argamsiisa. Liibiyaan irra caalaa boba’aa qamadii kan ergu yoo ta’u, Xaaliyaan michuu daldalaa ishee guddittii ta’uun boba’aa al-ergii irra caalaan argatti. Biyyoonni boba’aa Liibiyaa galchan biroon Faransaay, Jarman, Ispeen, fi Chaayinaa dabalata. Saboonni kunneen fedhii biyya keessaa isaanii guutuuf ykn industirii isaaniif boba’aa ta’uuf qabeenya anniisaa Liibiyaa irratti hirkatu. Liibiyaan oomishaalee boba’aa malees gaazii uumamaa fi oomishaalee qulqullaa’an kanneen akka beenzilaa fi boba’aa diizilaa al-ergi. Haa ta'u malee, boba'aa qamadii al-ergii waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu, isaan kun daldala waliigalaa biyyattii keessatti qooda xiqqaa gumaachu. Gama galtee Liibiyaatiin sabni kun fedhii fayyadama biyya keessaa guutuuf meeshaalee adda addaa biyyoota biroo irraa bita. Galtee gurguddoon maashinoota fi meeshaalee kaayyoo industirii kanneen akka maashinoota ijaarsaa fi konkolaataa (konkolaataa dabalatee), oomishaalee nyaataa (midhaan), keemikaalota (xaa’oo), qorichaa & meeshaalee yaalaa kan dabalatudha. Sababa tasgabbii dhabuu siyaasaa bara 2011 irraa eegalee mormiin Birraa Arabaa gara waraana biyya keessaatti guddachuu isaatiin sirni Gadaafii aangoo irraa kaafamuu isaatiin; kunis indaastirii daldalaa Liibiyaa irratti dhiibbaa uumeera. Waldhabdeen itti fufee jiru dhaabbilee oomishaa jeequun waggoota dhiyoo asitti heddummina al-ergii irratti jijjiirama ykn hir’isuu fideera. Jijjiirama gatii boba’aa addunyaa irratti mul’ateen galii gurgurtaa biyya alaa irraa argamu akkasumas baasii galtee murteessaa biyya keessaa daldala gaggeessuuf ykn tajaajila barbaachisaa biyyattii keessatti kennuudhaaf biyya keessaa barbaachisu irratti dhiibbaa geessisu cinaatti haalli daldalaa waliigalaa haalawwan kanaan dhiibbaa guddaa geessiseera. Xumura irratti, Liibiyaan boba’aa qamadii erguu irratti baay’ee hirkattee kan jirtu yoo ta’u, Xaaliyaan michuu daldalaa guddaa ta’uudhaan meeshaalee adda addaa biyyoota biroo irraa maashinoota & meeshaalee biyya keessaa barbaachisan dabalatee biyyoota biroo irraa galchiti sababa tasgabbii dhabuu siyaasaatiin rakkoon mudatus sababoota dinagdee addunyaa boba’aa irratti dhiibbaa geessisan cinatti daayinamiksii galtee-al-ergii lamaan irratti dhiibbaa hamaa geessisu gatiiwwan galii biyyaalessaa irratti dhiibbaa geessisan.

Kaaba Afrikaatti kan argamtu Liibiyaan gabaa daldala alaa ishee guddisuuf carraa guddaa qabdi. Waggoota dhiyoo asitti qormaanni siyaasaa fi dinagdee mudatus, abdii daldala idil-addunyaa Liibiyaa irratti ilaalcha gaarii qabaachuu kan agarsiisan wantootni hedduun jiru. Tokkoffaa, Liibiyaan qabeenya uumamaa baay’ee qabdi, keessumaa kuufama boba’aa fi gaazii. Kunis damee al-ergii biyyattiif bu’uura cimaa kan ta’u yoo ta’u, dorgomtummaa addunyaa isheef gumaacha qaba. Addunyaan boba’aa fosiilii irratti hirkattummaa guddaa qabaachuu ishee itti fuftee jirti, Liibiyaan qabeenya anniisaa ishee fayyadamuun invastimantii alaa hawwachuu fi tumsa daldalaa guddisuu dandeessi. Lammaffaa, Liibiyaan teessuma lafaa tarsiimoo kan qabdu yoo ta’u, Awurooppaatti dhihoo kan qabduu fi daandii doonii ijoo Galaana Meditiraaniyaanii keessa jiran argachuu dandeessu. Ejjennoo faayidaa qabu kun meeshaalee galchuu fi erguuf faayidaa loojistikii ni kenna. Dabalataanis, wiirtuuwwan geejjibaa ykn naannoo daldala bilisaa daldala naannoo mijeessan hundeessuuf carraa ni kenna. Kana malees, baay'inni ummata Liibiyaa biyyoota ollaa waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu baay'eedha. Namoota miliyoona 6 ol ta’an kan qabu yoo ta’u, gabaan fayyadamtoota biyya keessaa fedhii meeshaalee biyya keessaa oomishaniifi biyya alaatii galfaman oofuu danda’u jira. Giddu-galeessi biyyattii keessatti guddachaa jiru dameelee adda addaa kanneen akka elektirooniksii fayyadamaa, konkolaataa, oomishaalee nyaataa,fi huccuutiif carraa dhiyeessa. Haa ta'u malee,Liibiyaan ammallee qormaata akka tasgabbii dhabuu siyaasaa,yaaddoo nageenyaa,fi hanqina bu'uuraalee misoomaa akka mudatu beekuun barbaachisaa dha.Dhimmoonni kun dandeettii daldalaa isaanii guutummaatti osoo hin dhugoomsin dura furmaata argachuu qabu. Kana malees,invastaroonni idil-addunyaa gabaa Liibiyaa seenuu isaanii dura jijjiirama imaammata mootummaa,tasgabbii siyaasaa,fi haala nageenyaa hordofuu qabu.Qorannoo gabaas of eeggannoodhaan gaggeeffamuu qaba,intarpiraayizoonni fedhii,adeemsa,fi filannoo fayyadamtoota biyya keessaa akka gaariitti akka hubatan dandeessisu.As such,a karoorri daldalaa sirrii ta’e wixinee wixinuu kan danda’u yoo ta’u, gabaa guddachaa jiru kana keessatti jijjiirama uumamuu danda’u ilaalchisee, tumsi idil-addunyaa waliigaltee biyyoota lamaanii,jila daldalaa,fi sagantaalee ijaarsa dandeettiitiin carraa daldala alaa gidduu jiru guddisuu keessatti gargaaruu danda’a Liibiyaa fi saboota biroo. Xumura irratti,Liibiyaa carraa daldala alaa ishee fayyadamuuf abdii abdachiisaa qabdi.Qabeenya uumamaa baay’ee, cufamuu tarsiimoo, fi gabaa fayyadamtoota biyya keessaa ta’uu danda’u irratti hundaa’uun,Libiyaan daldala alaa irratti xiyyeeffachuu ishee guddisuu fi invastimantii hawwachuu dandeessi.Haa ta’u malee, biyyattiin tasgabbii siyaasaa fi misooma bu’uuraalee misoomaa dabalatee qormaata keessoo tasgabbii gabaa biyya alaa ishee guutummaatti fayyadamuu qabdi.

Biyya Kaaba Afrikaa keessatti argamtu Liibiyaan daldala alaatif gabaa adda addaa qabdi. Oomisha gabaa Liibiyaaf filachuu yeroo jennu, wantoota akka fedhii biyya keessaa, filannoo aadaa, fi faayidaa dorgommii ilaaluun barbaachisaa dha. Gabaa daldala alaa Liibiyaa keessatti meeshaalee gurgurtaa ho'aa ta'uu danda'an keessaa tokko oomisha nyaataati. Uummanni Liibiyaa oomishni qonnaa biyyattii keessatti daangeffameef fedhiin meeshaalee nyaataa biyya alaatii galfaman olaanaa qaba. Nyaata ijoo kan akka ruuzii, daakuu qamadii, zayita nyaata bilcheessuu fi meeshaaleen qaruuraa filannoo jaallatamaadha. Dabalataanis, oomishoonni sadarkaa olaanaa qaban kanneen akka chokoleetii fi konfeekshinii fayyadamtoota galii ol’aanaa qaban biratti hawwata. Uffanni fi uffannaan gabaa daldala alaa Liibiyaa keessattis bu'aa argamsiisuu danda'a. Lakkoofsi ummataa dabalaa dhufuu fi saffisi magaalamuu dabalaa dhufuun, fedhiin filannoo uffata yeroo ammaa dhiiraa fi dubartoota biratti guddachaa jira. Oomishaaleen seera uffannaa aadaa Islaamaa eegsisanis fayyadamtoota guddaa ni argatu. Meeshaaleen elektirooniksii fi elektirikii kutaa dandeettii gabaa olaanaa qabu kan biraa Liibiyaa keessatti argamudha. Biyyattiin bu’uuraalee misoomaa fi industirii ammayyeessuun akkuma itti fufteetti meeshaaleen elektirooniksii kanneen akka bilbila ismaartii, laptop/tablet, televijiinii, firijii, qilleensa to’atu fi kkf barbaachisummaa dabalaa dhufeera. Gosoota armaan olitti ibsaman kanneeniin alatti; meeshaaleen ijaarsaa (kan akka simintoo ykn sibiilaa), qorichaa (qoricha jeneerikii dabalatee), oomishaalee kunuunsa dhuunfaa (kan akka meeshaalee mana fincaanii ykn meeshaalee miidhaginaa) gabaa daldala alaa Liibiyaadhaaf meeshaalee al-ergii yeroo filatanis ilaalamuu danda’u. Carraa daldalaa gabaa Liibiyaa milkaa'inaan fayyadamuuf: 1. Filannoo biyya keessaa irratti qorannoo gadi fageenya qabu gaggeessuu: Gosoota oomishaa fayyadamtoota Liibiyaa biratti fedhii cimaa akkamii akka qaban hubachuu. 2. Dhiyeessii kee haala kanaan madaqsi: Filannoon kee seera aadaa fi filannoo wajjin akka walsimu mirkaneessi. 3. Faayidaa dorgommii ilaaluu: Oomishaalee filannoowwan gabaa Liibiyaa keessatti argamaniin wal bira qabamee yoo ilaalamu qabxii gurgurtaa addaa qaban filadhu. 4. Dambiiwwan kabajuu: Dambiiwwan galtee/al-ergii barbaachisoo ta’an hunda akka kabajaman mirkaneessuu. 5.Xiinxala gabaa & boca tarsiimoo:Tarsiimoo seensaa, gatii, hojii chaanaalii fi daayinamiksii dorgommii ilaalchisee ogeeyyii irraa hubannoo argachuu. Gabaa Liibiyaa of eeggannoodhaan xiinxaluudhaan, fedhii biyya keessaa fi faayidaa dorgommii ilaalcha keessa galchuun, yeroo oomisha daldala alaa Liibiyaa keessatti filattu murtoo sirrii ta’e murteessuu dandeessa. Adeemsa gabaa itti fufiinsaan hordofuu fi filannoo oomishaa keessan haala kanaan madaqsuu yaadadhaa.

Liibiyaan biyya Kaaba Afrikaa yoo taatu, amala maamiltootaa fi miira aadaa adda addaa qabdu. Amaloota fi dhorkaawwan kana hubachuun dhaabbileen daldalaa maamiltoota Liibiyaa waliin bu’a qabeessa ta’ee akka hojjetan gargaaruu danda’a. 1. Keessummeessuu: Lammiileen Liibiyaa keessummoota ho'aa fi arjummaa isaaniitiin beekamu. Liibiyaa keessatti daldala yeroo gaggeessinu keessummeessitoota kana deebisuuf safuu, kabajaa fi ayyaana qabaachuun barbaachisaa dha. 2. Hariiroo irratti kan xiyyeeffate: Liibiyaa keessatti yeroo daldala hojjetan hariiroo dhuunfaa ijaaruun murteessaadha. Lammiileen Liibiyaa amantaa dursa kan kennan yoo ta’u, namoota dhuunfaa karaa walitti dhufeenya amanamaa ta’een beekan ykn waliin walbaran waliin daldala hojjechuu filatu. 3. Kabaja sadarkaa: Hawaasni Liibiyaa caasaa sadarkaa kan qabu yoo ta’u, umriin, maqaan fi angafummaan bakka guddaa qaba. Yeroo walqunnamtii daldalaa namoota dullooman ykn namoota aangoo irra jiraniif kabaja agarsiisuu barbaachisaa dha. 4. Uffata konsarvaatiivii: Aadaan Liibiyaa duudhaa Islaamaa konsarvaatiivii kan hordofu yoo ta’u, keessumaa dubartootaaf uffannaan xiqqaan kan eegamudha. Liibiyaa keessatti yeroo daldala hojjettan shamizii harka dheeraa ykn uffata jilba namaa haguugee uffachuudhaan haala konsarvaatiivii ta'een uffachuun gaariidha 5. Mata dureewwan miira namaa kakaasan irraa fagaachuu: Dhimmoonni kun baay’ee qoqqoodinsa uumuu waan danda’aniif yeroo maamiltoota Liibiyaa waliin haasa’an mata dureewwan miira namaa kakaasan kanneen akka siyaasaa, amantii (yeroo barbaachisaa ta’etti malee), fi walitti bu’iinsa sabaa irratti mari’achuun irraa fagaachuu qaba. 6. Sa’aatii eeguu: Lammiileen Liibiyaa sa’aatii eeguu ni dinqisiifatu; haa ta’u malee, walgahiin sababa seera aadaa ykn haala hin eegamne to’annaa isaaniitiin ala ta’een yeroon booda jalqabuu danda’a. Obsaa fi jijjiirama haala kanaan karoorfachuun barbaachisaa dha. 7.Qublee nyaata irratti- yoo mana nama tokkoo Liibiyaa keessatti ykn mana nyaataa keessatti nyaata nyaachuuf affeeraman yoo galatni qulqullina nyaataa irratti godhame baay'ee gaarii ta'a sababiin isaas namni dhuunfaa tolchuun waa'ee kee baay'ee sitti yaadaa ture. Walumaagalatti,Aadaa aadaa Liibiyaa keessatti xiyyeeffannoo kennuun maamiltoota achi jiran waliin walqunnamtii milkaa’aa ta’e argamsiisa.Yaada banaa,kabaja,safuu,fi jijjiiramaa ta’i,dhaabbanni kee maamiltoota Liibiyaa waliin tumsa milkaa’aa argachuun isaa hin oolu

Bulchiinsi Gumuruuka Liibiyaa to’annoo gumurukaa fi nageenya daangaa biyyattii bulchuuf dambii fi qajeelfama addaa diriirseera. Tarkaanfiiwwan kunneen nageenyaafi tasgabbii meeshaalee fi namoota naannoo Liibiyaa seenan ykn ba’an mirkaneessuuf kan qophaa’anidha. Namoonni ykn dhaabbileen Liibiyaa seenuu barbaadan ulaagaalee gumurukaa murtaa’an beekuu fi qajeelfama armaan gadii kabajuu qabu: 1. Ibsa: Imaltoonni hundi yeroo dhufan ykn deeman unka ibsa gumurukaa guutuu qabu, meeshaalee dhuunfaa isaanii, meeshaalee gatii guddaa qaban, ykn meeshaalee daangeffaman/dhorkaman qabatanii deemuu danda’an kamiyyuu ibsuu qabu. 2. Meeshaalee Daangefaman/Dhorkaman: Meeshaaleen murtaa’an kanneen akka meeshaa waraanaa, qoricha sammuu namaa hadoochu, gosoota balaa jala jiran, meeshaalee poornoogiraafii, maallaqa sobaa fi kkf, gara Liibiyaa/al-al-erguun cimsee dhorkaadha. Imaltoonni imala isaanii dura tarree meeshaalee daangeffaman/dhorkaman guutuu ta’e of baruun barbaachisaa dha. 3. Sanada Imala: Paaspoortiin guyyaa Liibiyaa seene irraa eegalee yoo xiqqaate ji’a jahaaf hojiirra ooluu qaba. Ulaagaaleen viizaa lammummaa irratti hundaa’uun garaagarummaa qaba; kanaaf imaltoonni buufata doonii seensaa Liibiyaa osoo hin ga’iin dura qophii viizaa dursanii ilaaluun barbaachisaa dha. 4. Hojimaata Qulqulleessuu: Daawwattoonni yeroo Liibiyaa gahan qulqullina gumurukaa keessa darbuu qabu, bakka sanadni imala isaanii qabiyyee mi’a isaanii waliin qoratamu. Adeemsa kana keessatti meeshaaleen elektirooniksii sakatta’anis fayyadamuu ni danda’u. 5.Meeshaalee Ogummaa: Namoonni dhuunfaa meeshaalee ogummaa (kan akka meeshaalee fiilmii kaameraa) qabatanii deemuuf yaadan dursanii qaama dhimmi ilaallatu irraa hayyama barbaachisaa ta’e argachuu qabu. 6.Yeroodhaaf Galchuu/Al-ergii: Meeshaalee yeroof gara biyyaatti fiduuf karoorfatan (kan akka laptop) yoo ta’e, hayyama yeroof galchuu gumurukaa irraa argachuun barbaachisaa ta’uu danda’a; hayyamni kun meeshaaleen kun yeroo ka’an irra deebi’anii erguun gibira/gibira biyya keessaa akka hin barbaanne mirkaneessa. 7.Dambii Maallaqaa: Imaltoonni maallaqa Liibiyaa kuma 10 ol (ykn kan kanaan wal gitu) qabatanii deeman yeroo seenan/ba’an garuu seera qabeessummaa ilaalchisee hordoffii kan akka nagahee tikkeettii jijjiirraa baankotaan kennamu yoo maallaqni seeraan argame ta’e labsuu qabu. Dambiiwwanii fi hojimaanni gumurukaa Liibiyaa keessatti jijjiiramuu akka danda’u hubachuun barbaachisaadha; kanaaf imaltoonni imala isaanii dura qajeelfama haaraa ilaalchisee qoratanii odeeffannoo haaraa argachuun gaariidha.

Imaammanni gibira galtee Liibiyaan dhangala’aa meeshaalee gara biyyattiitti darban to’achuu fi to’achuu fi mootummaaf galii maddisiisuu kaayyeffate. Sadarkaan gibira galtee gosa oomisha galfame irratti hundaa’uun garaagarummaa qaba. Meeshaalee barbaachisoo kanneen akka nyaataa, qorichaafi gargaarsa namoomaaf Liibiyaan gibira galtee dhibbeentaa gadi aanaa ykn zeeroo taasifti. Kunis meeshaaleen barbaachisoo ta’an gara biyyattiitti haala gaariin akka yaa’an kan jajjabeessu yoo ta’u, lammiileen ishee dhiyeessii murteessaa ta’e akka argatan taasisa. Haa ta’u malee, meeshaalee qananiin barbaachisoo hin taane kanneen akka elektirooniksii, konkolaataa, fi meeshaalee miidhaginaa irratti gibirri galtee ol’aanaa kan kaffalamu garmalee fayyadamuu abdii kutachiisuu fi indaastiriiwwan biyya keessaa guddisuuf jecha. Gibirri kun %10 hanga %30 ta’uu kan danda’u yoo ta’u, baasii meeshaalee qananiin biyya alaatii galfaman dabaluu danda’a. Dabalataanis, Liibiyaan imaammata taarifa addaa oomishaalee murtaa’an irratti aantummaa biyyaalessaa waliin walsimuun hojiirra oolchiteetti. Fakkeenyaaf, oomisha konkolaataa biyya keessaa eeguuf ykn warshaalee konkolaataa biyya keessaa walitti qaban jajjabeessuuf konkolaattota biyya alaatii galfaman irratti gibirri ol’aanaa ta’uu danda’a. Imaammanni kun guddina dinagdee guddisuu fi oomisha biyya keessaa kakaasuun hirkattummaa galtee irratti hir’isuuf kan akeekedha. Kana malees, Liibiyaan biyyoota adda addaa ykn kutaalee naannoo waliin waliigaltee daldalaa imaammata gibira galtee ishee irratti dhiibbaa uumuu danda’us akka qabdu hubachuun barbaachisaadha. Fakkeenyaaf, Liibiyaan miseensa waliigaltee daldala bilisaa ykn gamtaa gumurukaa saboota ykn naannolee ollaa murtaa’an waliin yoo taate taarifa hir’ifame ykn bilisa ta’uu michoota sana irraa galfamu irratti argachuu dandeessi. Walumaagalatti imaammanni gibira galtee Liibiyaa guddina dinagdee fi to’annoo qajeelfama galtee irratti madaaluuf kan akeekedha. Barbaachisummaa irratti hundaa’uun reetii sirreessuu fi yeroo barbaachisaa ta’etti aantummaa biyyaalessaa fi waliigalteewwan idil-addunyaa waliin walsimsiisuudhaan; imaammanni kun oomisha biyya keessaa kakaasuuf kan hojjetu yoo ta’u, ummata isaatiif meeshaalee barbaachisoo ta’an argachuu danda’a.

Imaammanni gibira al-ergii Liibiyaa guddina dinagdee fi adda addaa guddisuu, invastimantii biyya alaa hawwachuu fi dorgommii gabaa addunyaa guddisuuf kan akeekedha. Biyyattiin adda durummaan madda galii ishee isa guddaa ta’ee al-ergii boba’aa irratti hirkatti. 1. Damee Boba’aa: Liibiyaan gatii gabaa addunyaa irratti hundaa’uun al-ergii boba’aa irratti gibira kaa’a. Gibirri kun mootummaaf galii irraa qooda madaalawaa kan mirkaneessu yoo ta’u, dameen kun bu’aa akka argatu kan taasisudha. Dabalataanis Liibiyaan invastimantii alaa barbaacha fi oomisha boba’aa irratti jechoota faayinaansii hawwataa ta’een jajjabeessiti. 2. Al-ergii Boba’aa Hin Taane: Liibiyaan dinagdee ishee adda addaa gochuuf imaammata gibiraa mijataa hojiirra oolchuudhaan al-ergii boba’aa ala ta’es ni jajjabeessiti. Mootummaan oomishaalee boba’aa hin taane kanneen akka huccuu, meeshaalee qonnaa, keemikaalota, qaamolee konkolaataa, fi meeshaalee oomishaman irratti gibira xiqqaa ykn homaa hin kaffalu, oomisha isaanii kakaasuu fi gabaa idil-addunyaa irratti dorgomtummaa isaanii guddisuuf. 3. Onnachiiftuu Gibiraa: Liibiyaan boba’aa baasuu fi qulqulleessuu irraa kan hafe dandeettii indaastiriiwwan qaban hubachuun daldala al-ergii irratti xiyyeeffate guddisuuf onnachiiftuu gibiraa adda addaa kenniti. Onnachiiftoonni kunniin gibira galii dhaabbilee dhaabbilee al-ergii irratti bilisa ta’uu ykn hir’isuu akkasumas meeshaalee jallisii adeemsa omishaa al-ergii irratti xiyyeeffate keessatti fayyadamaniif qaraxa gumurukaa dhiisuu ykn hir’isuu kan dabalatudha. 4. Zoonii Daldala Walabaa: Liibiyaan invastimantii biyya alaa hawwachuu fi guddina al-ergiitiin durfamu guddisuuf guutuu biyyattiitti naannoo daldala bilisaa hedduu hundeessiteetti. Dhaabbileen zoonii kanneen keessatti socho’an faayidaa akka hojimaata gumurukaa salphaa, meeshaalee jallisii fi maashinoota kaayyoo oomisha al-ergii qofaaf oolu irratti qaraxa galtee irraa bilisa ta’uu ni argatu. 5. Waliigaltee Daldala Biyyoota Lamaan: Liibiyaan hariiroo daldala idil-addunyaa biyyoota biroo addunyaa waliin qabdu mijeessuuf waliigalteewwan daldalaa biyyoota lamaanii hedduu kan danqaawwan seensaa karaa safartuu taarifa filannoo ykn meeshaalee murtaa’aniif qaraxa irraa bilisa ta’een argachuu hir’isuu kaayyeffatteetti. Odeeffannoon bal’aan sadarkaa gibiraa ykn imaammata addaa ilaalchisee jiru haala dinagdee jijjiiramaa jiruun ykn murtii mootummaa irraa kan ka’e jijjiiramuu akka danda’u hubachuun barbaachisaadha; kanaaf qaamoleen fedhii qaban Liibiyaa waliin sochii daldala idil-addunyaa irratti bobba’uu isaanii dura maddoota ofiisaa mariisisuun ykn gorsa ogeessaa barbaaduun ni gorfama.

Kaaba Afrikaatti kan argamtu Liibiyaan kuufama boba’aa fi gaazii badhaadhaa ta’een kan beekamtu yoo ta’u, isaanis al-ergii ishee keessatti qaama guddaa ta’u. Qulqullinaa fi dhugummaa oomishaalee al-ergii ishee mirkaneessuuf Liibiyaan adeemsa mirkaneessa al-ergii hojiirra oolchiteetti. Liibiyaa keessatti abbaan taayitaa mirkaneessa al-ergii kennuuf itti gaafatamummaa qabu inni jalqabaa Giddugala Misooma Al-ergii Biyyaalessaa Liibiyaa (NEDC) dha. NEDCn akka qaama qajeelfama baasu kan ka’umsa, qulqullina, ulaagaalee nageenyaa, fi walsimannaa meeshaalee al-ergii mirkaneessu fi mirkaneessu ta’ee hojjeta. Al-ergitoonni Liibiyaa keessa jiran ragaa al-ergii argachuuf ulaagaalee murtaa’an guutuu qabu. Ulaagaaleen kunniin sanadoota sirrii ta’an kanneen akka invooyisii, tarreewwan paakkii, ragaa ka’umsaa (COO), gabaasa xiinxala oomishaa dambiiwwan idil-addunyaa istaandaardii fayyaa fi nageenyaa akka eegaman mirkaneessuu kan dabalatu ta’uu danda’a. Dabalataanis, gosa oomisha Liibiyaa irraa ergamaa jiru irratti hundaa’uun mirkaneessi addaa barbaachisaa ta’uu danda’a. Fakkeenyaaf, oomishoonni qonnaa ykn nyaataa raammoo ykn dhukkuba irraa bilisa ta’uu isaanii kan mirkaneessu ragaa faayitoosanitarii qaamolee dhimmi ilaallatuun kenname barbaaduu danda’u. Ulaagaaleen barbaachisoo ta’an hundi erga guutamanii fi sakatta’iinsi barbaachisaa ta’e qaamolee murtaa’aniin gaggeeffamee dambiiwwan rogummaa qaban kabajuun isaanii milkaa’inaan erga xumuramee booda; NEDCn ragaa al-ergii ofiisaa ni kenna. Sanadni kun oomishni kun ulaagaalee barbaachisoo dhaabbilee mootummaa Liibiyaatiin hayyamaman guutuu fi seeraan gabaa idil-addunyaatti erguun akka danda’amu ragaa ta’ee tajaajila. Adeemsi mirkaneessa al-ergii meeshaaleen Liibiyaa sadarkaa addunyaa akka guutan kan taasisu yoo ta’u, dorgommii biyya alaa keessattis akka dabalu kan taasisudha. Akkasumas barmaatilee daldala idil-addunyaa keessatti iftoomina eeguuf gargaara, balaa oomishaalee sobaa ykn sadarkaa hin qabne Liibiyaa irraa ergamuun walqabatee dhufuu danda’u kamiyyuu furuuf gargaara. Xumura irratti, meeshaaleen isaanii dambiiwwan barbaachisoo ta’an akka eegu waan taasisuuf, al-ergitoota Liibiyaa jiraniif NEDC irraa ragaa al-ergii argachuun barbaachisaa dha. Kunis daldaltoota idil-addunyaa gidduutti amantaa uumuuf kan gargaaru yoo ta’u, fedhii fayyadamtootaa karaa al-ergii qulqullina olaanaa qabu Liibiyaa irraa eeguudhaan.

Kaaba Afrikaa keessatti kan argamtu Liibiyaan dhaabbilee daldalaa fi dhaabbilee geejjibaa fi raabsa meeshaalee irratti bobba’uu barbaadaniif faayidaa loojistikii hedduu qabdi. Tokkoffaa, Liibiyaan teessuma lafaa tarsiimoo kan Awurooppaa, Afrikaa fi Baha Giddu Galeessaa gidduutti akka karra ta’ee tajaajilu qabdi. Kunis daldala idil-addunyaa fi hojiiwwan geejjibaatiif wiirtuu gaarii taasiseera. Qarqarri galaanaa bal'aan biyyattii Galaana Meditiraaniyaanii irratti argamuun daandii doonii salphaatti akka dhaqqabuuf kan dandeessisudha. Lammaffaa, Liibiyaan bu’uuraalee misoomaa gaarii ta’an kan buufata doonii ammayyaa, buufata xiyyaaraa, neetworkii daandii, fi sirna baaburaa of keessaa qabu qabdi. Buufatni doonii Tiriipoolii buufata doonii gurguddoo naannoo Meditiraaniyaanii keessaa tokko yoo ta’u, meeshaalee ammayyaa fe’umsa gosa adda addaa qabachuu danda’an qaba. Dabalataanis, Buufatni Xiyyaaraa Idil-addunyaa Mitigaa Tiriipoolii keessatti argamu tajaajila fe’umsa qilleensaa gaarii ta’e kan Liibiyaa bakkeewwan gurguddoo addunyaa waliin walqunnamsiisu ni kenna. Kana malees, Liibiyaan waggoota darban keessa damee loojistikii ishee irratti invastimantii guddaa argiteetti. Dhaabbileen dhuunfaa bakka kuusaa, sirna bulchiinsa inventarii, tajaajila qulqulleessuu gumurukaa, tajaajila paakeejii akkasumas filannoo fe’umsaa fi geejjibaa dabalatee furmaata loojistikii bal’aa dhiyeessuun mul’ataniiru. Dhaabbileen kunneen sochiin meeshaalee biyya keessaa haala gaariin akka raawwatamu taasisuun bulchiinsa dhiyeessii sansalataa gahumsa qabu mirkaneessa. Dabalataanis, Liibiyaan haaromsa hedduu hojimaata gumurukaa salphisuu fi gufuulee birokraasii adeemsa galtee/al-ergii waliin walqabatan hir’isuuf kaayyeffate hojiirra oolchiteetti. Kunis indaastirii loojistikii keessatti gahumsi fooyya’aa ta’e kan meeshaaleen daangaa Liibiyaa keessa darban haala salphaan akka dhangala’u taasiseera. Tasgabbii dhabuu siyaasaa waggoota darban keessa Liibiyaan mudateen, daldaltoonni biyya kana keessatti furmaata loojistikii barbaadan dhiyeessitoota loojistikii biyya keessaa muuxannoo qaban kanneen beekumsaa fi hubannoo naannoo qaban waliin walitti hidhamiinsa uumuun gaariidha. Dhaabbileen tajaajilaa hundeeffaman kunniin qormaata haala nageenyaa jijjiiramaa ykn jijjiirama bu’uura danbiiwwanii wajjin walqabatu kamiyyuu keessa darbuu danda’u. Xumura irratti,Liibiyaan dhaabbilee daldalaa furmaata loojistikii barbaadaniif dandeettii guddaa qabdi galata bakka teessuma lafaa faayidaa qabutti, . bu’uuraalee misoomaa haala gaariin guddatan, . dhaabbileen loojistikii dhuunfaa tajaajila hunda galeessa kennan jiraachuu isaanii akkasumas tattaaffii itti fufiinsa qabu kan haala mijeessuu daldalaa fooyyessuuf kaayyeffate. Dhiyeessitoota loojistikii biyya keessaa amanamoo ta’an waliin walitti hidhamiinsa uumuudhaan,dhaabbileen meeshaalee isaanii gahumsaan geejjibsiisuu fi dhiyeessii isaanii biyyattii keessatti bu’a qabeessa ta’een bulchuu danda’u.

Agarsiisa daldalaa barbaachisoo

Liibiyaan biyya Kaaba Afrikaa keessatti argamtu yoo taatu, bitoota idil-addunyaa barbaachisoo ta’an, karaalee misoomaa fi agarsiisaa qabdi. Waltajjiiwwan kunneen daldala biyya keessaa fi alaatif carraa daldalaa fi daldalaa mijeessuu keessatti gahee murteessaa qabu. Kanneen beekamoo ta’an keessaa muraasni kunooti: 1. Agarsiisa Idil-addunyaa Tiriipoolii: Agarsiisni kun waggaa waggaan magaalaa guddoo Liibiyaa Tiriipoolii keessatti kan gaggeeffamu yoo ta’u, agarsiistota idil-addunyaa dameelee adda addaa kanneen akka ijaarsaa, qonna, telekoomii, anniisaa, indaastirii konkolaataa, meeshaalee fayyadamaa fi kkf irraa dhufan hawwata. Dhaabbileen bitattoota ta’uu danda’an waliin wal qunnamsiisuudhaan oomishaa fi tajaajila isaanii akka agarsiisaniif waltajjii gaarii ta’e ni dhiheessa. 2. Poortiifooliyoo Invastimantii Afrikaa Liibiyaa (LAIP): Mootummaa Liibiyaatiin pirojektoota guutuu Afrikaa keessatti invast gochuuf kan hundeeffame LAIP dhiyeessitoonni idil-addunyaa dhaabbilee Liibiyaa invastimantii kana irratti hirmaatan waliin akka tumsan carraa ni kenna. Chaanaalli kun walta’iinsa daldala biyya keessaa fi alaa gidduutti akka uumamu jajjabeessa. 3. Baankii Al-ergii-Galtee Afrikaa (Afreximbank): Liibiyaa qofaaf adda ta’uu osoo hin taane Liibiyaa dabalatee ardii Afrikaa guutuu akka waliigalaatti kan tajaajilu yoo ta’u; Afreximbank furmaata faayinaansii kanneen akka liqii al-ergii fi faayinaansii pirojektii kennuudhaan daldala Afrikaa keessatti guddisuu keessatti gahee olaanaa qaba. Dhaabbileen michoota Liibiyaa waliin hojjechuuf barbaadan chaanaalii kana fayyadamuun hojiiwwan isaanii maallaqaan gargaaruu danda’u. 4. The Lycos Consortium: Qonna, industirii, daldalaa & gabaa dabalatee dhaabbilee adda addaa damee dinagdee Liibiyaa irraa kan of keessaa qabu; Konsortiimii Liikoos dhaabbilee Liibiyaa fi dhaabbilee ykn dhaabbilee biyya alaa Liibiyaa keessatti invastimantii ykn daldala hojjechuuf fedhii qaban gidduutti tumsa uumuuf kan akeekedha. 5. Agarsiisa Idil-addunyaa Beengaazii: Waggaa waggaan magaalaa Beengaazii kan Tripoli irraa kan hafe wiirtuuwwan daldalaa gurguddoo keessaa tokko ta’ee fudhatamtu keessatti kan gaggeeffamu; agarsiisni kun industirii huccuu fi kkf malees oomishaalee industirii akka petrochemicals & oil derivatives manufacturing plants/machinery/equipment waliin walqabatan agarsiisuu irratti xiyyeeffata. 6.Ministeera Diinagdee Liibiyaa: Ministeera Diinagdee waliin hojjechuun carraa invastimantii dameelee adda addaa Liibiyaa keessatti argaman kanneen akka barbaacha/oomisha/qulqulleessuu/tajaajila boba’aa fi gaazii, pirojektoota bu’uuraalee misoomaa, turizimii, fi kkf ilaalchisee odeeffannoo gatii guddaa qabu kennuu danda’a. Akkasumas daldala idil-addunyaa gita isaanii biyya keessaa waliin walqunnamsiisuu irratti gargaarsa kennuu ni danda’u. 7. Agarsiisaa fi agarsiisa idil-addunyaa biyya alaa: Daldaltoonni Liibiyaa yeroo baayyee agarsiisa daldalaa fi agarsiisa idil-addunyaa irratti hirmaatu, oomisha isaanii daawwattoota idil-addunyaatti agarsiisu. Taateewwan kunneen bitoonni addunyaa daldala Liibiyaa waliin walqunnamsiisuu fi walta’iinsa ykn carraa bittaa ta’uu danda’u qorachuuf akka carraatti tajaajilu. Waggoota darban keessa Liibiyaa keessatti tasgabbii dhabuu siyaasaa fi yaaddoo nageenyaa irraa kan ka’e, karaaleen kunneen tokko tokko yeroo yeroon jeequmsa ykn daangeffamni mudachuu akka danda’u hubachuun barbaachisaadha. Haa ta’u malee, tasgabbii deebisuufi guddina dinagdee biyyattii guddisuuf aangawoota biyyaalessaas ta’e dhaabbilee idil-addunyaatiin tattaaffiin taasifamaa jira

Motora barbaacha waliigalaa

Liibiyaa keessatti motoroonni barbaacha beekamoo ta'an hedduun jiru. Isaan keessaa muraasni teessoo marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Google (www.google.com.lb): Googlen akka addunyaatti barbaacha baay’inaan itti fayyadamu yoo ta’u Liibiyaa keessattis jaallatamaadha. Filannoo barbaacha bal'aa kan dhiyeessu yoo ta'u, bu'aa sirrii ta'e ni kenna. 2. Bing (www.bing.com): Bing motora barbaacha beekamaa kan biraa fayyadamtoonni interneetii Liibiyaa hedduun itti fayyadamaniidha. Interface ijaan nama hawwatu kan akka suuraa fi viidiyoo barbaaduu qabu dhiyeessa. 3. Yahoo! Barbaadi (barbaadi.yahoo.com): Yahoo! Barbaacha ammallee Liibiyaa keessatti namoota baay'eedhaan itti fayyadamaa jira, haa ta'u malee akka Google ykn Bing beekamaa ta'uu dhiisuu danda'a. 4. DuckDuckGo (duckduckgo.com): DuckDuckGo motora barbaacha icciitii irratti xiyyeeffate yoo ta'u, odeeffannoo fayyadamaa hordofuu dhiisuu ykn beeksisa dhuunfaa agarsiisuu dhiisuuf waadaa galuu isaatiin jaalala argateera. 5. Yandex (yandex.com): Yandex motora barbaacha Raashiyaa keessatti argamu yoo ta’u, fedhii fayyadamtoota idil-addunyaa, lammiilee Liibiyaa dabalatee, kan tajaajilu yoo ta’u, dandeettii barbaacha weebsaayitii isaa waliin tajaajila adda addaa kan akka kaartaa fi hiikkaa kan dhiyeessudha. . 7. Ecosia (www.ecosia.org): Ecosia gama naannoodhaaf mijaawaa ta'een motora barbaacha biroo irraa addadha - galii beeksisa barbaacha irraa argamu fayyadamuun addunyaa guutuutti biqiltuu dhaaba. 8. Mojeek (www.mojeek.co.uk): Mojeek motora barbaacha Biriteen walaba ta’ee fi daataa fayyadamtootaa irratti hundaa’uun osoo hin hordofin ykn dhuunfachiisuun bu’aa loogii hin qabne kennuu kaayyeffateera. Kunniin fakkeenyota motora barbaacha Liibiyaa keessatti yeroo baay’ee itti fayyadamaniidha; haa ta’u malee, filannoowwan namoota dhuunfaa gidduutti filannoo dhuunfaa, amaloota dhiyaatan, saffisa, amanamummaa fi Liibiyaa keessatti argamu irratti hundaa’uun garaagarummaa qabaachuu akka danda’an hubatamuu qaba.

Fuula keelloo gurguddoo

Galmeewwan fuula keelloo gurguddoo Liibiyaa kanneen akka: 1. Fuula Keelloo Liibiyaa: Galmee fuula keelloo ofiisaa daldala Liibiyaa. Tarreefama industirii, tajaajiloota, fi oomishaalee adda addaa Liibiyaa keessatti argaman bal’inaan ni kenna. Marsariitii: www.lyyellowpages.com 2. YP Libya: Daayirektarii onlaayinii adda duree ta’ee fi tarreefama daldalaa bal’aa dameelee adda addaa Liibiyaa keessatti dhiyeessu. Fayyadamtoonni bakka, gosa, fi jechoota ijoo irratti hundaa'uun daldala akka barbaadan ni taasisa. Marsariitii: www.yplibya.com 3. Libya Online Business Directory: Daayirektarri kun kuusdeetaa dhaabbilee Liibiyaa odeeffannoo bal’aa oomishaa fi tajaajila isaanii irratti qabu qaba. Fayyadamtoonni daldala gosootaan barbaaduu ykn tarree bal’aa qubeedhaan ykn naannoodhaan daawwachuu danda’u. Marsariitii: www.libyaonlinebusiness.com irratti argama 4. Fuula Keelloo Afrikaa - Liibiyaa Kutaa: Galmee fuula keelloo Afrikaa irratti xiyyeeffate kan Liibiyaa dabalatee tarreewwan biyyoota hedduu of keessaa qabu. Fayyadamtoonni odeeffannoo quunnamtii fi ibsa daldalaa waliin magaalota adda addaa biyyattii keessatti daldala biyya keessaa akka argatan waltajjii ni dhiheessa. Weebsaayitii: www.yellowpages.africa/libya jedhamuun beekama 5.Libyan-Directory.net: Weebsaayitiin kun akka qabeenya daldalaa onlaayinii fayyadamtoota gara dhaabbilee biyya keessaa argachuuf qajeelchutti kan tajaajilu yoo ta’u, tarreefama damee adda addaa kanneen akka barnootaa, geejjibaa, eegumsa fayyaa, keessummeessitootaa fi kkf jalatti ramadaman isaaniif kennuudhaani. Marsariitii : https://libyan-directory.net/ . Daayirektaroota fuula keelloo kun waa’ee daldala adda addaa Liibiyaa keessatti socho’an odeeffannoo barbaachisaa ta’e kan kennan yoo ta’u, namoota naannoo sanaa fi daawwattoota oomisha ykn tajaajila biyyattii keessatti argachuu barbaadaniif qabeenya gargaaraa dha. Hubachiisa:Odeeffannoon armaan olii yeroo barreeffama kana barreessinu sirrii ta’us yeroo hunda osoo hin argatin dura dhugummaa marsariitiiwwanii dachaa lama ilaali sababiin isaas yeroon darbaa deemuun marsariitichaa jijjiiramuu waan danda’uuf

Waltajjiiwwan daldalaa gurguddoo

Biyya Kaaba Afrikaa keessatti argamtu Liibiyaan waltajjiiwwan daldala elektirooniksii beekamoo ta’an hedduun mul’achuu isaanii argiteetti. Marsariitiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoo Liibiyaa keessatti socho’an keessaa muraasni kunooti: 1. Jumiyaa Liibiyaa: Waltajjiiwwan daldala elektirooniksii Afrikaa keessatti gurguddoo fi baay’ee jaallataman keessaa tokko kan ta’e Jumiyaa Liibiyaa keessattis argama. Elektirooniksii, faashinii, oomishaalee miidhaginaa, meeshaalee manaa fi kkf dabalatee oomishaalee adda addaa dhiyeessa. Marsariitii: https://www.jumia.com.ly/ 2. Made-in-Libya: Waltajjii oomishaalee Liibiyaa biyya keessaa hojjetaman beeksisuu fi artiistotaa fi daldala biyya keessaa deeggaruuf of kenne. Hojii harkaan hojjetaman adda addaa, meeshaalee uffataa, meeshaalee gargaarsaa, meeshaalee mana faaya Liibiyaa keessatti adda ta'an agarsiisa. Marsariitii: https://madeinlibya.ly/ 3. Yanahaar: Bakka gabaa addaa onlaayinii faashinii fi meeshaalee uffata dhiiraa fi dubartootaaf qophaa'e. Yanahaar dizaayinarota biyya keessaa Liibiyaa adda addaa akkasumas maqaawwan idil-addunyaa of keessaa qaba. Marsariitii: http://www.yanahaar.com/ irratti argama. 4. Amma Bituu: Bakka gabaa onlaayinii oomishaalee adda addaa kanneen akka elektirooniksii, meeshaalee manaa, meeshaalee faashinii, meeshaalee miidhaginaa, meeshaalee taphaa fi kkf gurgurtoota biyya keessaa Liibiyaa akkasumas maqaawwan idil-addunyaa irraa argaman dhiyeessuudha. Marsariitii: http://www.buynow.ly/ irratti argama. 5. OpenSooq Libya: Marsariitii daldala elektirooniksii qofa osoo hin taane waltajjii beeksisa onlaayinii Craigslist ykn Gumtree wajjin walfakkaatu ta’us; fayyadamtoonni meeshaalee haaraa ykn kan itti fayyadaman gosoota adda addaa kanneen akka konkolaataa & konkolaataa keessatti akka bitatan fi gurguran ni hayyama; qabeenyaa hin sochoone; elektirooniksii; meeshaalee mana keessaa; hojii fi kkf, haala daldala dijitaalaa Liibiyaa keessatti waltajjii barbaachisaa taasiseera. Marsariitii(Afaan Oromoo): https://ly.opensooq.com/en Marsariitii(Afaan Arabaa): https://ly.opensooq.com/ar Kunniin fakkeenya waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoo yeroo ammaa (2021) Liibiyaa keessatti socho’an keessaa muraasa. Haa ta'u malee yeroo hunda muuxannoo bittaa bal'aa argachuuf waltajjiiwwan biroo uumaman ykn iddoowwan gabaa niche naannoo ilaaluun ni gorfama.

Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa gurguddoo

Biyya Kaaba Afrikaa keessatti argamtu Liibiyaan waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa beekamoo ta’an hedduu kan lammiileen ishee yeroo baay’ee itti fayyadaman qabdi. Waltajjiiwwan kunneen namoota walitti hidhuu fi qunnamtii fi networking haala mijeessuuf gargaaru. Tarreen marsariitiiwwan miidiyaa hawaasaa Liibiyaa keessatti yeroo baay’ee itti fayyadaman tokko tokko URL isaanii waliin kunooti: 1. Feesbuukii (https://www.facebook.com) - Feesbuukiin Liibiyaa keessatti akkuma biyyoota addunyaa hedduu jaallatamaadha. Fayyadamtoonni hiriyootaafi maatii waliin akka wal qunnaman, odeeffannoo haaraa, suuraa fi viidiyoo akka qooddatan, fedhii ykn walitti dhufeenya irratti hundaa’uun garee akka makaman, akkasumas yaada fi ergaadhaan namoota biroo waliin akka walqunnaman kan taasisudha. 2. Tiwiitara (https://twitter.com) - Tiwiitar waltajjii Liibiyaa keessatti bal'inaan itti fayyadamu kan biraa yoo ta'u, fayyadamtoonni ergaa gabaabaa "tweets" jedhamu akka qooddatan kan dandeessisudha. Fayyadamtoonni akkaawuntii fedhii qaban hordofuu, mata dureewwan trending ta'an irratti karaa hashtag (#) bobba'uu, qabiyyee piroofaayilii namoota biroo irraa retweet gochuun hordoftoota ofii isaaniif qooduu ykn yaada isaanii karaa tiwiitara ummataa ibsuu danda'u. 3. Instagram (https://www.instagram.com) - Instaagiraamii mala mul’ataa irratti hundaa’uun lammiilee Liibiyaa suuraa fi viidiyoo gama jireenya isaanii adda addaa kan akka muuxannoo imala, adeemsa nyaataa ykn sochii guyyaa guyyaa qooduutti gammadan biratti jaallatamaadha. Fayyadamtoonni suuraawwan ergaa kallattiin ifatti ykn dhuunfaatti qooduun dura calaqqee fayyadamuun gulaaluu danda'u. 4. LinkedIn (https://www.linkedin.com) - LinkedIn ogeessota carraa networking ykn walitti dhufeenya hojiin walqabatee barbaadaniif caalaatti tajaajila. Fayyadamtoonni piroofaayilii ogummaa ogummaa fi muuxannoo isaanii calaqqisiisu uumuun miiltoowwan hojii ykn hojjechiistota ta’uu danda’an dhuunfaan ykn dhugaadhaan beekuu danda’an waliin akka wal qunnaman ni taasisa. 5. Telegram (https://telegram.org/) - Telegram app ergaa battalaa kan fayyadamtoota isaa gidduutti haasawa nageenya qabuuf dhuma irraa gara dhumaatti icciitii dhiyeessuudha. Hojii garee waliin haasa'uu isaatiin kan beekamu yoo ta'u kunis mata dureewwan adda addaa oduu irraa kaasee hanga bashannanaatti marii bal'aa taasisuu danda'a. 6. Snapchat (https://www.snapchat.com/) - Snapchat qabiyyee suuraa fi viidiyoo yeroof "snaps" jedhamuun beekamu qooduuf waltajjii ni kenna. Lammiileen Liibiyaa yeroo baayyee filtara Snapchat bakka isaanii fi taateewwan addaa irratti mallatteeffaman fayyadamu, kunis yeroowwan qabachuuf filannoo jaallatamaadha. Hubadhaa, kunniin waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa Liibiyaa keessatti baay’inaan itti fayyadaman keessaa tokko tokko yoo ta’an, waltajjiiwwan naannoo biroo ykn garaagarummaa hawaasa ykn naannoo murtaa’e biyyattii keessatti adda ta’e jiraachuu danda’u.

Waldaalee industirii gurguddoo

Liibiyaan waldaalee indaastirii gurguddoo hedduu kan qabdu yoo ta’u, dameewwan dinagdee ishee adda addaa bakka bu’u. Waldaalee beekamoo kanaa fi teessoo marsariitii isaanii keessaa muraasni: 1. Federeeshinii Sibiilaa fi Sibiilaa Liibiyaa (LISF) - Waldaan kun damee sibiilaa fi sibiilaa Liibiyaa bakka bu’a. Marsariitii: https://lisf.ly/ 2. Dhaabbata Boba’aa Biyyaalessaa Liibiyaa (NOC) - NOC dhaabbata boba’aa mootummaa kan indaastirii boba’aa fi gaazii Liibiyaa irratti itti gaafatamummaa qabuudha. Marsariitii: https://noc.ly/ 3. Mana Maree Daldalaa Ameerikaa Liibiyaa (LACC) - LACCn daldalaa fi invastimantii Liibiyaa fi Ameerikaa gidduutti haala mijeessa. Marsariitii: http://libyanchamber.org/ irratti argama. 4. Mana Maree Daldalaa, Industirii fi Qonnaa Liibiyaa (LCCIA) - LCCIAn Liibiyaa keessatti industirii adda addaa keessatti dhaabbilee daldalaaf bakka bu’aa ta’ee hojjeta. Marsariitii: http://www.lccia.org.ly/ irratti argama. 5. Mana Maree Daldalaa Liibiyaa-Awurooppaa (LEBC) - LEBCn hariiroo dinagdee Liibiyaa fi Awurooppaa gidduu jiru kan jajjabeessu yoo ta’u, invastimantii biyyoota Awurooppaa irraa gara Liibiyaatti akka seenan jajjabeessa. Marsariitii: http://lebc-org.net/ 6. Mana Maree Daldalaa Liibiyaa-British (LBBC) - LBBCn hariiroo daldalaa UK fi Liibiyaa gidduu jiru guddisuuf kan kaayyeffate yoo ta’u, dhaabbilee biyyoota lamaan irraa dhufaniif carraa networking kennuudha. Marsariitii: https://lbbc.org.uk/ 7. Gamtaa Waliigalaa Mana Maree Daldalaa, Industirii, fi Qonnaa Biyyoota Arabaa (GUCCIAC) – GUCCIAC Liibiyaa dabalatee biyyoota Arabaa hunda keessatti manneen daldalaa bakka bu’ee tumsa dinagdee naannicha keessatti taasifamu guddisa. Marsariitii: https://gucciac.com/omo/mana Waldaaleen kunneen industirii isaanii tarkaanfachiisuuf gahee murteessaa kan qaban yoo ta’u, guddina dinagdee itti fufiinsa qabuu Liibiyaa keessattis tumsa daldalaa idil-addunyaa haala mijeessuudha.

Marsariitii daldalaa fi daldalaa

Liibiyaa keessatti marsariitiiwwan dinagdee fi daldalaa hedduun carraa daldalaa, daldalaa fi invastimantii biyyattii irratti odeeffannoo kennan jiru. Tarreen marsariitiiwwan beekamoo tokko tokkoo URL isaanii walgitan kunooti: 1. Abbaa Taayitaa Invastimantii Liibiyaa (LIA): Fandii qabeenya abbaa biyyummaa galii boba’aa Liibiyaa bulchuu fi invast gochuuf itti gaafatamummaa qabu. Marsariitii: https://lia.ly/ 2. Dhaabbata Boba’aa Biyyaalessaa Liibiyaa (NOC): Dhaabbata mootummaa boba’aa barbaaduu, oomishaa fi erguuf itti gaafatamummaa qabu. Marsariitii: http://noc.ly/ 3. Giddugala Guddina Al-ergii Liibiyaa: Oomishaalee Liibiyaa al-ergiidhaaf ni beeksisa, ni deeggara. Marsariitii: http://lepclibya.org/ 4. Mana Maree Daldalaa, Industirii fi Qonnaa Tripoli (TCCIA): Tajaajila daldalaa fi deeggarsa kennuudhaan dhaabbilee daldalaa naannoo Tripoli bakka bu’a. Marsariitii (Afaan Arabaa): https://www.tccia.gov.ly/ar/home 5. Mana Maree Daldalaa fi Industirii Benghazi (BCCI): Naannoo Benghazi keessatti tajaajila adda addaa dhaabbilee daldalaaf kennuudhaan sochii daldalaa ni jajjabeessa. Marsariitii: http://benghazichamber.org.ly/ irratti argama. 6. Poortiifooliyoo Invastimantii Afrikaa Liibiyaa (LAIP): Fandii qabeenya abbaa biyyummaa invastimantii guutuu Afrikaa irratti xiyyeeffate. Marsariitii: http://www.laip.ly/ irratti argama. 7. Baankii Giddugaleessaa Liibiyaa: Imaammata maallaqaa fi damee baankii Liibiyaa to’achuuf itti gaafatamummaa qaba. Marsariitii: https://cbl.gov.ly/en 8. Abbaa Taayitaa Waliigalaa Galmee Zoonii Daldala Walabaa Fi Tajaajila Faayinaansii (GFTZFRS): Carraa invastimantii naannoo bilisaa Liibiyaa keessatti argaman irratti odeeffannoo ni kenna. Marsariitii( Afaan Arabaa qofa ):https:/afdlibya.com/ Ykn https:/freezones.libyainvestment authority.org 9.Boordii Invastimantii Alaa Liibiyaa : Dhaabbilee dhaabbilee biyya alaa akka dhaabbatan haala mijeessuuf qabeenya barbaachisaa ta’e kennuudhaan invastimantii kallattiin alaa gara Liibiyaatti hawwachuuf hojjeta marsariitii : www.lfib.com irratti argamu

Weebsaayitoota gaaffii daataa daldalaa

Marsariitiiwwan gaaffii daataa daldalaa Liibiyaa tokko tokko, URL isaanii waliin kunooti: 1. Furmaata Daldala Walitti Makamaa Addunyaa (WITS): https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/LBY 2. Kuusaa Odeeffannoo Comtrade Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii: https://comtrade.un.org/data/ . 3. Giddugala Daldala Idil-addunyaa (ITC): https://www.trademap.org/Country_SelProduct.aspx?nvpm=1%7c434%7c%7c%7cWALIIGALA%7c%7c%7c2%7c1%7c1+5+6+8 +9+11+22+%5e846+%5e847+%5e871+%5e940+%5e870 4. Observatory Walxaxiinsa Diinagdee (OEC): http://atlas.media.mit.edu/en/profile/country/lby/ . 5. Abbaa Taayitaa Invastimantii Liibiyaa: http://lia.com.ly/ Weebsaayitoonni kunneen ragaa daldalaa fi odeeffannoo waa’ee Liibiyaa galtee, al-ergii, michoota daldalaa fi istaatiksii barbaachisoo biroo sochii daldala idil-addunyaa biyyattii waliin walqabatan ni kennu.

Waltajjiiwwan B2b

Liibiyaa keessatti waltajjiiwwan B2B hedduun kanneen daldala industirii adda addaa keessatti argaman tajaajilan jiru. Waltajjiiwwan beekamoo ta’an keessaa muraasni: 1. Export.gov.ly: Waltajjiin kun odeeffannoo fi carraa tumsa daldalaa idil-addunyaa dhaabbilee Liibiyaa waliin taasifamuuf ni kenna. Daldalaa fi invastimantii Liibiyaa fi biyyoota biroo gidduutti ni jajjabeessa. (URL: https://www.al-ergii.gov.ly/) 2. AfricaBusinessContact.com: Daayirektarii B2B kan ta’ee fi daldala Afrikaa, kanneen Liibiyaa keessa jiran dabalatee, michoota daldalaa addunyaa irraa dhufan waliin kan walqunnamsiisudha. Tarreefama oomishaalee fi tajaajiloota adda addaa industirii adda addaa irraa dhufan ni dhiheessa. (URL: https://libya.walqunnamtii daldalaa afrikaa.com/) 3. Fuula Keelloo Liibiyaa: Daayirektariin toora interneetii kun daldala Liibiyaa biyya keessaa maamiltoota ta’uu danda’an biyyattii keessattis ta’e idil-addunyaa waliin walqunnamsiisuu irratti xiyyeeffata. Tarreefama dameelee adda addaa kan akka omishaa, tajaajila, ijaarsaa fi kkf kan dhiyeessu yoo ta’u, dhaabbileen daldalaa oomisha ykn tajaajila isaanii bu’a qabeessa ta’een akka agarsiisan kan taasisudha. (URL: https://www.fuula afaan oromoo.net/) 4. Bizcommunity.lk: Irra caalaa naannoo Eeshiyaa Kibbaa irratti kan xiyyeeffate ta’us, waltajjiin kun kutaa daldalaa biyyoota Kaaba Afrikaa kan akka Liibiyaa keessattis ni dabalata. Oduu, hubannoo industirii, carraa hojii, piroofaayilii dhaabbataa pirojektii ykn oomisha/tajaajila isaanii agarsiisan ni dhiheessa. (URL: https://bizcommunity.lk/) Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoo 5. Import-ExportGuide.com/Libya: Weebsaayitiin kun qajeelfama galtee-al-ergii addatti daldala Liibiyaa fi saboota biroo addunyaa gidduutti haala mijeessuuf qophaa’e kenna - odeeffannoo dambiiwwan gumurukaa, gabaasa xiinxala gabaa, imaammata mootummaa hariiroo daldalaa irratti dhiibbaa geessisan dabalatee. (URL: http://import-exportguide.com/libya.html) Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoo. Waltajjiiwwan B2B kunniin dhaabbilee gita isaanii Liibiyaa waliin wal qunnamuuf ykn carraa daldalaa haaraa Liibiyaa keessatti qorachuuf ykn sadarkaa idil-addunyaatti dameelee adda addaa kanneen akka omishaa, . tajaajila, . annisaa, ijaarsa, fi kanneen biroo. Hubadhu URL'n kennaman yeroon jijjiiramuu akka danda'an; yoo hidhannoon kamiyyuu kana booda hin hojjenne ibsa kennaman fayyadamuun barbaacha interneetii raawwachuun ni gorfama.