TogTok

Haala Waliigalaa Biyyaa
Maallaqa Biyyaalessaa
Sadarkaa Jijjiirraa
Ayyaana Barbaachisaa
Haala Daldala Alaa
Dandeettii Misooma Gabaa
Oomishaalee gurgurtaa ho'aa gabaa irratti
Amaloota maamilaa fi dhorkaa
Sirna bulchiinsa gumurukaa
Imaammata gibira galtee
Imaammata gibira al-ergii
Mirkaneessitoota al-ergiidhaaf barbaachisan
Loojistikii gorfame
Chaanaalii misooma bitaa

Toongaan, akka ofiisaatti Mootummaa Toongaa jedhamuun kan beekamtu yoo ta'u, saba oddoola Galaana Paasifikii Kibbaa keessatti argamtudha. Odola 169 kan of keessaa qabu yoo ta'u, bal'inni lafaa waliigalaa tilmaamaan iskuweer kiiloo meetira 748 ta'a. Biyyattiin daandii Niwuu Ziilaandii fi Hawaayi gidduu jiru gara harka sadii keessaa tokko argamti. Toongaan ummata gara 100,000 kan qabdu yoo ta'u, magaalaan guddoon ishee Nuku'alofa jedhamti. Irra caalaan ummataa saba Tongaan kan ta'an yoo ta'u, amantii Kiristaanummaa akka amantii isaanii isa guddaatti kan hordofan ta'uu ibsameera. Diinagdeen Toongaa adda durummaan qonnaa irratti kan hundaa’e yoo ta’u, qonni GDP ishee keessaa harka guddaa qaba. Oomishaaleen qonnaa gurguddoon banaanaa, qamadii, yaam, kaasaavaa fi baaqelaa vaaniila kan dabalatudha. Turizimiin qarqara galaanaa bareedaa fi hambaa aadaa adda ta’e qabaachuu isaatiinis dinagdee keessatti gahee murteessaa qaba. Mootummaan Toongaa sirna mootummaa heera mootummaa kan qabu yoo ta'u, mootiin Tupou 6ffaan mataa biyyaa ta'uun tajaajila. Mootummaan bu’uura dimokiraasii paarlaamaa jalatti socho’a. Baay’inaafi baay’ina ummataatiin xiqqaa ta’us, Toongaan gama dippilomaasii naannoo Ooseeniyaa keessatti iddoo guddaa qabdi. Aadaan Toongaa badhaadhaa fi duudhaa Poolineeshiyaa keessatti hidda gadi fageeffateedha. Muuziqaan aadaa fi shubbiisni aadaa naannoo sanaa keessatti qaama barbaachisaa ta’e uumu. Yuuniyeeniin Raagbii akka ispoortii biyyaalessaa isaaniitti waan tajaajiluuf lammiilee Toongaa biratti jaalala guddaa qaba. Afaan Ingiliffaa fi Toongaan lamaan isaanii iyyuu Toongaatti akka afaan hojiitti beekamtii argatu; haa ta'u malee,Tongaan namoota naannoo sanaa biratti bal'inaan dubbatama. Xumura irratti,Toongaan saba Paasifikii Kibbaa miidhagina ajaa'ibsiisaa,namoota michuu, fi miira hawaasaa fi aadaa cimaa ta'een beekamtu ta'uun ibsamuu danda'a.Haala naannoo naannoo Galaanaatti gahee fayyadamuu itti fufteetti

Toongaan saba odola xiqqoo Galaana Paasifikii Kibbaa keessatti argamtudha. Maallaqni Toongaa paʻanga Tonga (TOP) yoo ta'u, bara 1967tti paawundii Biriteen bakka bu'uuf kan dhiyaatedha. Paʻangaan seniti 100tti qoodameera. Baankii Giddugaleessaa Toongaa, Baankii Rizaarvii Biyyaalessaa Toongaa jedhamuun kan beekamu, maallaqa kana baasuu fi bulchuuf itti gaafatamummaa qaba. Guddina dinagdee fi nageenya faayinaansii biyyattii keessatti dagaagsuuf tasgabbii mirkaneessuu fi imaammata maallaqaa ni to’atu. Sadarkaan sharafa alaa paʻanga maallaqa idil-addunyaa gurguddoo kanneen akka doolaara Ameerikaa fi doolaara Awustiraaliyaa waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu ni jijjiirama. Biiroon sharafa alaa, baankonni, fi jijjiirraan maallaqaa hayyamame tajaajila jijjiirraa maallaqaa ni kennu. Akka saba odola galtee irratti hirkataa guddaa qabdutti, jijjiiramni sharafa alaa kallattiin gatii galtee fi sadarkaa qaala’iinsa jireenyaa waliigalaa irratti dhiibbaa qaba. Imaammattoonni faayinaansii mootummaan baankii giddugaleessaatiin kuufamni gahaan akka qabamu gochuudhaan naannolee kanneen keessatti tasgabbii eeguuf kan akeekedha. Toongaan rifannoota dinagdee alaa kan akka balaa uumamaa ykn jijjiirama gatii meeshaalee addunyaa kan akka boba’aa fi nyaataaf saaxilamuu ishee irraa kan ka’e maallaqa tasgabbaa’aa ta’e eeguun walqabatee qormaata ishee mudateera. Qabxiileen kunniin ejjennoo madaallii kaffaltii Toongaa irratti dhiibbaa uumuu danda’u. Kanas ta’e sana, bulchiinsa imaammata maallaqaa of eeggannoo qabuu fi tumsa michoota idil-addunyaa kan akka baankota misoomaa waliin taasifamuun, Toongaan tasgabbii maallaqa ishee eeguuf carraaqqii kan gootu yoo ta’u, misooma dinagdee itti fufiinsa qabu guddifti.

Maallaqni seera qabeessa Toongaa pa'anga Tonga (TOP) dha. Safartuu jijjiirraa maallaqa gurguddoo ilaalchisee, tilmaamaan gatiiwwan kunooti: 1 USD = 2.29 GUDDAA 1 EUR = 2.89 GUDDAA 1 GBP = 3.16 GUDDAA 1 AUD = 1.69 GUBBAA 1 CAD = 1.81 GUBBAA Hubadhaa, safartuuwwan jijjiirraa kun tilmaama kan ta’anii fi jijjiirama gabaa fi bakka jijjiirraa maallaqaa itti raawwattan irratti hundaa’uun xiqqoo garaagarummaa qabaachuu danda’u.

Mootummaan Poolineeshiyaa Kibba Paasifikii keessa jirtu Toongaan waggaa guutuu ayyaanota gurguddoo hedduu kabajti. Ayyaanota Toongaa keessatti barbaachisoo ta'an keessaa tokko Guyyaa Koroonaa Mootichaati. Sagantaan waggaa waggaadhaan gaggeeffamu kun mootii Toongaa sirnaan gonfoo kaa'uu isaa kan yaadatu yoo ta'u, hambaa aadaa badhaadhaa biyyattii agarsiisa. Guyyaan Gonfoo Mootichaa ulfina fi ulfina guddaadhaan kabajama. Mootummaan guutuun taatee seena qabeessa kana arguuf walitti dhufa, muuziqaa aadaa, agarsiisa shubbisaa fi agarsiisa socho'aa ta'een guutame. Namoonni uffata aadaa isaanii isa gaarii taʼe kan uffatan siʼa taʼu, mootii isaaniif kabajaa fi dinqisiifannaa akka qabaataniif, lee daraaraa urgooftuu irraa hojjetame uffatu. Ayyaanni beekamaan Toongaatti argamu kan biraan Ayyaana Heilala ykn Torban Kabaja Guyyaa Dhalootaa dha. Ayyaanni kun waggaa waggaan ji’a July keessa guyyaa dhaloota mootii Tupou 6ffaa kabajuuf kan raawwatamudha. Sochiiwwan adda addaa kanneen akka dorgommii bareedinaa, agarsiisa dandeettii, agarsiisa hojii harkaa, fi dorgommii ispoortii duudhaa Toongaa agarsiisan of keessatti qabata. Lammiileen Toongaas ayyaana addaa Ayyaana Tau’olunga jedhamu kan bifa shubbisa aadaa Toongaa calaqqisiisu kabaju. Shubbistoonni dandeettii shubbisa babbareedaa muuziqaa faarfannaa meeshaalee aadaa kan akka shubbisaa ykn ukulele irratti taphatamuun waliin agarsiisuudhaaf wal dorgomu. Kana malees, 'Uike Kātoanga'i 'o e Lea Faka-Tonga' ykn Torban Afaan Tongaan boonsa sabaa fi garaagarummaa aadaa guddisuuf kabaja barbaachisaa dha. Ayyaana torban tokkoof turu kana waggaa waggaan ji’a Adoolessaa/Waxabajjii keessa gaggeeffamu kana irratti, waltajjiiwwan barnoota afaan horachuu fi seenaa himuu irratti waltajjiiwwan barnoota afaan Toongaa cimsuuf qophiileen adda addaa ni qophaa’u. Dhuma irrattis, Ayyaanni Qillee duudhaa kiristaanaa aadaa naannoo waliin walitti makuun ayyaana addaa "Fakamatala ki he kalisitiane" jedhamuun beekamutti waan geessuuf Toongaatti bakka guddaa qaba. Manneen faayamanii ibsaa halluu adda addaa qaban magaalota guutuu keessatti kan mul’atan yoo ta’u, waldoonni tajaajila qulqulluu halkan walakkaa kan keessummeessan yoo ta’u, itti aansuunis ayyaanni miseensota maatii fi hiriyoota gidduutti qoodamu ni qopheessa. Ayyaanonni kun aadaa kunuunsuu qofa osoo hin taane lammiilee Toongaa biratti miira hawaasummaa, tokkummaa fi boonsaa sabaa guddisuu keessatti gahee olaanaa qabu. Namoonni naannoo sanaa hundee isaanii waliin deebi’anii akka wal qunnamanii fi duudhaa isaanii socho’aa ta’e addunyaatti akka agarsiisan carraa ni kennu.

Biyyi odola xiqqoo Kibba Paasifikii keessatti argamtu Toongaan guddina dinagdee isheetiif daldala idil-addunyaa irratti baay’ee hirkatti. Biyyattiin sirna daldalaa banaa fi bilisa ta’e kan qabdu yoo ta’u, Awustiraaliyaa, Niwuu Ziilaand fi Ameerikaa dabalatee michoota daldalaa ijoo qabdi. Toongaan al-ergiin ishee guddaan oomishaalee qonnaa kanneen akka iskuwaashii, baaqelaa vaaniila, qamadii fi qurxummii of keessaa qaba. Oomishaaleen kunneen irra caalaa biyyoota ollaa naannoo Paasifikii Kibbaatti akkasumas gabaa gurguddoo akka Niwuu Ziilaandiitti ergamu. Dabalataanis, Toongaan hojii harkaa adda ta'e huccuu taapaa fi boca mukaa irraa hojjetamee fi turistoota biratti jaallatamaadha. Toongaan galteedhaan adda durummaan maashinoota fi meeshaalee, nyaata akka ruuzii fi oomishaalee daakuu qamadii biyya keessaatti fayyadamuuf galchiti. Biyyattii keessatti dandeettii industirii guddaa waan hin qabneef fedhii biyya keessaa guutuuf hirkattummaa meeshaalee biyya alaatii galfaman irratti dabalaa dhufeera. Adeemsi daldalaa kun kan mijatu Toongaan dhaabbilee naannoo kanneen akka Fooramii Odoola Paasifikii (PIF) keessatti miseensummaa qabaachuu fi waliigalteewwan daldalaa naannoo kan akka Waliigaltee Paasifik Hariiroo Diinagdee Dhiyeenyaa Plus (PACER Plus) irratti hirmaachuu isheeti. Waliigalteewwan kunneenis danqaawwan daldala biyyoota miseensa ta’an gidduu jiru hir’isuun ida’amuu naannoo guddisuuf kan kaayyeffatanidha. Gara bilisa baasuutti tattaaffiin godhamus,Toongaan ammallee misooma bu’uuraalee misoomaa naannoo geejjibaa fi neetworkii loojistikii daangeffamee dorgommii al-ergii gufachiisuun al-ergii isheef qaqqabummaa gabaa babal’isuun qormaata tokko tokko ishee mudateera. Kana malees uumamni teessuma lafaatiin adda baafamee jirus qormaata dabalataa dabalata haa ta’u malee tattaaffiin dhiheenya kana Mootummaan Toongaan bu’uuraalee buufata doonii misoomsuun walitti hidhamiinsa biyya keessaa fooyyessuuf kaayyeffate kanaanis sochii meeshaalee gahumsa qabu biyya keessaa & idil-addunyaa haala mijeessa. Walumaagalatti,dameen daldalaa Toongaa guddina dinagdee itti fufsiisuu fi carraa hojii uumuu keessatti gahee barbaachisaa qaba.Guddina cimaa guddisuuf aanga'oonni mootummaa xiyyeeffannoo isaanii gara misooma bu'uuraalee misoomaatti itti fufuun murteessaa ta'a cinatti tooftaalee adda addaa kan isaan gargaaran oomisha isaanii babal'isuuf yeroo istaandaardii qulqullina addunyaa akka eegamu mirkaneessuu kanaanis ejjennoo dorgommii waliigalaa guddisuu.Odeeffannoon kun haala daldala Toongaa yeroo ammaa ilaalcha waliigalaa akka isiniif kennu abdiin qaba.

Biyyi odola xiqqoo Kibba Paasifik keessatti argamtu Toongaan gabaa daldala alaa ishee guddisuuf carraa guddaa qabdi. Biyyattiin daandii doonii gurguddoo irratti tarsiimoo ta’uun ishee fi qabeenyi uumamaa badhaadhaa qabdu guddina dinagdeef bu’uura faayidaa qabu ta’a. Tokkoffaa, Toongaan qabeenya uumamaa hedduu kan al-ergiidhaaf itti fayyadamuu dandeenyu hedduu qabdi. Sabni kun lafa qonnaa lalisaa kan midhaan maallaqaa adda addaa kan akka vaaniila, banaanaa, fi qamadii misoomsuuf deeggaru danda’u qaba. Oomishaaleen kunneen fedhii guddaa biyya keessaa fi idil-addunyaa kan qaban yoo ta’u, Toongaan gara biyyoota birootti erguuf akka meeshaalee gatii guddaa qabanitti tajaajiluu danda’u. Kana malees, Toongaan qabeenya qurxummii baay’ee qabdu irraa fayyadamti. Bishaan qulqulluun naannoo odola kanaatti argamu gosoota qurxummii adda addaa kan qabu si’a ta’u, kunis qurxummii qabuun dinagdee Toongaa keessatti indaastirii murteessaa taasiseera. Gochaalee qurxummii itti fufiinsa qabuu fi teeknooloojiiwwan ammayyaa fayyadamuun, Toongaan fedhii nyaata galaanaa haaraa addunyaa guddachaa jiru guutuuf al-ergii nyaata galaanaa ishee haalaan guddisuu dandeessi. Dabalataanis, turizimi daldala alaa Toongaatti akka sochoosu guddaa ta’uun dandeettii guddaa qaba. Koraal reef ajaa'ibsiisaa, qarqara galaanaa cirracha adii,fi hambaa aadaa adda ta'een,Tongaan daawwattoota addunyaa irraa bakka biyya alaa barbaadan hawwatti.Ta'us,bu'uuraaleen turizimii hin guddanne,guddina dabalataa ukkaamsaa jiru.Haa ta'u malee,mootummaan dhimma kanaaf beekamtii kennee dammaqinaan invastimantii gochaa jira pirojektoota turizimii wajjin walqabatan,misooma bu’uuraalee misoomaa jabeessuu.Invastimantiiwwan dabalataa hoteelota,riizoortii,fi hawwata turizimii irratti taasifamu hawwata Toongaa akka bakka turistiitti qabdu baay’ee ni guddisa,bu’aan isaas galii baasii turizimiitiin akka dabalu taasisa. Kana malees,gargaarsi idil-addunyaa karaa biraa carraan daldalaa ittiin guddifamuu danda’u ta’ee tajaajila.Tongaan gargaarsa irratti baay’ee hirkattee jirti,dhaabbilee idil-addunyaa kan akka UNDP,WTO,fi Baankii Addunyaa waliin walitti dhiyeenyaan hojjetti.Dhaabbilee kanneen waliin tumsa gochuudhaan,Toongaan ogummaa teeknikaa,dandeettii argachuu dandeessi tattaaffii ijaaruu,fi deeggarsa maallaqaa,dameelee ijoo kan akka qonnaa,tuurizimii,fi qurxummii caalaatti guddisuuf.Kana irraa kan ka’e,biyyoota arjoomtoota waliin walitti dhufeenya daldalaa cimaa dandeessisuun,dabareen guddina dinagdee saffisiisuun. Walumaagalatti,Tongaan gabaa daldala alaa babal'isuuf dandeettii hin fayyadamne qabdi.Qabeenyi uumamaa biyyattii keessattuu qonnaa fi qurxummii irratti qabduufi sadarkaan isheen akka bakka turistiitti invastimantii sirrii bu'uuraalee misoomaa fi tumsa dhaabbilee idil-addunyaa waliin taasifamuun guddina dinagdeef carraa addaa uuma.Tongaan qabdi carraawwan kanneen bu’a qabeessa ta’een fayyadamee guddina daldalaa itti fufiinsa qabu maddisiisuu yoo danda’e egeree ifa ta’e fuuldura isaa jira.

Daldala alaa Toongaaf oomishaalee gabaadhaaf dhiyaatan yeroo ilaallu, amala hawaas-dinagdee fi aadaa adda ta’e biyyattii tilmaama keessa galchuun barbaachisaa dha. Gabaa Toongaa keessatti gurgurtaan milkaa’aa ta’e mirkaneessuuf, wantoota ilaalamuu qaban tokko tokko kunooti: 1. Oomishaalee Qonnaa: Toongaan wabii nyaataaf galtee irratti hirkattummaa waan qabduuf oomishaalee qonnaa kanneen akka fuduraalee (munaana, aanaanii), kuduraalee (boqqolloo mi’aawaa, taaroo), fi mi’eessituu (vaaniila, jinjibila) gara biyya alaatti erguuf carraa ni dhiheessiti. Meeshaaleen kunneen fedhii biyya keessaa kan ilaalan yoo ta’u, qulqullinaa fi haaraa ta’uu isaanii mirkaneessa. 2. Oomisha Nyaata Galaanaa: Akka saba odola bishaan qulqulluudhaan marfameetti, nyaanni galaanaa al-ergii kan akka fillet qurxummii ykn tunaa qaruuraa gabaa biyya keessaa fi idil-addunyaa keessatti jaallatamaadha. Hojimaata qurxummii itti fufiinsa qabu mirkaneessuun barbaachisaa dha. 3. Hojii harkaa: Lammiileen Toongaan ogummaa aartii muka bocuu, huccuu taapaa, matta’aa hodhamaa, faaya qola ykn luqqisii irraa hojjetame hojjechuudhaan beekamu. Hojii harkaa kana erguun ogummaa harkaa aadaa kunuunsuun artiistota biyya keessaaf carraa galii kennuu danda’a. 4. Teeknooloojiiwwan Humna Haaromfamuu danda’u: Itti fufiinsaafi hirkattummaa boba’aa fosiilii hir’isuudhaaf kutannoo qabaachuun, Toongaan furmaata anniisaa qusatu kan akka paanaalii aduu ykn tarbaayinoota qilleensaa galma anniisaa haaromfamuu danda’u isheef gumaachuu danda’u barbaada. 5. Hambaa Aadaa: Meeshaaleen aadaa dhugaa ta’an kanneen akka uffata aadaa (ta’ovalas), meeshaaleen muuziqaa kan akka lali drums ykn ukuleles aadaa Tonga keessatti hiika kan qaban yoo ta’u, turistoota ykn walitti qabatoota aadaa Odoola Paasifikii irratti fedhii qaban biratti gabaa addaa qabaachuu danda’u. 6. Oomishaalee Fayyaa: Dhiyeessiin eegumsa fayyaa kan akka vitaaminii/dabalata madda uumamaa irraa argamu fayyadamtoota fayyaa irratti xiyyeeffatan guddachaa jiran kanneen qoricha uumamaa barbaadaniif tajaajiluu danda’u. 7. Oomishaalee Kookoo irratti hundaa’an: Baay’ina qamadii odola Toongaa irratti argamu yoo ilaalle, zayita qamadii/kiriimii/sukkaara/bishaan irratti hundaa’e dhugaatii al-ergii gochuun adeemsa addunyaa gara filannoo fayya qabeessa ta’etti walsimuu danda’a. Oomishaalee gabaadhaaf dhiyaatan damee daldala alaa Toongaatti filachuun yeroo hunda dambiiwwan/gufuuwwan galtee fi fedhii addaa gabaa xiyyeeffannoo ilaalchisee qorannoo gadi fageenya qabu kan of keessaa qabu yoo ta’u. Xiinxala gabaa gaggeessuu, qorannoo dorgomtootaa, fi qajeelfama ogeessaa barbaaduun gabaa daldala alaa Toongaatti haala salphaan akka seenu gargaaruu danda’a.

Toongaan biyya adda ta'ee fi naannoo Kibba Paasifikii keessatti argamtudha. Amaloota adda addaa fi aadaa adda ta’ee fi maamiltoota Toongaa wajjin yeroo wal qunnaman hubachuun barbaachisaa ta’e qaba. Tokkoffaa, lammiileen Toongaa maatii fi hawaasaaf iddoo guddaa kennu. Miira waloo cimaa kan qaban yoo ta’u, yeroo baay’ee fedhii dhuunfaa osoo hin taane garee guutuuf waan gaarii ta’e irratti hundaa’uun murtoo ni kennu. Kanaafuu, maamiltoota Toongaa wajjin yeroo wal qunnamnu, gatii aadaa isaaniif kabajaa fi ilaalcha agarsiisuun murteessaadha. Aadaa Toongaan wanti barbaachisaan biraa yaad-rimee 'kabaja' ykn 'faka'apa'apa' ti. Kunis jaarsolii, angafoota fi namoota aangoo qabaniif kabaja agarsiisuu agarsiisa. Namoota dhuunfaa mata duree isaanii isa sirrii ta’een waamuun yeroo isaan qunnaman nagaa sirrii ta’etti fayyadamuun murteessaadha. Lammiileen Toongaa akka waliigalaatti safuu, keessummeessitootaa fi daawwattootaaf ho’aa ta’uudhaan beekamu. Hariiroo wal amantaa fi wal kabajuu irratti ijaarameef iddoo guddaa kennu. Dhimmoota daldalaa irratti mari’achuu dura walitti dhufeenya dhuunfaa ijaaruun maamiltoota Toongaa waliin walqunnamtii milkaa’aa ta’eef gumaacha guddaa gochuu danda’a. Kana malees, maamiltoota Toongaa uffata ilaalchisee seera aadaa konsarvaatiivii waan qabaniif yeroo hojjetan uffata gad of qabuun barbaachisaa dha. Uffanni mul’isuun haalawwan tokko tokko keessatti akka kabaja dhabuutti ykn akka hin malletti ilaalamuu danda’a. Gama dhorkaa ykn 'tapu' tiin, maamiltoota Toongaa waliin yeroo haasa'an yoo dursanii jalqaban malee mata dureewwan murtaa'an irraa fagaachuu qaban jiru. Mata dureewwan miira namaa kakaasan kun siyaasa, amantii (keessumaa amantii isaanii kan baay’inaan Kiristaanummaa ta’e qeequu), garaagarummaa qabeenya dhuunfaa ykn galii namoota dhuunfaa gidduu jiru, akkasumas gama gadhee aadaa ykn duudhaa isaanii irratti mari’achuu kan dabalatu ta’uu danda’a. Dhuma irrattis, alkoolii dhuguun akka waliigalaatti kutaalee biyyattii hedduu keessatti dhimmoota hawaasummaa kanneen akka jeequmsaa ykn rakkoo fayyaa wajjin walqabatee waan jiruuf abdii kutachuu isaa hubachuun barbaachisaadha. Haa ta'u malee, aadaan naannoolee adda addaa Toongaa keessatti garaagarummaa qabaachuu waan danda'uuf yeroo hawaasummaatti alkooliin yoo isiniif dhiyaate dursa keessummeessitoota keessan hordofuun gaariidha. Amaloota maamiltootaa kana hubachuun akkasumas miira aadaa hordofuun hariiroo gaarii uumuu fi maamiltoota Toongaa waliin walitti dhufeenya milkaa’aa ta’e uumuuf gargaaruu danda’a.

Toongaan biyya Galaana Paasifikii Kibbaa keessatti argamtuu fi aadaa addaa fi dambii immigireeshinii mataa ishee qabdi. Sirni bulchiinsa gumurukaa biyyattii nageenyaafi tasgabbii meeshaalee fi namoota dhuunfaa saba seenan ykn bahan mirkaneessuu irratti xiyyeeffata. Yeroo Toongaa geessan, paaspoortii seera qabeessa ta’ee fi yeroon isaa osoo hin xumuramin yoo xiqqaate ji’a jahaa kan hafe qabaachuun barbaachisaa dha. Daawwattoonni tikkeettii deebi’uu ykn sanada imala gara fuulduraattis qabaachuu qabu. Lammiileen tokko tokko osoo hin dhufin dura viizaa barbaaduu danda’u, kanaaf dursanii ulaagaalee barbaachisan ilaaluun barbaachisaa dha. Kutaan Gumurukaa Toongaa meeshaaleen gara biyyattiitti galfaman hordofa. Imaltoonni hundi maallaqa, qoricha, qawwee, rasaasa, meeshaalee poornoogiraafii, qoricha (qoricha ajaja ogeessa fayyaatiin kennamu malee), ykn biqiltoota yeroo dhufan qabatanii deeman kamiyyuu ibsuu qabu. Wantoota seeraan alaa kamiyyuu gara Toongaatti fiduun cimsee dhorkaadha. Kana malees, meeshaaleen nyaataa tokko tokko kanneen akka fuduraalee, kuduraalee, oomishaalee foon (foon qaruuraa osoo hin dabalatin), hanqaaquu dabalatee oomishaalee aannani akka waliigalaatti Ministeera Qonnaa fi Nyaataatiin haala adda ta’een hayyamame malee hin hayyamamu. Daawwattoonni yeroo Toongaa irraa ka’an meeshaaleen aadaa kan akka hojii harkaa aadaa Toongaa hayyama al-ergii qaamolee dhimmi ilaallatu irraa argatan akka barbaadan beekuu qabu. Sandalwood fi coral erguuf akkasumas hayyama addaa barbaada. Gama dambiiwwan geejjibaa daangaa Toongaa keessatti meeshaalee itti fayyadama dhuunfaa kanneen akka laptop ykn bilbila ismaartii daawwattoonni fidaniif daangeffamni hin jiru. Haa ta’u malee baay’inni garmalee qondaaltota gumurukaa kaayyoo daldalaa shakkuu danda’aniin gaaffii keessa galchuu danda’a. Toongaa keessatti gumurukaa keessa darbuun haala salphaan mirkaneessuuf: 1. Imala keessan dura ulaagaalee seensaa of barsiisuu. 2. Meeshaalee seeraan daangeffaman hunda yeroo dhufan labsuu. 3. Wantoota seeraan alaa kamiyyuu gara biyyaatti fiduu irraa of qusachuu. 4. Qajeelfama meeshaalee aadaa biyya keessaa galchuu/al-ergii yoo barbaachisaa ta’e hordofuu. 5.Meeshaalee itti fayyadama dhuunfaa yeroo turtii keessanitti fidaman kamiyyuu ilaalchisee sanada barreeffamaa gaafadhu yoo gara fuulduraatti wabii ta’uuf barbaachise.Odeeffannoo dabalataa hojimaata gumurukaa Tonga keessatti, marsariitiiwwan ofiisalaa kanneen akka Ministeera Galiiwwanii fi Gumurukaa daawwachuu dandeessu,Mootummaa, ykn marii imala keessan dura imbaasii ykn qoonsilaa naannoo Toongaa waliin.

Biyyi odola xiqqoo Kibba Paasifikii keessatti argamtu Toongaa, qaraxa galtee meeshaalee irratti kaffalamu ilaalchisee imaammata addaa qabdi. Biyyattiin guddina dinagdee fi itti fufiinsa dinagdee dagaagsuun indaastiriiwwan biyya keessaa ishee eeguuf kaayyeffatteetti. Sadarkaan gibira galtee Toongaatti gosa meeshaalee galfaman irratti hundaa’uun garaagarummaa qaba. Walumaagalatti, taarifawwan kun ramaddii koodii Sirna Walsimsiisaa (HS) tokkoon tokkoon gosa oomishaa irratti hundaa’uun hojiirra oola. Koodiiwwan kun meeshaalee akkaataa uumama isaanii fi itti fayyadama yaadameef garee adda addaatti ramadu. Oomishaaleen fayyadamtootaa bu’uuraa kanneen akka meeshaalee nyaataa, uffataafi meeshaalee mana keessaa barbaachisoo ta’an yeroo baay’ee lammiilee isaatiif gatii madaalawaa ta’uu mirkaneessuuf gibira galtee gadi aanaa ykn illee bilisa ta’uu qabu. Haa ta’u malee meeshaaleen qananiin akka elektirooniksii ykn konkolaataa taarifa olaanaa irratti fe’amuu barbaadu. Koodii HS malees, Toongaan oomishaalee murtaa’oo galmootaa fi dursa biyyaalessaa ishee wajjin walsimu irrattis dirqama addaa hojiirra ni oolchiti. Fakkeenyaaf, meeshaalee naannoo miidhan kan akka boorsaa pilaastikii ykn oomishaalee kaarboonii baay’ee gadi lakkisan kan akka boba’aa fosiilii irratti gibirri galtee ol’aanaa ta’e kaffalamuu danda’a. Kana malees, akka saba odolaatti dandeettii oomisha biyya keessaa daangeffame irraa kan ka’e qabeenya nyaataa fi anniisaa dabalatee meeshaalee barbaachisoo tokko tokkoof galtee irratti hirkataa guddaa kan qabdu ta’uu isheetiin, Toongaan fayyadamtoota irratti gibira olaanaa garmalee osoo hin ba’iin argamuu isaanii mirkaneessuuf dammaqinaan jirti. Toongaan biyyoota hedduu waliin waliigaltee daldalaa biyyoota lamaanii kan danqaa daldalaa hir’isuu fi daldala idil-addunyaa sirriin akka ta’u haala mijeessuu irratti kan xiyyeeffate ta’uun ishee kaasuun barbaachisaadha. Waliigalteewwan kunniin biyyoota michuu ta’an sana irraa galfamu irratti filannoo ykn gibirri akka gadi bu’u taasisuu danda’a. Walumaagalatti, imaammattoonni gibira galtee Toongaa industirii biyya keessaa eeguu fi fayyadamtootaaf gatii madaalawaa ta’e mirkaneessuu gidduutti madaallii kan calaqqisiisu yoo ta’u, ilaalcha naannoo tilmaama keessa galchuudhaan. Kana gochuudhaanis, danqaa teessuma lafaa adda ta’e keessatti guddina dinagdee itti fufiinsa qabu guddisuuf kaayyeffataniiru.

Tongaan biyya odola Paasifikii kan kibba hemisfeera keessatti argamtudha. Imaammanni gibira al-ergii ishee guddina dinagdee guddisuu fi galii mootummaa guddisuuf kan akeekedha. Sirna gibiraa amma Toongaan qabduun al-ergiin gosa meeshaalee al-ergii irratti hundaa’uun gibiraa fi gibirri adda addaa ni kaffalama. Gibirri guddaan al-ergii irratti fe’amu Gibira Gatii Dabalataa (VAT) yoo ta’u kunis sadarkaa istaandaardii %15 irratti kan kaa’amedha. Kana jechuun al-ergitoonni meeshaalee isaanii Toongaa keessaa ergamuu isaanii dura gatii waliigalaa meeshaalee isaanii keessaa %15 akka VATtti kaffaluun dirqama. VAT malees, Toongaan meeshaalee al-ergii murtaa’an kanneen akka oomisha qurxummii fi meeshaalee qonnaa irrattis gibira addaa ni kaa’a. Gibirri kun maalummaa fi gatii meeshaa al-ergii irratti hundaa’uun garaagarummaa qaba. Fakkeenyaaf, oomishoonni qurxummii baay’ina ykn ulfaatina irratti hundaa’uun gibira ykn qaraxa qurxummii dabalataa hawwachuu danda’u. Toongaan biyyoota biroo waliinis waliigalteewwan daldalaa hedduu fudhachuun ishee imaammata gibira al-ergii ishee irratti dhiibbaa kan qabu ta’uun ishee hubatamuu qaba. Waliigalteewwan kunneen danqaawwan akka taarifa ykn kootaa dhangala’aa daldalaa biyyoota hirmaatan gidduutti gufachiisuu danda’an hir’isuun daldala idil-addunyaa guddisuuf kan kaayyeffatanidha. Kana malees, Toongaan iskiimota adda addaa indaastiriiwwan al-ergii irratti xiyyeeffatan kakaasuuf qophaa’aniin al-ergitootaaf onnachiiftuu murtaa’e ni kenniti. Iskimiiwwan kunneen hanqina qaraxa kan dabalatu yoo ta’u, al-ergitoonni meeshaalee biyya alaatii galfaman meeshaalee al-ergii oomishuuf fayyadaman irratti qaraxa gumurukaa kaffalame kamiyyuu akka deebi’u gaafachuu danda’u. Walumaagalatti imaammanni gibira al-ergii Toongaa istaandaardii daldala idil-addunyaa waliin kan walsimu yoo ta’u, galii mootummaan al-ergii irraa argamu guddaa argachuuf kan kaayyeffatedha. Omisha biyya keessaa kan jajjabeessu yoo ta’u, waliigaltee daldalaa jalatti onnachiiftuu fi qophii mijataa ta’een daldala al-ergiidhaaf deeggarsa ni kenna.

Biyyi odola xiqqoo Kibba Paasifik keessatti argamtu Toongaa, oomisha isheef ulaagaalee mirkaneessa al-ergii adda addaa qabdi. Mirkaneessitoonni kun meeshaaleen al-ergii istaandaardii fi dambiiwwan addaa mootummaan Toongaa fi michoota daldalaa idil-addunyaatiin kaa’aman akka guutan mirkaneessa. Mirkaneessi al-ergii barbaachisaan tokko Toongaatti Ragaa Ka’umsaa ti. Barreeffamni kun oomishni tokko daangaa Toongaa keessatti oomishamuu, oomishamuu ykn hojjetamuu isaa mirkaneessa. Ragaa ka’umsaa kan kennu yoo ta’u, waliigaltee daldalaa biyyoota biroo waliin taasifamuuf haala mijeessuuf gargaara. Mirkaneessi al-ergii murteessaan kan biraan Toongaatti Ragaa Faayitoosanitaariiti. Ragaan kun oomishaaleen qonnaa Toongaa irraa ergamaa jiran raammoo, dhukkubootaafi faalama biroo sirna ikoo naannoo biyya alaa miidhuu danda’an irraa bilisa ta’uu isaanii mirkaneessa. Ulaagaa kun fayyaa biqiltoota addunyaa eeguu fi orgaanizimoota miidhaa geessisan karaa daldalaa ittisuuf kan akeekedha. Oomishaalee qurxummiitiif, al-ergitoonni Ragaa Fayyaa Ministeera Qonnaa fi Nyaataa (Kutaa Qurxummii) irraa kenname argachuu qabu. Ragaan kun oomishoonni nyaata galaanaa dambiiwwan fayyaa fi nageenya nyaata namaaf barbaachisan akka guutan kan mirkaneessudha. Kana malees, al-ergitoonni Toongaas damee industirii isaanii irratti hundaa’uun mirkaneessa addaa oomisha addaa kabajuu isaan barbaachisuu danda’a. Fakkeenyaaf: - Mirkaneessa Organic: Namni al-ergii qonna orgaanikii ykn oomisha nyaataa irratti kan adda ta’e yoo ta’e, dhaabbilee beekamtii qaban kan akka Bioland Pacific irraa mirkaneessa orgaanikii argachuu isaan barbaachisuu danda’a. - Mirkaneessa Daldala Haqaa: Hojimaata daldala haqa qabeessa ta’e kabajuu agarsiisuu fi hojiiwwan meeshaalee akka bunaa ykn kookaa hirmaachise al-ergii keessatti itti gaafatamummaa hawaasummaa mirkaneessuu. - Mirkaneessa Sirna Bulchiinsa Qulqullinaa: Industiriiwwan tokko tokko istaandaardii qulqullinaa sadarkaa idil-addunyaatti beekamtii qabu eeguu agarsiisuuf mirkaneessa sirna bulchiinsa qulqullinaa kan akka ISO 9001 barbaadu danda’u. Kunniin fakkeenyota mirkaneessa al-ergii Toongaan industirii adda addaatiif barbaaddu keessaa muraasa. Dhaabbileen daldalaa sochii daldala idil-addunyaa irratti bobba’uu isaanii dura fedhii gabaa al-ergii addaa isaanii gadi fageenyaan qorachuu fi hubachuun jeequmsa ykn dhimmoota seera kabajuu dhabuu danda’an kamiyyuu hambisuuf barbaachisaa dha.

Galaana Paasifikii Kibbaa keessatti kan argamtu Toongaan biyya odola xiqqoo yoo taatu, baay'inni ummataa tilmaamaan namoota 100,000 ta'a. Tajaajila loojistikii fi geejjibaa Toongaa keessatti yeroo ilaallu, yaadonni tokko tokko kunooti: 1. Fe’umsa Qilleensaa Idil-addunyaa: Galtee fi al-ergii idil-addunyaatiif tajaajila fe’umsa qilleensaa fayyadamuun baay’ee gorfama. Buufatni xiyyaaraa idil-addunyaa guddaan Toongaa Buufata Xiyyaaraa Idil-addunyaa Fua'amotu yoo ta'u, balalii imaltootaa fi fe'umsaa kan raawwatudha. Daandiiwwan xiyyaaraa beekamoo ta'an hedduun tajaajila fe'umsaa idilee gara Toongaatti fi gara Toongaatti ni kennu. 2. Fe’umsa Galaanaa Biyya Keessaa: Toongaan fedhii loojistikii biyya keessaatiif geejjibaa galaanaa irratti baay’ee hirkatti. Buufatni doonii Nuku'alofaa buufata doonii guddaa biyyattii ta'ee kan tajaajilu yoo ta'u, odolawwan biroo odola kana keessa jiran akkasumas daandii idil-addunyaa waliin walitti dhufeenya ni kenna. Dhaabbileen doonii biyya keessaa meeshaalee odola gidduutti geejjibuuf tajaajila fe'umsaa ni kennu. 3. Tajaajila Ergaa Naannoo: Paakeejii fi sanadoota xixiqqoo Odoola Tongatapu keessa jiraniif (bakka magaalaan guddoo Nuku'alofa jirtu), tajaajila ergaa biyya keessaa fayyadamuun mijataa fi bu’a qabeessa. Dhaabbileen ergaa kun yeroo murtaa’e keessatti tajaajila geejjibaa balbalaa balbalaa ni kennu. 4. Dhaabbilee Kuusaa: Meeshaaleen keessan osoo hin raabsamin dura ykn yeroo karaa fe’umsa galaanaa ykn qilleensaatiin geejjibsiifaman bakka kuusaa yoo barbaaddan, filannoowwan kuusaa adda addaa magaalota gurguddoo kan akka Nuku’alofaatti ni argamu. . It's important to note that due to its geographical location consisting of several remote islands spread across a vast ocean area,Bu'uuraaleen geejjibaa Tonga biyyoota biroo wajjin wal bira qabamee yoo ilaalamu akka bal'aa ta'uu dhiisuu danda'u.Haa ta'u malee,yaadonni armaan olitti ibsaman namoota dhuunfaa ykn dhaabbilee daldalaa kana keessatti furmaata loojistikii barbaadan gargaaruu qabu saba odola Paasifikii bareedduu

Agarsiisa daldalaa barbaachisoo

Biyyi odola fakkii gaarii qabdu kan Kibba Paasifik keessatti argamtu Toongaan, karaalee madda idil-addunyaa barbaachisoo muraasa fi agarsiisa daldalaa guddina dinagdee isheef gumaachan qabdi. Toongaan baay'inaafi baay'ina ummataatiin wal bira qabamee yoo ilaalamu xiqqaa ta'uu danda'us, bitoota idil-addunyaa oomisha ykn tajaajila addaa barbaadaniif carraa addaa ni kenna. Toongaa keessatti karaalee madda madda guddaa ta’an keessaa tokko damee qonnaati. Biyyattiin qabeenya uumamaa baay’ee fi biyyee lalisaa ta’een kan beekamtu yoo ta’u, oomishaalee qonnaa kanneen akka oomisha haaraa, fuduraalee tropical, baaqelaa vaaniila, coconuts, fi midhaan hundee argachuuf madda gaarii taati. Bitamtoonni idil-addunyaa madda oomisha qonnaa orgaanikii ykn itti fufiinsa qabu argachuuf fedhii qaban qonnaan bultoota biyya keessaa fi waldaalee hojii gamtaa waliin tumsa qorachuu danda’u. Toongaa keessatti karaan madda madda barbaachisaa ta’e kan biraan indaastirii qurxummii qabuudha. Biyya odola bishaan qulqulluu akka kiristaala lubbu qabeeyyii galaanaatiin marfame waan taateef, Toongaan oomishaalee nyaata galaanaa adda addaa kanneen akka tuunaa, lobster, prawns, octopus fi gosoota qurxummii adda addaa dhiyeessiti. Bitamtoonni idil-addunyaa nyaata galaanaa qulqullina olaanaa qabu barbaadan dhaabbilee qurxummii odola Toongaa hunda keessatti socho’an waliin wal qunnamsiisuu danda’u. Gama agarsiisa daldalaa fi agarsiisa Toongaatti gaggeeffameen oomishaa fi tajaajila ishee bitoota idil-addunyaatti agarsiisuuf: 1. Ayyaana Vaaniila Waggaa: Ayyaanni kun al-ergii Toongaan beekamaa ta'e keessaa tokko - baaqelaa vaaniila kabaja. Bitamtoonni idil-addunyaa oomishtoota vaaniila biyya keessaa waliin kallattiin akka walqunnaman carraa kan kennu yoo ta’u, agarsiisa aadaa shubbisaa fi sirboota aadaa agarsiisuun akka gammadan ni taasisa. 2. Agarsiisni Qonnaa: Ministeera Bosona Nyaataa Qonnaa fi Qurxummii (MAFFF) tiin yeroo yeroon kan qophaa’u agarsiisni kun oomisha qonnaa Toongaa agarsiisa midhaan adda addaa guutuu biyyattii keessatti biqilan agarsiisuun beeksisuuf kan akeekedha. 3. Ekspoo Tuurizimii: Turizimi dinagdee Toongaa keessatti gahee guddaa akka qabu yoo ilaalle; ekspoon kun opereetota turizimii kutaalee biyyattii adda addaa irraa walitti fidee dhiyeessii addaa isaanii kan akka paakeejii ikoo-loojii/hoteelotaa ykn daawwannaa adventure agarsiisu. 4. Agarsiisa Daldalaa: Agarsiisni daldalaa adda addaa sadarkaa biyyaattis ta’e naannootti waggaa guutuu dameewwan akka qonnaa, qurxummii, hojii harkaa, fi huccuu uwwisuun ni qophaa’a. Taateewwan kunneen bitoonni idil-addunyaa daldala Toongaa waliin akka walqunnamanii fi walta’iinsa ta’uu danda’u qorachuuf waltajjii ni kennu. Taateewwan addaa kanaan alattis, Toongaan agarsiisa daldalaa naannoo gurguddoo kan akka Agarsiisa Daldalaa fi Agarsiisa Paasifikii waggaa waggaan biyyoota Odoola Paasifikii adda addaa keessatti gaggeeffamu irrattis hirmaatti. Agarsiisni daldalaa kunniin daldaltoonni Toongaa biyyoota Odoola Paasifikii biroo cinatti oomisha isaanii akka agarsiisan kan taasisu yoo ta’u, bitoota idil-addunyaa meeshaalee ykn carraa invastimantii guutuu naannichaa barbaadan hawwata. Bitamtoonni idil-addunyaa Toongaa waliin daldala hojjechuuf fedhii qaban marsariitiiwwan dhaabbilee daldalaa biyya keessaa, maddoota oduu industirii adda ta’an, fi beeksisa mootummaa taateewwan dhufan ykn carraa madda argachuu ilaalchisee bahu irratti odeeffannoo haaraa argachuun murteessaadha. Kunis yeroo karaalee mijatoo ta’an adda baasan ykn agarsiisa barbaachisaa madda isaaniif barbaachisuun walsimu irratti hirmaatan murtoo odeeffannoo irratti hundaa’e akka murteessan isaan dandeessisa.

Motora barbaacha waliigalaa

Toongaatti, motoroonni barbaacha baay’inaan itti fayyadaman: 1. Google - www.google.to Googlen akka addunyaatti barbaacha baay'ee jaallatamaa fi bal'inaan itti fayyadamudha. Bu'aa barbaacha bal'aa fi tajaajiloota adda addaa kanneen akka Google Maps, Gmail, fi YouTube ni kenna. 2. Biing - www.bing.com irratti kan argamu Bing motora barbaacha bal'inaan beekamaa ta'ee fi bu'aa barbaacha barbaachisaa ta'e kan kennudha. Akkasumas, wantoota akka suuraa fi viidiyoo barbaaduu, oduu haaromsuu, fi kaartaa ni dhiheessa. 3. Yahoo! - tonga.yahoo.com irratti kan argamu Yahoo! motora barbaacha beekamaa ta’ee fi tajaajiloota biroo kan akka email (Yahoo! Mail), oduu haaromsuu (Yahoo! News), fi ergaa battalaa (Yahoo! Messenger) waliin hojii barbaacha weebii of keessaa qaba. 4. DuckDuckGo - hantuuta.com DuckDuckGo motora barbaacha iccitii irratti xiyyeeffatee fi daataa dhuunfaa fayyadamtootaa ykn seenaa daawwannaa hin hordofnedha. Iccitii fayyadamaa osoo eegu bu'aa loogii hin qabne kenna. 5. Yandex - yandex.com irratti kan argamu Yandex dhaabbata teeknooloojii biyyoota hedduu Raashiyaa keessatti argamu yoo ta'u, oomishaalee/tajaajila interneetii waliin walqabataniin kan beekamu yoo ta'u, motora barbaacha mataa isaa kan Tonga keessatti argamuu danda'u dabalatee. Kunniin motora barbaacha Toongaa keessatti yeroo baay’ee itti fayyadamtan tokko tokko yoo ta’u, barbaacha keessan irratti hundaa’uun odeeffannoo barbaachisaa ta’e argachuu fi qabeenya toora interneetii adda addaa gahumsaan qorachuu dandeessu.

Fuula keelloo gurguddoo

Toongaan, akka ofiisaatti Mootummaa Toongaa jedhamuun kan beekamtu yoo ta'u, biyya Poolineeshiyaa kibba Galaana Paasifikii keessatti argamtudha. Tongaan saba xiqqaa ta'us, fuula keelloo barbaachisoo daawwattootaa fi namoota naannoo sanaa tajaajila adda addaa fi daldala adda addaa argachuuf gargaaruu danda'an qabdi. Fuulonni keelloo gurguddoo Toongaa keessaa muraasni, marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Yellow Pages Tonga - Daayirektarii ofiisaa toora interneetii daldalaa fi tajaajila Tonga keessatti. Marsariitii: www.yellowpages.to 2. Daayirektarii Mootummaa Toongaa - Daayirektarri kun odeeffannoo quunnamtii kutaalee fi dhaabbilee mootummaa adda addaa ni kenna. Marsariitii: www.govt.to/directory 3. Mana Maree Daldalaa, Industirii fi Tuurizimii (CCIT) - Weebsaayitiin CCIT galmee daldalaa dhaabbilee biyya keessaa damee adda addaa keessatti socho’an calaqqisiisu ni dhiheessa. Marsariitii: www.tongachamber.org/index.php/galmee-daldalaa 4. Waldaa Daldalaa Odoola Tonga-Friendly Islands (TFIBA) - TFIBAn daldala biyya keessaa bakka bu’ee qabeenya tarree miseensotaa waliin marsariitii isaa irratti ni kenna. Marsariitii: www.tongafiba.org/miseensota-keenyaaf/ 5. Qajeelfama Odeeffannoo Daawwattootaa Ministeera Tuurizimii - Qajeelfamni kun waa’ee tajaajila turizimii wajjin walqabatee bakka jireenyaa, daawwannaa, dhaabbilee konkolaataa kireeffatan, mana nyaataa fi kkf dabalatee odeeffannoo bal’aa kenna. Weebsaayitii: https://www.mic.gov.to/index.php/tourism-outlet/qajeelfama-odeeffannoo-daawwataa/170-qajeelfama-odeeffannoo-daawwattootaa-tonga-edition.html 6. Tajaajila Gargaarsa Daayirektarii Telekoomii - Namoota gaaffii waliigalaa ykn odeeffannoo quunnamtii biyya keessaa barbaadaniif, namni tokko gargaarsa daayirektarii argachuuf 0162 bilbiluun ni danda’ama. Daayirektaroota kunneen lakkoofsa bilbilaa, kaartaa teessoo dabalatee odeeffannoo gatii guddaa qabu kan dhaabbilee daldalaa irratti salphaatti guutummaa biyyattii keessatti deemuuf ni kennu. Tarreefamni tokko tokko sababa hanqina argama interneetii naannoo Toongaa tokko tokko keessatti mul’atuun ibsa daangeffame qofa kennuu ykn tasumaa toora interneetii qabaachuu dhiisuu akka danda’u hubachuun barbaachisaadha. Maaloo marsariitiiwwan kun yeroon darbaa deemuun jijjiiramuu akka danda’an yaada keessa galchaa; kanaaf yeroo hunda odeeffannoo sirrii fi yeroo ammaa argachuuf dursanii mirkaneessuun gaariidha.

Waltajjiiwwan daldalaa gurguddoo

Toongaan biyya odola xiqqoo Galaana Paasifikii Kibbaatti argamtudha. Yeroo ammaa kana waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoon Toongaaf adda ta’an baay’een hin jiran. Haa ta’u malee, tajaajilli bittaa fi gurgurtaa onlaayinii biyyattii keessatti suuta suutaan guddachaa dhufeera. Waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoo Toongaa keessatti socho’an keessaa tokko: 1. Amaazoon (www.amazon.com): Amaazoon gabaa idil-addunyaa yoo ta’u, Toongaa dabalatee oomishaalee akka addunyaatti geessudha. Oomishaalee elektirooniksii irraa kaasee hanga uffataafi kitaabota adda addaa ni dhiheessa. Waltajjiiwwan biyya keessaa adda ta’aniin alatti, fayyadamtoonni Toongaa iddoowwan gabaa onlaayinii idil-addunyaa oomisha gara biyya isaaniitti erganis ni danda’u. Haa ta'u malee, baasii ergaa marsariitiiwwan kanaaf hojiirra ooluu akka danda'u kaasuun barbaachisaadha. Bittoonni Toongaa yeroo marsariitiiwwan daldala elektirooniksii idil-addunyaa irraa bitatan wantoota akka baasii geejjibaa, yeroo geejjibaa fi dambiiwwan gumurukaa ilaaluun barbaachisaa dha. Walumaagalatti, yeroo kanatti waltajjiiwwan daldala elektirooniksii biyya keessaa adda ta’an hedduun Toongaatti yeroo ammaa kana jiraachuu baatanis, namoonni dhuunfaa ammallee fedhii bittaa toora interneetii isaaniif iddoowwan gabaa addunyaa kan akka Amaazoon fayyadamuu danda’u.

Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa gurguddoo

Toongaan biyya xiqqoo Galaana Paasifikii Kibbaa keessatti argamtudha. Bakki fagoo jiraatus waggoota dhiyoo asitti fayyadama interneetii fi itti fayyadamni miidiyaa hawaasaa saffisaan guddachuu agarsiiseera. Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa beekamoo lammiileen Toongaa itti fayyadaman keessaa muraasni kunooti: 1. Feesbuukii (https://www.facebook.com) - Feesbuukiin Toongaa keessatti bal’inaan kan itti fayyadamu yoo ta’u, hiriyyoota, maatii, fi daldala walitti hidhu. Fayyadamtoonni suuraa, viidiyoo fi odeeffannoo haaraa networkii isaanii waliin akka qooddatan taasisa. 2. Instagram (https://www.instagram.com) - Instagram suuraa fi viidiyoo gaggabaaboo qooduun fayyadamtoota lammii Toongaa biratti jaalala horachaa jira. Suuraa hordoftootaaf qooduun dura calaqqee fi meeshaalee gulaaluu adda addaa ni dhiheessa. 3. Twitter (https://twitter.com) - Twitter fayyadamtoonni ergaa gaggabaaboo ("tweets") maxxansuu fi walitti dhufeenya uumuuf kan dandeessisudha. Dhaabbileen oduu, namoota beekamoo, namoota siyaasaa fi namoota dhuunfaa yaada isaanii ibsuuf ykn mata duree adda ta’e hordofuuf yeroo baay’ee itti fayyadama. 4. Snapchat (https://www.snapchat.com) - Snapchat ergaa suuraa fi viidiyoo kan erga fudhattoonni ilaalanii booda badu dhiyeessa. Appichi qabiyyee nama hawwatu uumuuf filter fi overlay bashannansiisaa ni kenna. 5. TikTok (https://www.tiktok.com)- TikTok waltajjii viidiyoo qooduun fayyadamtoonni viidiyoo sekondii 15 muuziqaa ykn bu'aa sagalee irratti saaqame uumuu danda'aniidha. Appiin kun hawaasa Toongaa keessatti dabalatee akka addunyaatti jaalala guddaa argateera. 6.LinkedIn(https:/linkedin com)- LinkedIn carraa networking ogummaa fi guddina hojii irratti xiyyeeffata; lammiileen Toongaan dandeettii isaanii osoo agarsiisanii miiltoowwan hojii ykn hojjechiistota ta’uu danda’an waliin walitti dhufeenya akka ijaaran ni taasisa. 7.WhatsApp( https:/whatsappcom )- WhatsApp tajaajila ergaa gabaabaa aadaa osoo hin taane qunnamtii interneetii fayyadamuun namoota dhuunfaa ykn garee gidduutti ergaa battalaa dabarsuu dandeessisa.Kara waltajjii kanaatiin,lammiileen Toongaa miseensota maatii,hiriyoota,fi miiltoowwan hojii biyya keessaa ykn idil-addunyaa salphaatti walqunnamsiisuu danda'u 8.Viber(http;/viber.com )- Viber bilbila bilisaa,ergaa erguu,fi maltimidiyaa attachment karaa interneetii ni kenna.Tajaajila bilbila aadaa fi ergaa gabaabaatiin akka filannootti lammiilee Toongaa biratti jaallatamaadha. Jaalatamaan waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa yeroon jijjiiramuu akka danda’u, waltajjiiwwan haaraanis mul’achuu akka danda’an hubadhaa. Yeroo hunda haala yeroo fi filannoowwan yeroo yeroon qorachuun gaarii dha, haala miidiyaa hawaasaa Toongaa irratti odeeffannoo haaraa argachuuf.

Waldaalee industirii gurguddoo

Toongaan saba odola xiqqoo Galaana Paasifikii Kibbaa keessatti argamtudha. Diinagdee xiqqaa kan qabdu yoo ta’u, waldaalee industirii gurguddoon dameelee adda addaa guddisuu fi deeggaruun gahee murteessaa taphatan hedduutu jiru. Waldaalee indaastirii gurguddoo Toongaa keessa jiran keessaa muraasni marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Mana Maree Daldalaa fi Industirii Toongaa (TCCI) - TCCI damee dhuunfaa bakka bu’ee kan hojjetu yoo ta’u, fedhii daldalaa leellisuu, carraa networking kennuu, fi tajaajila deeggarsa daldalaa kennuudhaan guddina dinagdee guddisuuf kaayyeffateera. Marsariitii: http://www.tongachamber.org/ irratti argama. 2. Waldaa Tuurizimii Toongaa (TTA) - TTAn turizimii Toongaa keessatti guddisuu fi miseensota isaa damee keessummeessitootaa keessatti gargaaruuf itti gaafatamummaa qaba. Misooma turizimii itti fufiinsa qabuuf kan hojjetu yoo ta’u, itti quufinsa daawwattootaas ni mirkaneessa. Marsariitii: http://www.tongaaturismassociation.to/ . 3. Ministeera Qonnaa, Nyaata, Bosonaa fi Qurxummii Toongaa (MAFFF) - Waldaa mataan isaa ta’uu baatus, MAFFF hojiiwwan damee qonnaa, oomisha nyaataa, bosona, fi qurxummii biyyattii keessatti walqabatan qajeelchuu fi to’achuu keessatti gahee guddaa qaba. 4. Gamtaa Qonnaan Bultoota Biyyaalessaa Toongaa (TNFU) - TNFU akka leellisaa mirga qonnaan bultootaatti kan hojjetu yoo ta’u, gochaalee qonnaa hawaasa qonnaan bulaa keessatti misooma itti fufiinsa qabu dagaagsan deeggaruuf jalqabbii leenjii ni kenna. 5. Waldaa Al-ergii Tonga Ma'a Tonga Kaki (TMKT-EA) - TMKT-EAn al-ergii qonnaa Toongaa irraa dhufu guddisuu irratti kan xiyyeeffatu yoo ta'u, ulaagaalee qulqullinaa eeguun ulaagaalee idil-addunyaa guutuudha. 6. Giddugala Misooma Dubartootaa (WDC) - WDC sagantaa leenjii, carraa gorsaa, filannoo faayinaansii argachuu akkasumas walqixxummaa saalaa naannoo daldalaa keessatti leellisuudhaan abbootii qabeenyaa dubartootaa ni deeggara. 7. Waldaa Annisaa Haaromfamuu Samoa & Tokelau – Arrabaan ala kan hundaa’e ta’us dhaabbati kun odola tongan dabalatee biyyoota odola pacific hedduu keessatti anniisaa haaromfamuu danda’u ni beeksisa.REAS&TS waa’ee anniisaa haaromfamuu fi faayidaa isaa hubannoo uumuuf kan of kenne yoo ta’u, misooma anniisaa haaromfamuu danda’u deeggara pirojektoota, fi gochaalee anniisaa itti fufiinsa qaban leellisuu. Marsariitii: http://www.annisa haaromfamuu danda’u.akka/ Waldaalee indaastirii hedduu Toongaa keessatti argaman keessaa isaan muraasa. Dameewwan adda addaa kanneen akka daldala, turizimii, qonna, qurxummii, dubartoota humneessuu fi anniisaa haaromfamuu danda’u guddisuu/deebisuu irratti xiyyeeffachuudhaan dhaabbileen kun guddina dinagdee Toongaa deeggaruuf gahee olaanaa qabu.

Marsariitii daldalaa fi daldalaa

Tongaan biyya naannoo Paasifikii Kibbaatti argamtudha. Biyya odola xiqqaa ta’us, marsariitiiwwan dinagdee fi daldalaan walqabatan tokko tokko kan akka waltajjii daldala daldalaa fi waljijjiirraa odeeffannootti tajaajilan hundeessee jira. Marsariitiiwwan dinagdee fi daldalaa Toongaa keessatti beekamoo ta’an keessaa muraasni kunooti: 1. Mana Maree Daldalaa fi Industirii Toongaa: Weebsaayitiin ofiisaa Mana Maree Daldalaa fi Industirii Toongaa carraa daldalaa, oduu haaraa, taateewwan, fi qabeenya misooma dinagdee Toongaa wajjin walqabatan irratti odeeffannoo kenna. Marsariitii: https://www.tongachamber.org/ . 2. Ministeera Daldalaa, Dhimma Fayyadamtootaa fi Daldalaa: Weebsaayitiin kutaa mootummaa kanaa imaammata, dambiiwwan, carraa invastimantii, sagantaalee al-ergii guddisuu, istaatiksii daldalaa, fi odeeffannoowwan barbaachisoo biroo dhaabbilee daldalaa gabaa Toongaa keessatti socho’aniif ykn waliin hojjechuu barbaadaniif hubannoo ni kenna. Marsariitii: https://daldala.gov.to/ 3. Boordii Invastimantii Toongaa: Boordiin Invastimantii invastaroota ta’uu danda’an waa’ee indaastiriiwwan/korporeeshiniiwwan dursa kennaniif biyyattii keessatti invastimantiif argaman irratti ragaa qorannoo gabaa faayidaa qabu kennuudhaan gargaara. Marsariitii: http://www.investtonga.com/ irratti argama. 4. Ergama Dhaabbataa Mootummaa kan Toongaa Waajjira Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanitti fi Dhaabbilee Idil-addunyaa Biroo: Fuulli marsariitii ergamichaa waliigalteewwan/qophii daldalaa daldala daldala Toongaa fi gita isaanii biyya alaa gidduutti taasifamuuf haala mijeessan dabalatee odeeffannoo hariiroo idil-addunyaa of keessaa qaba. Marsariitii: http://www.un.int/wcm/qabiyyee/marsariitii/tongaportal 5. Ministeera Galii fi Gumurukaa - Kutaa Gumurukaa: Weebsaayitiin kun tajaajiloota gumurukaa wajjin walqabatan kan akka hojimaata galtee/al-ergii/unka/barbaachisummaa sochii daldala daangaa qaxxaamuraa gahumsa qabuuf kallattiin daldala daldala idil-addunyaa Toongaa waliin hirmaatan irratti dhiibbaa geessisan ni kenna. Marsariitii: https://customs.gov.to/ 6. Poortaala Mootummaa (Kutaa Daldalaa): Kutaan daldalaa poortala mootummaa qabeenya adda addaa daldala jalqabuu/dhaabbata ijaaruu ilaalchisee abbootii qabeenyaa biyya keessaa ykn biyya alaa biyyattii keessatti veenturee hundeessuuf yaadan irratti xiyyeeffate walitti fida. Weebsaayitii (Kutaa Daldalaa): http://www.gov.to/business-development Weebsaayitoonni kun namoota dhuunfaa, dhaabbilee daldalaa fi dhaabbilee haala daldalaa, haala dinagdee, filannoowwan invastimantii fi dambiiwwan Toongaa hubachuuf fedhii qabaniif qabeenyaafi odeeffannoo gatii guddaa qabu ni kennu.

Weebsaayitoota gaaffii daataa daldalaa

Weebsaayitoonni daataa daldalaa biyya Toongaa kennan hedduutu jiru. Marsariitiiwwan barbaachisoo muraasni URL isaanii waliin kunooti: 1. Tajaajila Gumurukaa fi Galii Toongaa: Weebsaayitiin kun dambiiwwan gumurukaa, taarifa, fi istaatiksii daldalaan walqabatan Toongaaf odeeffannoo bal’aa kenna. Daataan daldalaa karaa kutaa isaanii "Daldala" ykn "Istaatistiksii" argachuun ni danda'ama. URL: https://www.gov.gov.to/ 2. Daldalaa fi Invastimantii Odoola Paasifikii: Weebsaayitiin kun qabeenya gatii guddaa qabuu fi odeeffannoo carraa al-ergii, istaatiksii daldalaa, fi abdii invastimantii biyyoota Odoola Paasifikii adda addaa, Tonga dabalatee, ni kenna. URL: https://www.invastimantii daldala paasifiik.com/ 3. Dhaabbata Daldala Addunyaa (WTO): WTOn biyyoota miseensa isaatiif galtee fi al-ergii dabalatee dhangala’aa daldala idil-addunyaa irratti ragaa istaatiksii kan kennu yoo ta’u, isaanis Toongaa kan hammatudha. Daataa kana argachuu kan dandeessan kutaa Kuusaa Deetaa Istaatistiksii WTO keessatti addatti Toongaa barbaaduudhaani. URL: https://stat.wto.org/Profile Biyyaa/WSDBBiyyaaPFView.aspx?Afaan=E&Biyyaa=TG 4. Kuusaa Deetaa Comtrade Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii: Kuusaan odeeffannoo bal’aan Dhaabbata Mootummoota Gamtoomaniin kunuunfamu kun fayyadamtoonni koodii ramaddii meeshaalee (koodii HS) biyyoota adda addaa addunyaa irratti hundaa’uun daataa bal’aa galtee/al-ergii Toongaa dabalatee akka argatan kan taasisudha. URL: https://comtrade.un.org/daataa/ irratti kan argamu. 5. Fandii Maallaqaa Idil-addunyaa (IMF): Akkuma kanneen armaan olitti ibsaman biroo biyyoota dhuunfaaf addatti kan hin mijoofne ta’us, kuusaan odeeffannoo Istaatistiksii Kallattii Daldalaa IMF dhangala’aa daldala addunyaa irratti gabaasa bal’aa kan dhiyeessu yoo ta’u kunis istaatiksii al-ergii/galtee biyyoota michuu dinagdee Toongaa hirmaachisuun walqabatee kan of keessatti hammatedha.URL :https://www.data.imf.org/?sk=471DDDF5-B8BC-491E-9E07-37F09530D8B0 Weebsaayitoonni kunniin daataa daldalaa amanamaa fi yeroo ammaa biyya Toongaa ilaallatu argachuuf ka’umsa gaarii siif kennuu qabu

Waltajjiiwwan B2b

Toongaatti waltajjiiwwan B2B hedduun fedhii daldalaa dhaabbilee biyyattii keessatti socho’aniif guutan jiru. Isaan keessaa muraasni URL marsariitii isaanii waliin kunooti. 1. Mana Maree Daldalaa fi Industirii Toongaa (TCCI) - Waldaan daldalaa ofiisaa Toongaa, TCCI tajaajila adda addaa fi odeeffannoo daldala biyya keessaaf ni kenna. Addatti waltajjii B2B ta’uu baatus, dhaabbilee daldalaa biyyattii biroo waliin networking fi walqunnamsiisuuf giddugala giddugaleessaa ta’ee tajaajila. Marsariitii: https://www.tongachamber.org/ . 2. Daldala Odoola Paasifikii - Iddoon gabaa onlaayinii kun daldala naannoo Paasifikii keessatti, Toongaa dabalatee, guddisuuf kan akeekedha. Dhaabbileen daldalaa oomishaa fi tajaajila isaanii bitoota ta’uu danda’aniif guutuu naannichaaf akka agarsiisan ni taasisa. Marsariitii: https://www.tradepacificislands.com/ Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoo. 3. Alibaba.com - Akka waltajjiiwwan B2B addunyaa gurguddoo keessaa tokkootti, Alibaba akkasumas dhaabbilee daldalaa Tonga keessa jiraniif bitootaa fi dhiyeessitoota idil-addunyaa waliin wal qunnamuuf carraa ni kenna. Marsariitii: https://www.alibaba.com/ 4. Exporters.SG - Waltajjiin kun daldaltoonni biyyoota adda addaa, Tonga dabalatee, oomisha isaanii akka beeksisaniifi michoota addunyaa guutuu ta’uu danda’an waliin akka walqunnaman kan taasisudha. Marsariitii: https://www.ergeessitoota.sg/ 5. Maddoota Addunyaa - Dhiyeessitoota Eeshiyaa irraa dhufan irratti xiyyeeffachuun, waltajjiin kun daldala biyyoota adda addaa Toongaa dabalatee bitoota idil-addunyaa oomisha qulqullina qabu industirii adda addaa keessatti barbaadan waliin wal qunnamsiisa. Marsariitii: https://www.madda addunyaa.com/ Waltajjiiwwan kunneen daldaltoonni Toongaa gabaa biyya keessaatiin alatti qaqqabummaa isaanii akka babal’isan carraa kan kennan yoo ta’u, dhaabbileen idil-addunyaa oomishaalee ykn tajaajiloota gabaa Toongaa keessatti argaman akka argatan kan dandeessisudha. Maaloo hubadhaa tarreen kun guutuu akka hin taane, akkasumas waltajjiiwwan B2B naannoo ykn addaa kanneen biroo kanneen Toongaa keessatti ykn adda ta’an kanneen asitti hin eeramne kanneen fedhii ykn filannoo industirii addaa keessan irratti hundaa’uun caalaatti qorachuu dandeessan jiraachuu danda’u.