TogTok

Haala Waliigalaa Biyyaa
Maallaqa Biyyaalessaa
Sadarkaa Jijjiirraa
Ayyaana Barbaachisaa
Haala Daldala Alaa
Dandeettii Misooma Gabaa
Oomishaalee gurgurtaa ho'aa gabaa irratti
Amaloota maamilaa fi dhorkaa
Sirna bulchiinsa gumurukaa
Imaammata gibira galtee
Imaammata gibira al-ergii
Mirkaneessitoota al-ergiidhaaf barbaachisan
Loojistikii gorfame
Chaanaalii misooma bitaa

Maalaawiin, akka ofiisaatti Rippabiliika Maalaawii jedhamuun kan beekamtu, biyya lafaan hin marfamnee fi kibba baha Afrikaa keessatti argamtudha. Bahaa fi kibbaan Mozaambiik, kaabaa fi kaaba bahaan Taanzaaniyaa, dhihaan ammoo Zaambiyaa waliin daangaa qooddatti. Magaalaan guddoon Maalaawii Lilongwe jedhamti. Bal'ina lafaa tilmaamaan iskuweer kiiloo meetira 118,484 kan qabdu Maalaawii biyya xiqqoo baay'ina ummataa naannoo miliyoona 18 qabdudha. Afaan hojii Maalaawii keessatti dubbatamu Ingiliffaa; haa ta’u malee, Chichewa jiraattota ishee irra caalaan isaanii bal’inaan dubbatama. Biyyoota Afrikaa guddina xiqqaa qaban keessaa tokko ta'us, Maalaawiin bifa uumamaa ajaa'ibsiisaa ta'e tokko tokko qabdi. Haroon Maalaawii daangaa bahaa isaa harka caalu kan ol’aantummaa qabu yoo ta’u, bal’ina waliigalaa biyyattii keessaa gara harka shan keessaa tokko kan uwwisudha. Bishaan qulqulluu fi qarqara galaanaa cirracha qabuun kan beekamu Haroon Maalaawii, carraa bishaan daakuu, snorkeling fi qurxummii qabuu ni kenna. Qonni lafee dugdaa dinagdee Maalaawii kan ta’u yoo ta’u, damee kana keessatti hojii %80 ol qaba. Qonnaan bultoonni xixiqqaa irra caalaa midhaan kanneen akka boqqolloo (boqqolloo), tamboo (kan al-ergii guddaa), shaayii, qamadii, cuunfaa,fi fuduraalee adda addaa kan akka muuzii fi maangoo misoomsu. Aadaan Maalaawii gochaalee aadaa hambaa koloneeffataa waliin walitti makamaniin dhiibbaa guddaa irra ga’eera. Shubbiisni aadaa kan akka Gule Wamkulu (Shubbisa Guddaa) yeroo addaa kan raawwatamu yoo ta’u kunis hojiiwwan kunuunsa aadaa akkasumas bashannana namoota naannoo sanaa fi turistootaaf tajaajila. Lammiileen Maalaawwii daawwattootaaf ho'aa fi michuu ta'uun beekamu. Turistoonni paarkiiwwan biyyoolessaa kanneen akka Liwonde National Park ykn Nyika Plateau bakka bineensota bosonaa adda addaa kanneen akka elephants,rhinos,leans zebras,crocodiles among others arguu danda'an qorachuu danda'u- namoota bineensota bosonaa jaallataniif mijataa taasisa. Qormaatni akka hiyyummaa,beela,fi dhaqqabummaan eegumsa fayyaa daangeffame yeroo mudatu,lammiileen Maalawaa gara misoomaatti tattaaffii guddaa taasisaniiru.Mootummaan imaammata barnoota,wal-gargaarsa hawaasummaa,fi dinagdee humneessuu irratti xiyyeeffate hojiirra oolcheera.Qormaata qabaatus,Maalaawwiin imala adda ta'e kennuu itti fuftee jirti namoota garaa ho’aa fi bareedina uumamaa nafa namaa hawwatu waliin muuxannoo.

Biyyi lafaan hin marfamne kan kibba baha Afrikaa keessatti argamtu Maalaawwiin maallaqa ofiisaa akka ta'etti kuwacha Maalaawii fayyadamti. Mallattoon kwacha Maalaawii MWK yoo ta'u, MK jedhamee gabaabfamee jira. Maallaqni nootii baankii naanna’aa jiru nootii Kwaacha 20, 50, 100, 200, 500, fi 1,000 of keessatti qabata. Nootiiwwan baankii kun seenaa Maalaawii irraa namoota beekamoo fi mallattoolee aadaa adda addaa kan agarsiisanidha. Gatiin kun burjaajii kamiyyuu akka hin uumamneef lakkoofsaan fi jechootaan nootii baankii irratti barreeffamaniiru. Gama saantimaatiin, maallaqni 1 Kwacha fi maallaqni xixiqqoo kan akka 5 tambala ykn yeroo tokko tokko saantima jedhamee waamamu ni jira. Haa ta'u malee, dhiibbaa qaala'iinsa jireenyaa waggoota darban dinagdee Maalaawii keessatti uumameen, saantima daldala guyyaa guyyaa keessatti baay'ee xiqqaachaa dhufeera. Baankiin Riizarvii Maalaawii biyyattii keessatti maallaqa baasuu fi to’achuuf itti gaafatamummaa qaba. Sochii dinagdee haala gaariin akka mijeessuuf dhiyeessiin maallaqaa gahaan akka eegamu ni taasisa. Sadarkaan sharafa alaa akka addunyaatti gatii maallaqa tokkoo kan biraa waliin wal bira qabamee ilaalamu murteessa. Kanaaf,gatiin kwacha Maalaawwii maallaqa biroo kan akka doolaara Ameerikaa ykn Yuuroo waliin gatii jijjiirraa irratti hundaa'uun garaagarummaa qabaachuu danda'a. Maallaqa baatuun yeroo hunda naannoo murtaa'e keessa yeroo imalan nageenya ykn mijataa ta'uu dhiisuu akka danda'u hubachuun barbaachisaadhaIn order tC maallaqa baasuu ATMsCH WIoCHIinternational credit cards may be accTervices availability ca'THEMvices across>Main cities or touriOVisa CHfor youChouWithinconCHrency exchanges sYO provide a better exchange reetii wal bira qabameETimaaleen imala kamiyyuuX$ imala dura hir'isuu+ticrrencBEmaallaqa adda addaaTRAEGaseraursate.erstals round bereumerecreasingly availernwhich can resultCNresCVitxploraWVLEShaala maallaqaa dis88ae/6qcua/en/on?p=video.

Maallaqni ofiisaa Maalaawii Kwaacha Maalaawwii (MWK) dha. Tilmaama sharafa alaa maallaqa addunyaa gurguddoo waliin yoo ilaalle, jijjiiramuu kan danda’uu fi sababoota adda addaa irratti hundaa’uun garaagarummaa qabaachuu akka danda’an hubadhaa. Tilmaamni garaa garaa hanga Adoolessa 2021tti godhame tokko tokko kunooti: - Doolaara Ameerikaa 1 (USD) ≈ 808 Kwaachas Maalaawwii - Yuuroo 1 (EUR) ≈ 900 Kwaachas Maalaawwii - 1 Paawundii Biriteen (GBP) ≈ 1,015 Kwaachas Maalaawii - Doolaara Kanaadaa 1 (CAD) ≈ 628 Kwaachas Maalaawwii - Doolaara Awustiraaliyaa 1 (AUD) ≈574 Kwaachas Maalaawwii Maaloo safartuuwwan kun baay’ee jijjiiramuu akka danda’an yaada keessa galchaa, kanaaf yeroo hunda safartuu jijjiirraa yeroo ammaa fi sirrii ta’e argachuuf maddoota amanamoo ykn dhaabbata faayinaansii naannoo keessanii ilaaluun gaariidha.

Kibba baha Afrikaatti kan argamtu biyya lafaan hin marfamne Maalaawii waggaa guutuu ayyaanota barbaachisoo hedduu kabajti. Ayyaanonni gurguddoon Maalaawii keessatti argaman tokko tokko kunooti: 1. Guyyaan Walabummaa: Guyyaan kun July 6th kan kabajamu yoo ta’u, guyyaan kun Maalaawii bara 1964 bulchiinsa koloneeffataa Ingilizii irraa walaba ta’uu ishee yaadata.Biyyattiin bilisummaa ishee kabajuuf agarsiisa, agarsiisa aadaa, fi ibiddaan tokko ta’a. 2. Guyyaa Rippabiliika: Waggaa waggaan July 6th akkasumas kan gaggeeffamu yoo ta’u, guyyaan Rippabiliikaa bara 1966 Maalaawii akka rippabiliikaatti labsamuu isheeti. 3. Guyyaa Kamuzu: Caamsaa 14 lammiileen Maalaawwii Pirezidaantii isaanii isa jalqabaa Dr Hastings Kamuzu Banda (1906-1997) kan biyyattii gara walabummaa fi guddina boodaatti qajeelchuu keessatti gahee olaanaa taphataniif kabaja ni kennu. 4. Ayyaana Qillee: Akkuma biyyoota addunyaa hedduu, ayyaana masqalaa waggaa waggaan Muddee 25tti ayyaana barbaachisaa ta’eedha. Maatiin tajaajila waldaa kabaja amantii irratti xiyyeeffate irratti osoo hirmaatan kennaa wal jijjiiruu fi ayyaanatti gammaduudhaaf walitti dhufu. 5. Iid al-Fixrii fi Iid al-Adha: Islaamummaan amantiiwwan gurguddoo Maalaawii keessatti raawwataman keessaa tokko waan ta’eef, ayyaanonni Islaamaa lamaan kun lammiilee biyyattii hedduu duudhaa Islaamaa hordofaniif hiika qaba. Iid al-Fixrii xumura Ramadaanaa (ji'a qulqulluu Islaamaa) yoo ta'u, Iid al-Adha ammoo Ibraahim ilma isaa akka gocha Waaqayyoof ajajamuutti aarsaa gochuuf fedhii qabaachuu isaa yaadata. 6. Guyyaa Haadholii: Waggaa waggaan Onkoloolessa 15tti kan kufe Guyyaan Haadholii haadholii hunda jaalalaa fi wareegama isaaniif sochiiwwan adda addaa kan akka kennaa kennuu fi galata isaaniif qaban ibsuudhaan kabaja. Ayyaanonni kunniin garaagarummaa aadaa badhaadhaa Maalaawii kan calaqqisiisan yoo ta’u, taateewwan seenaa eenyummaa ishee akka saba walabaatti bocan kan agarsiisanidha.

Maalaawiin biyya lafaan hin marfamnee fi kibba baha Afrikaatti argamtudha. Diinagdeen adda durummaan qonnaa kan qabdu yoo ta’u, haalli daldalaa Maalaawii al-ergii fi galtee isheetiin dhiibbaa qaba. Al-ergiin Maalaawii irraa taasifamu irra caalaa meeshaalee qonnaa of keessaa qaba. Oomishaaleen gurguddoon al-ergii tamboo, shaayii, sukkaara, suufii, fi buna kan dabalatudha. Meeshaaleen kunneen galii sharafa alaa biyyattii fi carraa hojii argachuuf gumaacha olaanaa qabu. Haa ta’u malee, Maalaawiin al-ergii muraasa kana irratti hirkattummaa guddaa qabaachuun ishee dinagdeen ishee gabaa idil-addunyaa keessatti jijjiirama gatiif saaxilama taasisa. Waggoota dhiyoo asitti mootummaan Maalaawii imaammata bu’uura al-ergii isaa adda addaa gochuun saaxilamummaa hir’isuu fi guddina dinagdee guddisuuf kaayyeffate hojiirra oolcheera. Oomisha midhaanii keessatti gatii dabalataa karaa indaastiriiwwan qopheessuu fi omishaatiin jajjabeessuuf tattaaffiin taasifameera. Kunis jalqabbii kanneen akka dhaabbilee agro-processing kuduraa fi muduraa beeksisuu ykn warshaalee huccuu oomishaalee suufii irratti hundaa’an hundeessuun kan dabalatudha. Gama galteetiin Maalaawiin adda durummaan meeshaalee oomishaman kanneen akka maashinarii, konkolaataa, keemikaalota, qoricha, oomishaalee huccuu kanneen akka uffataafi miila irratti hirkattee jirti. Galteewwan kunneen kaayyoo daldalaa akkasumas fedhii fayyadama biyya keessaa biyyattii keessatti guutuuf tajaajilu. Gara adda addaatti tattaaffiin godhamus, Maalaawiin galii al-ergii waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu baay’ina galtee olaanaa ta’uu isaatiin hanqina madaallii daldalaa waliin walqabatee qormaata mudateera. Kunis guddinni industirii daangeffamee oomisha biyya keessaa osoo hin taane meeshaalee xumuraman biyya alaatii galfaman irratti hirkatanii jiraachuutti kan geessu ta’uu danda’a. Neetworkiin daandii gaarii hin taane baasii geejjibaa biyya keessaa fi idil-addunyaa waan dabaluuf bu’uuraalee geejjibaa fooyyessuun sochii daldalaa biyyattii guddisuuf murteessaa ta’ee jira. Kana malees,Maalaawwiin gareewwan daldalaa naannoo kanneen akka Hawaasa Misooma Afrikaa Kibbaa (SADC) keessatti hirmaachuun ishee jalqabbii ida’amuu naannoo gabaa naannoo tokkummaa uumuuf kaayyeffate seera waliinii hojimaata gumurukaa fi taarifa biyyoota miseensa ta’an gidduutti bulchu uumuuf kaayyeffateen qaqqabummaa gabaa babal’isuuf carraa ta’uu danda’u ni kenna. Walumaagalatti,motummaan Maalaawiyaa dorgommii dinagdee guddisuun walta’iinsa mootummaa fi dhuunfaa dabalatee qooda fudhattoota dhimmi ilaallatu hunda irraa deeggarsa akka barbaadu,dandeettii invastimantii guddisuu,fi ijaarsa dandeettii sadarkaa adda addaatti,guddina dinagdee industirii aadaa qonnaa irratti hundaa’e irra darbee daran fooyyessuuf, ejjennoo daldala idil-addunyaa daran fooyyessuuf akka barbaachisu hubata

Kibba baha Afrikaatti kan argamtu Maalaawwiin gabaa daldala alaa ishee guddisuuf carraa guddaa qabdi. Baay’ina ummata miliyoona 18 ol qabduu fi qabeenya uumamaa baay’ee kan qabdu biyyattiin industirii adda addaatiif gabaa abdachiisaa ta’e dhiyeessiti. Tokkoffaa, Maalaawiin qabeenya qonnaa sadarkaa idil-addunyaatti al-ergii ta’uu danda’u qabdi. Biyyattiin midhaan akka tamboo, shaayii, sukkaara, buna oomishuun beekamti. Invastimantii sirrii fi tooftaalee qonnaa ammayyeessuun Maalaawiin damee qonnaa keessatti baay’ina al-ergii ishee haalaan guddisuu dandeessi. Lammaffaa, Maalaawiin qabeenya albuudaa Yuuraaniyeemii, dhagaa boba’aa, dhagaa liimsaa, fi dhagaa gati jabeessa dabalatee badhaadhaadha. Albuudoonni kunneen fedhii idil-addunyaa guutuuf baasuun gara biyya alaatti erguun ni danda’ama. Kana malees, kuufamni boba’aa dhiheenya kana argamuun isaa yoo sirnaan bulfame naannoo guddina al-ergiif ta’uu danda’u agarsiisa. Dabalataanis,Industriin turizimii Maalaawii dandeettii guddaa hin fayyadamne qaba, Haroo Maalaawii dabalatee teessuma lafaa bareedaa - haroowwan bishaan qulqulluu gurguddoo Afrikaa keessaa tokko- kuusa bineensota bosonaa biqiltootaa fi bineensota adda addaa qaban kan turistoonni addunyaa irraa dhufan hawwatu.Daawwattoonni fedhii qaban ijaarsa seenaa kan akka siidaa ykn amantiis qorachuu danda'u gamoolee hiika aadaa qaban.Misoomni dabalataa damee kanaan gaggeeffamu maallaqa biyya alaa karaa turizimii akka dabalu taasisa. Kana malees,mootummaan Maalaawiyaa daldala biyya keessaaf onnachiiftuu gibiraa kennuudhaan invastimantii dammaqinaan jajjabeessaa tureera. Hundeeffamni Zoonii Diinagdee Addaa invastaroota biyya alaa kan hawwatu yoo ta’u, hojii daldalaa salphaa ta’e mirkaneessuun ni danda’ama.Haalli daldalaaf dandeessisu uumuun abbootii qabeenyaa biyya keessaa qofaaf osoo hin taane carraa hojii uumuuf ni kakaasa. Haa ta’u malee,qormaatni jiru haala bu’a qabeessa ta’een furmaata argachuu qaba.Bu’uuraaleen misoomaa gadhee kan akka neetworkii geejjibaa daangeffame kan adeemsa galtee/al-ergii rakkisaa taasisu guddina gufachiisuu danda’a.Bu’uuraalee misoomaa fiizikaalaa kan akka toora geejjibaa fooyyessuuf invastimantii gahaan barbaachisa,gabaa biyya keessaa keessatti dabarsoo saffisaa dandeessisuu ,fi jijjiirraa gahumsa qabu haala mijeessuu gabaa al-ergii keessatti.Kanaaf,mootummaan naannoowwan kanneen dursa kennuudhaan invastimantii idil-addunyaa hedduu hawwachuuf kan kaayyeffate walitti hidhamiinsa dinagdee fooyyessuu,babal’ina daldalaa haala mijeessuu,fi tattaaffii ida’amuu naannoo guddisuu qaba. Walumaagalatti,Maalaawii qabeenya bal’aan kennuu jalqabbii deeggarsa mootummaa waliin walitti makamuun abdii guddinaa guddaa agarsiisa.Misooma bu’uuraalee misoomaa fi imaammata xiyyeeffannoo qabu irratti tattaaffiin itti fufiinsa qabu dandeettii biyyattii guutuu banuuf gargaara, carraa daldala alaatif haala mijataa ta’e ni kenna.

Gabaa daldala alaa Maalaawiif oomisha gurgurtaa ho’aa filachuu yeroo jennu wantoota ilaalamuu qaban hedduudha. Maalaawiin dinagdee qonnaa irratti hundaa’ee fi dandeettiin oomisha industirii daangeffamtedha. Kanaafuu, meeshaaleen sadarkaa duraa fi oomishoonni qonnaa daldala alaa isaa keessatti gahee murteessaa qabu. Filannoo oomishaaf yaadonni muraasni kunooti: 1. Qonnaa fi Qophii Qonnaa: Maalaawiin midhaan adda addaa kan akka boqqolloo, tamboo, shaayii, buna, qamadii, fi qamadii misoomsuuf haala mijataa qabdi. Oomishaaleen qonnaa kunneen biyya keessaa fi idil-addunyaatti fedhii guddaa qabu. Teeknooloojiiwwan agro-processing kan akka nyaata kunuunsuu ykn gatii dabalataa processing irratti invastimantii gochuun bu’aa guddaa argamsiisuu danda’a. 2. Huccuu fi Uffata: Seera Carraa Guddina Afrikaa (AGOA) qaraxa irraa bilisa ta’ee U.S. akka seenan kan deeggaru yoo ta’u, oomishni huccuu fi uffataa damee guddinaa Maalaawii keessatti ta’uu danda’a. Meeshaalee faashinii yeroo ammaa ykn uffata itti fufiinsa qabu kan suufii orgaanikii irraa hojjetame filachuun bitoota idil-addunyaa hawwachuu danda’a. 3. Albuuda: Maalaawiin qabeenya albuudaa kan akka yuuraaniyeemii, elementoota lafa hin baay’anne (REE), dhagaa liimsaa, vermiikulaayitii, dhagaa gati jabeessa (garnet dabalatee), fi kuufama dhagaa boba’aa fi kanneen birootiin badhaatedha. Dhaabbilee albuudaa waliin tumsa ykn walta’iinsa uumuun carraa al-ergii bu’aa qabeessa ta’e argamsiisuu danda’a. 4.Horsiisa Qurxummii Daldalaa: Haroon Maalaawii bifa lubbu qabeeyyii bishaanii adda addaa waan qabuuf horsiisa qurxummii daldalaaf carraa guddaa qaba. Oomishaaleen horsiisa bishaanii kanneen akka tilapia ykn catfish Afrikaa keessatti biyya keessaa fi naannootti fedhii gabaa guddaa qabu. . 6.Oomishaalee Ikoo-Tuurizimii- Walqabatan: Sababa miidhagina uumamaa isaatiin paarkiiwwan biyyoolessaa/haroo/bakka qajeelchuu/muuxannoo/lafa mul’ataa dabalatee pirojektoonni/oomishniwwan ikoo-tuurizimii dandeettii gabaa guddaa kan qaban yoo ta’u kunis hojii harkaa meeshaalee deebi’anii fayyadaman/oomisha kunuunsa qaamaa irraa hojjetaman of keessatti qabata. /meeshaalee imala itti fufiinsa qaban fi kkf . Dabalataanis, qorannoo fi xiinxalli gabaa gabaa addaa adda baasuu, dhiyeessii dorgomtootaa madaaluu, fi filannoo fayyadamtootaa Maalaawii keessatti hubannoo argachuuf murteessaadha. Bu’uura danbii hubachuun, waliigalteewwan daldalaa akka Hawaasa Misooma Afrikaa Kibbaa (SADC), ykn tumsa naannoo filannoo oomishaalee al-ergiidhaaf caalaatti qajeelchuu danda’u. Adeemsa gabaa yeroo hunda hordofuu fi fedhii fayyadamtootaa jijjiiramaa jiruun madaquun gabaa daldala alaa Maalaawii keessatti milkaa’ina itti fufiinsa qabuuf gargaara.

Kibba baha Afrikaatti kan argamtu biyya lafaan hin marfamne Maalaawwiin amala maamiltootaa fi dhorkaa addaa mataa ishee qabdi. Nama Maalaawii keessatti daldala gaggeessuu ykn maamiltoota waliin walqunnamu kamiifuu gama kana hubachuun murteessaadha. Amala maamiltootaa yoo ilaalle, lammiileen Maalaawwii hariiroo dhuunfaa fi walqunnamtii fuula fuulatti taasifamuuf iddoo guddaa kennuu barbaadu. Walitti dhufeenya daldalaa milkaa’aa ta’eef amantaa uumuu fi maamiltoota waliin hariiroo uumuun barbaachisaa dha. Biyya kana keessatti maamiltoota waliin yeroo wal qunnamnu safuu, kabajaafi obsi amala gatii guddaa qabuudha. Kana malees, maamiltoonni Maalaawii xiyyeeffannoo dhuunfaa fi tajaajila maamiltootaa gaarii ta’e ni dinqisiifatu. Dhaabbileen fedhii isaanii hubachuuf maayilii dabalataa deemanii furmaata haala barbaadamuun isaaniif mijate dhiyeessan maamiltoota amanamoo argachuu hin oolan. Kana malees, yaadni afaaniin kennamu filannoo maamiltootaa irratti dhiibbaa uumuu keessatti gahee guddaa qaba; kanaaf tajaajila addaa kennuunis rifaralaa gaarii fiduu danda’a. Maamiltoota waliin yeroo walqunnamanis dhorkaa aadaa Maalaawii hubachuun barbaachisaa dha. Namni tokko mata dureewwan tokko tokko akka nama aarsu ykn haasawa jalqabuu sirrii hin taaneetti ilaalamuu waan danda’aniif irraa fagaachuu akka qaban beekuu qaba. Amantii fi siyaasni dhimmoota miira namaa kakaasan yoo ta’an maamilchi isaan ilaalchisee marii yoo jalqabe malee ka’uu hin qabneedha. Kana malees, uffata mul'isuun namoota dhuunfaa tokko tokkoon kabaja dhabuu ykn sirrii akka hin taaneetti ilaalamuu waan danda'uuf maamiltoota Maalaawii waliin yeroo bobba'an uffata gad of qabuun barbaachisaadha. Biyya keessatti dhugaatii alkoolii dhuguun kan jiru yoo ta’u, walgahii daldalaa irratti dhugaatii alkoolii irratti mari’achuun yeroo hunda maamilchi addatti yoo kaase malee fudhatama gaarii argachuu dhiisuu danda’a. Yoo barbaachisaa ta'e mata duree kana of eeggannoodhaan itti dhiyaachuun gaariidha. Xumura irratti, tajaajila maamiltootaa gaarii ta’eef dursa kennuudhaan, maalummaa dhuunfaa walqunnamtii aadaa Maalaawii keessatti argamu hubachuun maamiltoota saba Afrikaa kana irraa dhufan waliin hariiroo milkaa’aa ijaaruuf gumaacha guddaa qaba. Miira aadaa kabajuun yeroo maamiltoota Maalaawii irraa dhufan waliin walitti dhufeenya daldalaa taasifamu hubannoo dogoggoraa ykn yakka uumamuu danda’u kamiyyuu akka hin uumamneef gargaara

Biyya lafaan hin marfamne kan kibba baha Afrikaatti argamtu Maalaawii sirna bulchiinsa gumurukaa fi to’annoo daangaa mataa ishee qabdi. Waa’ee dambiiwwan gumurukaa biyyattii fi wantoota barbaachisoo ta’an qabxiilee ijoo beekuu qabdan tokko tokko kunooti: Dambii Gumurukaa: 1.1. 1. Sanadoota Imala: Daawwattoonni Maalaawii seenan guyyaa seenan irraa eegalee yoo xiqqaate ji’a jahaaf kan tajaajilu paaspoortii seera qabeessa qabaachuu qabu. 2. Ulaagaalee Viizaa: Maalaawii osoo hin ga’iin dura lammummaa kee irratti hundaa’uun viizaa si barbaachisa ta’uu isaa mirkaneessi. Biyyoonni tokko tokko viizaa irraa bilisa ykn bakka viizaa yeroo dhufan qabu. 3. Meeshaalee Daangefaman/Dhorkaman: Meeshaaleen murtaa’an kanneen akka qoricha sammuu namaa hadoochu, qawwee dhukaasaa, rasaasa, fi meeshaalee sobaa cimsee dhorkamanii waan ta’aniif gara biyyaatti fiduu hin qaban. 4. Daangaa Maallaqaa: Maallaqa biyya alaa gara Maalaawii fiduu dandeessu irratti daangaa hin qabu; haa ta’u malee, maallaqni USD 5,000 ykn kan kanaan wal gitu yeroo dhufan ibsamuu qaba. Gumurukaa irratti: 1. Unka Ibsaa: Yeroo Maalaawii geessan unka ibsa imaltootaa meeshaalee fe’aman hunda gatii isaanii waliin ibsu guutaa. 2. Inspeekshinii Mi’aa: Dambiiwwan galtee akka eegaman mirkaneessuuf yeroo bu’an qondaaltonni gumurukaa mi’a sakatta’uu ni eegu. 3. Mindaa qaraxa irraa bilisa ta’e: Yeroo biyya seentan meeshaalee dhuunfaa kan akka uffataa fi meeshaalee elektirooniksii qaraxa irraa bilisa ta’an beekaa. Dambii Galtee: 1.1. 1. Daangaa Al-ergii: Meeshaaleen durii fi oomishaalee bineensota bosonaa hayyama sirrii malee Maalaawii keessaa baafamuu hin danda’an. . Gorsa Waliigalaa: 1. Odeeffannoo Qabaa: Imala keessan dura odeeffannoo wayitawaa seeraa fi dambiiwwan irratti qaamolee dhimmi ilaallatu kan akka Abbaa Taayitaa Galiiwwanii Maalaawii (MRA) gaafadhaa. 2.Respect Local Laws & Culture : Yeroo daawwannaa keessanitti namoota naannoo wajjin wal qunnamtan amala, uffannaa fi kkf ilaalchisee seera naannoo beekuu. Dambiiwwanii fi qajeelfama gumurukaa irratti odeeffannoo sirrii fi yeroo dhiyoo ta’e argachuuf qabeenya ofiisalaa kan akka marsariitii mootummaa mariisisuun ykn Imbaasii/Qonsulaa Maalaawii biyya dhaloota keessanii qunnamuun gaariidha.

Kibba baha Afrikaa keessatti kan argamtu biyya lafaan hin marfamne Maalaawii, meeshaalee adda addaatiif caasaa qaraxa galtee addaa qabdi. Biyyattiin oomishaalee biyya alaatii galfaman irratti gibira kaa’uudhaan indaastiriiwwan biyya keessaa guddisuu fi oomishtoota biyya keessaa eeguuf kaayyeffatteetti. Walumaagalatti Maalaawiin sirna gibira ad valorem hojiirra oolchiti, kana jechuun gibirri galtee gatii meeshaalee galfaman irratti hundaa’uun shallagama. Haa ta’u malee, gosoota oomishaa adda addaatiif taarifa adda addaatu jira. Meeshaalee barbaachisoo kanneen akka nyaata ijoo, qoricha, fi galtee qonnaa kan akka xaa’oo fi sanyii irratti, Maalaawiin lammiilee isheef gatii madaalawaa fi argamuu mirkaneessuuf qaraxa galtee zeeroo ykn xiqqaa ta’e hojiirra oolchiti. Imaammanni kun wabii nyaataa mirkaneessuudhaan beelaafi hiyyummaa ittisuuf gargaara. Gama biraatiin meeshaaleen qananiin kanneen akka elektirooniksii sadarkaa olaanaa qaban ykn konkolaataa garmalee fayyadamuu abdii kutachiisuuf fi yeroo danda’ametti oomisha biyya keessaa guddisuuf gibira olaanaa isaan mudata. Mootummaan oomisha biyya keessaa jajjabeessuun carraa hojii guddisuu fi hirkattummaa galtee irratti hir’isuu danda’a jedhee amana. Qajeelfama waliigalaa kanaan alattis Maalaawiin taarifa addaa yeroo murteessitu wantoota tokko tokko tilmaama keessa galchiti. Qabxiileen kunneen waliigaltee daldalaa biyyoota michuu ykn hawaasa dinagdee naannoo kanneen akka SADC (Southern African Development Community) ykn COMESA (Common Market for Eastern and Southern Africa) waliin taasifamu kan dabalatudha. Waliigalteewwan naannoo kanaan Maalaawiin naannicha keessatti taarifa hir’isuun indaastiriiwwan tarsiimoo dorgommii haqa qabeessa hin taane irraa eeguun biyyoota miseensa ta’an gidduutti daldala haala mijeessuuf kaayyeffatteetti. Imaammattoonni gibiraa akkaataa dambii mootummaa ykn dursa dinagdee biyyaalessaatiin jijjiiramuu akka danda’an hubachuun barbaachisaadha. Kanaafuu hojii galtee kamiyyuu irratti bobba’uu dura maddoota ofiisaa kan akka Abbaa Taayitaa Galii Maalaawwii (MRA) ykn ministeerota mootummaa dhimmi ilaallatu mariisisuun gaariidha. Xumura irratti,imaammanni qaraxa galtee Maalaawii meeshaalee barbaachisoo ta’aniif gatii madaalawaa ta’e mirkaneessuudhaan industirii biyya keessaa ishee deeggaruun cimsee kan ibsudha.Addaan safartuu gibiraa gosoota oomishaa,wantoota akka waliigaltee daldalaa naannoo,fi kaayyoo dinagdee biyyaalessaa waliigalaa irratti hundaa’a

Biyya lafaan hin marfamne kan kibba baha Afrikaatti argamtu Maalaawii, oomisha qonnaa, albuudaa fi meeshaalee oomishaman dabalatee meeshaalee al-ergii adda addaa qabdi. Biyyattiin imaammata gibira al-ergii hojiirra oolchuun diinagdee ishee to’achuu fi dagaagsuu ibsiteetti. Maalaawii keessatti gibirri al-ergii gosa oomisha al-ergii irratti hundaa’uun garaagarummaa qaba. Oomishaaleen qonnaa kanneen akka tamboo fi shaayii gibira addaa mootummaan murteessu ni kaffalama. Fakkeenyaaf, al-ergii tamboo gatii bilisaa (FOB) irraa %10n gibirri ni kaffalama. Gama biraatiin albuudni Maalaawii keessatti al-ergii gatii meeshaalee al-ergii irratti hundaa’uun gibirri ad valorem ni kaffalama. Kana jechuun gatii waliigalaa albuuda ykn albuuda biyya alaatti ergamaa jiru irratti dhibbeentaan ni kaffalama. Sadarkaan ad valorem addaa dhimmoota akka gosa albuudaa fi haala gabaa irratti hundaa’a. Dabalataanis Maalaawiin meeshaalee oomishaman tokko tokko irrattis taarifa al-ergii kaa’a. Taarifoonni kun akkaataa idileetti kan kaa’aman industirii biyya keessaa eeguuf ykn dameewwan murtaa’an keessatti daayinamiksii fedhii fi dhiyeessii to’achuuf kaayyeffateedha. Reetiin oomishaa fi ramaddii isaa sagantaa taarifaa barbaachisaa ta’e jalatti hundaa’uun garaagarummaa qabaachuu danda’a. Daldaltoonni daldala idil-addunyaa Maalaawii waliin irratti bobba’an baasii sirnaan shallaguu fi dambiiwwan biyya keessaa akka eegaman mirkaneessuuf imaammata gibira al-ergii kana beekuun barbaachisaa dha. Daldaltoota gumurukaa ykn ogeeyyii daldalaa waliin mari’achuun hojimaata galtee-al-ergii fi gibira kanaan walqabatu ilaalchisee qajeelfama gatii guddaa qabu kennuu danda’a. Maalaawii irraa erguun gibira murtaa'e kan fiduu danda'u ta'us, faayidaa dhufuu danda'u kan akka waliigaltee daldalaa naannoo argachuu ykn bakka murtaa'eef filannoo kennuu kan baasii tokko tokko ofirraa ittisuu danda'u ilaaluun barbaachisaa ta'uun isaa hubatamuu qaba. Walumaagalatti, imaammata gibira al-ergii Maalaawii hubachuun dhaabbilee daldalaa ulaagaalee seeraa aanga'oonni kaa'an kabajuun daldala daangaa qaxxaamuraa bu'a qabeessa ta'een hirmaachuu barbaadaniif murteessaadha。

Kibba baha Afrikaatti kan argamtu Maalaawwiin damee qonnaa adda addaa fi qabeenya uumamaa badhaadhaa qabaachuun beekamti. Maalaawiin akka biyya lafaan hin marfamneetti guddina dinagdee guddisuuf oomisha ishee gara saboota birootti erguu irratti hirkattee jirti. Qulqullinaa fi walsimannaa al-ergii kanaa mirkaneessuuf biyyattiin ragaa al-ergii hojiirra oolchitee jirti. Meeshaaleen ulaagaalee fi ulaagaalee idil-addunyaa akka guutan mirkaneessuuf Maalaawii keessatti mirkaneessi al-ergii barbaachisaa dha. Adeemsa mirkaneessa al-ergii to’achuuf itti gaafatamummaa jalqabaa kan qabu Biiroo Istaandardii Maalaawii (MBS) dha. MBS Ministeera Industirii, Daldalaa fi Tuurizimii jalatti kan hojjetu yoo ta’u, qulqullina oomishaa eeguuf al-ergitoota waliin walitti dhiyeenyaan hojjeta. Al-ergitoonni Maalaawii keessatti argaman industirii isaanii irratti hundaa’uun ulaagaalee mirkaneessaa adda addaa guutuu qabu. Mirkaneessitoonni yeroo baay’ee barbaachisan tokko tokko: 1. Ragaa Faayitoosanitaarii: Ragaan kun oomishaaleen biqiltoota irratti hundaa’an kanneen akka fuduraalee, kuduraalee fi daraaraa ulaagaa qulqullina faayitoosii idil-addunyaa akka guutan mirkaneessa. Oomishaaleen kun raammoo ykn dhukkuboota yeroo biyya alaa galfaman sirna ikoo naannoo miidhuu danda’an irraa bilisa ta’uu isaanii mirkaneessa. 2. Ragaa Ka’umsaa: Barreeffamni kun waliigaltee daldalaa ykn seera irra deebiin erguudhaan ilaalcha taarifa filannoo argachuuf ulaagaa guutuu murteessuuf ka’umsa meeshaalee Maalaawii irraa ergaman mirkaneessa. 3. Mirkaneessa Sirna Bulchiinsa Qulqullinaa: Mirkaneessi kun adeemsi oomishaa istaandaardii sirna bulchiinsa qulqullinaa biyyaalessaa ykn idil-addunyaa kan akka ISO 9001:2015 akka eegu wabii ta’a. Innis hojii isaanii hunda keessatti qulqullina oomishaa walfakkaatu eeguuf kutannoo al-ergii qabu agarsiisa. 4. Mirkaneessa Halaal: Al-ergitoota meeshaalee nyaataa ummanni Musliimaa addunyaa guutuutti nyaatan waliin hojjetaniif ragaa Halaal argachuun barbaachisaa dha. Ragaaleen kunneen seera nyaataa Islaamaa kabajuu kan mirkaneessan yoo ta’u, mala qophii addaa hordofuu kan agarsiisanidha. Mirkaneessitoota industirii addaa kanaan alattis, al-ergitoonni hojimaata gumurukaa barbaachisaa biyyoota itti imalan kaa’an eeguun, yoo barbaachisaa ta’e dambiiwwan doonii meeshaalee paakeejii geejjibaaf oolan (fkn, qaphxii mukaa) bulchan kabajuu isaanii mirkaneessuu qabu. Walumaagalatti, mirkaneessi al-ergii daldala idil-addunyaa daldala Maalaawiif haala mijeessuu keessatti gahee murteessaa kan qabu yoo ta’u, qulqullina, nageenya, fi walsimannaa oomisha isaanii gabaa addunyaa keessatti ilaalchisee mirkaneessa kenna.

Biyyi lafaan hin marfamne kan kibba baha Afrikaatti argamtu Maalaawii, sochii meeshaalee gahumsa qabu mijeessuuf meeshaalee geejjibaa fi tajaajila loojistikii adda addaa kenniti. Maalaawiin neetworkii daandii haala gaariin guddate kan magaalota gurguddoo fi magaalota biyyattii keessa jiran walqunnamsiisu qabdi. Bu’uuraaleen daandii jalqabaa daandii dhagaa irraa hojjetaman kan of keessaa qaban yoo ta’u, baadiyyaa tokko tokko daandii hin dhagahamne ykn dhagaa cirrachaa qabaachuu danda’u. Geejjibni daandii yeroo baay’ee meeshaalee fageenya dheeraa fi naannoo raabsuuf kan ooludha. Dhaabbileen konkolaataa fe’umsaa dhuunfaa fedhii dhaabbilee daldalaa industirii adda addaa keessatti argaman tajaajiluuf konkolaattota baay’ee hojjetu. Ergaa idil-addunyaatiif Maalaawwiin buufata doonii hedduu Haroo Maalaawii irratti kan qabdu yoo ta’u isaanis tajaajila dooniitiin biyyoota ollaa kan akka Moozaambiik fi Taanzaaniyaa akka dhaqqabsiisan taasisa. Buufatni doonii kunneen meeshaaleen karaa bishaanii akka geejjibsiifaman gochuudhaan yeroo fi baasii geejjibaa hir’isuun daldalaaf haala mijeessa. Dabalataanis, buufata doonii bishaan gadi fagoo Nsanje laga Shire cinatti misoomsuuf karoorri hojjetamaa jira kunis walitti hidhamiinsa galaanaa naannichaa daran kan guddisu ta’uu ibsameera. Gama tajaajila fe'umsa qilleensaatiin, Maalaawii buufata xiyyaaraa idil-addunyaa Kamuzu naannoo Lilongwe - magaalaa guddoo - akkasumas buufata xiyyaaraa idil-addunyaa Chileka kan Blantyre keessatti argamuun tajaajilamti. Buufatni xiyyaaraa kunneen balalii imaltootaa fi fe’umsaa daandiiwwan qilleensaa adda addaa tajaajila fe’umsaa meeshaalee gatii guddaa qaban kanneen manca’an ykn ergaa hatattamaa geejjibuuf mijatu kennan waliin raawwatu. Geejjibni baaburaa Maalaawii keessatti daangeffamus kutaalee biyyattii tokko tokko biyyoota ollaa waliin walqunnamsiisuu keessatti gahee murteessaa qaba. Fakkeenyaaf, sararri baaburaa Zaambiyaa Chipaataa fi Maalaawii Mchinji walqunnamsiisu daldalli biyyoota lamaan gidduutti salphaatti akka qaqqabsiisu taasisa. Hojii loojistikii gahumsa qabu guutuu Maalaawii keessatti deeggaruuf, dhiyeessitoonni loojistikii qaama sadaffaa (3PL) ogeeyyii kanneen dhaabbilee kuusaa fi tajaajila raabsaa dhaabbilee daldalaaf dhiyeessan jiru. Manneen kuusaa kunneen naannoo magaalota gurguddootti tarsiimoodhaan kan argaman yoo ta’u, kuusaa mijataa fi dandeettii geejjibaa ariifataa mirkaneessa. Walumaagalatti, Maalaawiin haala lafaan marfame irraa kan ka’e qormaata akka misooma bu’uuraalee misoomaa gahaa hin taane kan ishee mudatu yoo ta’u, fedhii geejjibaa biyya keessaa fi idil-addunyaatiif filannoowwan hedduu karaa neetworkii daandii ishee, buufata haroowwan Haroo Maalaawii irratti argaman, buufata xiyyaaraa, fi walitti hidhamiinsa baaburaa daangeffame garuu guddaa ta’een ni kenniti. Dhiyeessitoonni 3PL jiraachuun isaanii dandeettii loojistikii biyyattii daran guddisa.

Agarsiisa daldalaa barbaachisoo

Kibba baha Afrikaa keessatti kan argamtu biyya lafaan hin marfamne kan taate Maalaawii, bittaa idil-addunyaa fi misooma daldalaaf karaalee barbaachisoo hedduu qabdi. Chaanaalonni kunneen michoota addunyaa adda addaa waliin meeshaalee fi tajaajiloota waljijjiiruuf haala mijeessa. Dabalataanis, biyyattiin agarsiisa ijoo hedduu kanneen dhaabbileen daldalaa oomisha isaanii agarsiisuu fi neetworkii isaanii babal’isuuf carraa kennan ni keessummeessiti. Karaan daldalaa Maalaawii keessatti beekamaan tokko hawaasa dinagdee naannoo kanneen akka Hawaasa Misooma Afrikaa Kibbaa (SADC) fi Gabaa Waloo Bahaa fi Kibba Afrikaa (COMESA) keessatti miseensummaa qabaachuu isheeti. Dhaabbileen naannoo kunneen biyyoota miseensa ta’an gidduutti walitti makamuu daldalaa kan jajjabeessan yoo ta’u, gabaa guddaa namoota miliyoona 500 ol ta’u argachuuf carraa kan kennudha. Waliigalteewwan kanaan dhaabbileen daldalaa Maalaawwii biyyoota ollaa kanneen akka Afrikaa Kibbaa, Zaambiyaa, Moozaambiik fi Taanzaaniyaa waliin daldala daangaa qaxxaamuraa irratti bobba’uu danda’u. Kana malees, Maalaawiin walta’iinsa daldala idil-addunyaa kan akka waliigaltee Naannoo Daldala Walaba Ardii Afrikaa (AfCFTA) irratti dammaqinaan hirmaatti. Waliigalteen kun meeshaalee Afrikaa keessatti daldalaman irra caalaan isaanii irratti taarifa dhabamsiisuudhaan biyyoota miseensa Gamtaa Afrikaa 55 hunda keessatti gabaa tokko uumuuf kan akeekedha. Inishiyeetiiwwan akkanaa daldaltoonni Maalaawii maamiltoota guutuu ardii kanaa bira akka ga’aniif carraa haaraa bana. Bittaa idil-addunyaatiif karaan barbaachisaan biraa waliigaltee biyyoota lamaanii Maalaawii fi biyyoota biroo gidduutti taasifamuudha. Fakkeenyaaf, Chaayinaan michoota daldalaa ijoo Maalaawii keessaa tokko yoo taatu, pirojektoota bu’uuraalee misoomaa kanneen akka daandii fi sirna anniisaa irratti invastimantii kenniteetti. Walta’iinsi kun oomishaalee Chaayinaa gara Maalaawii galchuuf haala kan mijeesse yoo ta’u, tamboo Maalaawii fi meeshaalee biroo gara Chaayinaatti erguu dandeessiseera. Gama agarsiisaa fi agarsiisa daldalaa Maalaawii ofii isheetiin ykn biyyoonni ollaa isheetiin qophaa’aniin, taateewwan beekamoo ta’an tokko tokko kanneen akka: 1. Agarsiisa Daldalaa Lilongwe: Waggaa waggaan Mana Maree Daldalaa fi Industirii Lilongwe (LCCI) tiin kan qophaa’u agarsiisni kun agarsiistota biyya keessaa fi idil-addunyaa industirii adda addaa kanneen akka qonnaa, oomishaa, turizimii, tajaajila teeknooloojii fi kkf irraa dhufan hawwata. 2. Agarsiisni Tuurizimii Idil-addunyaa: Waggaa waggaan Ministeera Industirii, Daldalaa fi Tuurizimiitiin magaalaa Blantyre ykn Lilongwe keessatti kan gaggeeffamu yoo ta’u, agarsiisni kun dandeettii turizimii Maalaawii kan agarsiisu yoo ta’u, invastaroota idil-addunyaa damee kanaaf fedhii qaban hawwata. 3. Agarsiisa Daldala Idil-addunyaa Maalaawii: Konfedereeshinii Mana Maree Daldalaa fi Industirii Maalaawii (MCCCI)n kan qophaa’e agarsiisni kun dhaabbileen daldalaa oomishaa fi tajaajila isaanii bitoota biyya keessaa fi idil-addunyaatti akka agarsiisaniif waltajjii kan ta’udha. 4. Agarsiisa Qonnaa COMESA: Maalaawii dabalatee biyyoota miseensa COMESA adda addaatiin waggaa waggaan kan qophaa’u agarsiisni kun daldala naannoo keessaa qonnaa guddisuuf oomishaalee qonnaa biyyoota hirmaatan irraa kan calaqqisiisudha. Xumura irratti, Maalaawiin biyya lafaan hin marfamne ta’us, bittaa idil-addunyaa fi misooma daldalaaf karaalee barbaachisoo adda addaa qabdi. Hawaasa dinagdee naannoo kan akka SADC fi COMESA keessatti miseensummaan ishee, walta’iinsa daldalaa akka AfCFTA keessatti hirmaannaan ishee, akkasumas biyyoota akka Chaayinaa waliin waliigalteewwan biyyoota lamaanii dhaabbileen daldalaa daldala daangaa qaxxaamuraa irratti akka bobba’an carraa ni kenna. Dabalataanis, agarsiisni akka Agarsiisa Daldalaa Lilongwe fi Ekspoo Tuurizimii Idil-addunyaa waltajjii oomishaalee agarsiisuu kan dhiyeessan yoo ta’u, Agarsiisni Qonnaa COMESA ammoo addatti al-ergii qonnaa naannicha keessatti guddisuu irratti xiyyeeffata.

Motora barbaacha waliigalaa

Maalaawii keessatti motoroonni barbaacha yeroo baay'ee itti fayyadaman hedduutu jiru. Isaan keessaa muraasni teessoo marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Google (www.google.mw): Googlen barbaacha addunyaa irratti baay’ee beekamaa ta’ee fi Maalaawii keessattis bal’inaan itti fayyadama. Muuxannoo barbaacha bal’aa kan kennu yoo ta’u, tajaajiloota adda addaa kanneen akka barbaacha weeb, barbaacha suuraa, kaartaa, oduu fi kkf ni kenna. 2. Bing (www.bing.com): Bing motora barbaacha beekamaa kan biraa Maalaawii keessatti fayyadamudha. Amaloota Google wajjin walfakkaatu kan kennu yoo ta'u, barbaacha weeb, barbaacha suuraa, barbaacha viidiyoo, haaromsa oduu fi kkf ni dhiheessa. 3. Yahoo Search (search.yahoo.com): Maalaawii keessattis Yahoo Search interneetii barbaaduuf yeroo baay’ee itti fayyadama. Tajaajila Yahoo biroo kan akka oduu haaromsuu, email argachuu, tilmaama haala qilleensaa, odeeffannoo faayinaansii fi kkf waliin barbaacha weeb ni dhiheessa. 4. DuckDuckGo (duckduckgo.com): DuckDuckGo motora barbaacha filannoo ta'ee fi sochii fayyadamaa hordofuu dhiisuu ykn daataa dhuunfaa kuusuu dhiisuudhaan iccitii fayyadamaa irratti xiyyeeffatudha. Fayyadamtoota Maalaawii irraa dhufan kanneen yeroo interneetii barbaadan iccitii fooyya'aa filatan dabalatee addunyaa guutuutti jaalala argateera. 5. Baidu (www.baidu.com): Baay’inaan kan hin fayyadamne ta’us, qaqqabummaa addunyaa Google ykn Bing wajjin wal bira qabamee yoo ilaalamu, Baidu motora barbaacha Chaayinaa irratti hundaa’ee fi ammallee Maalaawii keessatti namoota qabiyyee Chaayinaa irratti xiyyeeffate addatti barbaadaniif ykn oduu. Kunneen filannoowwan fayyadamtoonni interneetii Maalaawii keessatti odeeffannoo toora interneetii irratti barbaaduu irratti mul’atan keessaa muraasa; haa ta’u malee, fayyadamtoonni fedhii fi barbaachisummaa dhuunfaa irratti hundaa’uun filannoo mataa isaanii qabaachuu danda’u.

Fuula keelloo gurguddoo

Kibba Baha Afrikaa keessatti kan argamtu Maalaawii biyya lafaan hin marfamne yoo taatu, bifa lafaa ajaa'ibsiisaa fi namoota michuu ta'aniin beekamti. Daayirektaroota fuula keelloo gurguddoo Maalaawii keessatti argaman keessaa muraasni teessoo marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Fuula Keelloo Maalaawii (www.yellowpages.mw) . Fuulonni Keelloo Maalaawii galmee toora interneetii bal’aa ta’ee fi odeeffannoowwan daldalaa fi tajaajiloota adda addaa guutuu biyyattii keessatti argaman kan kennudha. 2. Galmee Daldalaa Nxamalala (www.nxamalala.com) . Nxamalala Business Directory dhaabbileen daldalaa oomishaa fi tajaajila isaanii maamiltoota ta’uu danda’aniif Maalaawii keessatti akka agarsiisan waltajjii ni dhiheessa. 3. BizMaalaawii (www.bizmalawibd.com) . BizMalawi galmee daldalaa onlaayinii yoo ta’u, daldala biyya keessaa maamiltoota ta’uu danda’an waliin wal qunnamsiisuuf kan kaayyeffate yoo ta’u, odeeffannoo industirii akka qonnaa, faayinaansii, turizimii fi kkf irratti kenna. 4. Toora Interneetii (www.findit-online.co.mw) irraa argachuu dandeessu. Find it Online galmee onlaayinii beekamaa daldalaa fi tajaajiloota Maalaawii keessatti hojjetaniif. Odeeffannoo quunnamtii fi odeeffannoo waa’ee dhaabbilee hedduu guutuu biyyattii keessatti argaman salphaatti argachuuf ni kenna. 5. Fuula Keelloo Koo.co.mw MyYellowPage.co.mw akka galmee bal’aa tarree daldala adda addaa dameelee adda addaa guutuu Maalaawii keessatti dhiyeessuutti tajaajila. Daayirektaroota fuula keelloo gurguddoon kun lakkoofsa bilbilaa, teessoo, dhiyeessii oomishaa, gamaaggama maamiltoota irraa fi kkf dabalatee waa’ee daldala naannoo odeeffannoo barbaachisaa ta’e siif kennuu danda’a. Isaanis namoota naannoo fi daawwattoota Maalaawii kanneen oomisha ykn tajaajila addaa gabaa biyyattii adda addaa keessatti barbaadaniif qabeenya gatii guddaa qabuudha.

Waltajjiiwwan daldalaa gurguddoo

Biyyi kibba baha Afrikaa Maalaawii waggoota darban keessa damee daldala elektirooniksii ishee irratti guddina dhaabbataa argiteetti. Biyyattiin akka biyyoota biroo tokko tokkoo iddoowwan gabaa onlaayinii hundeeffaman qabaachuu dhiisuu dandeessi, ammallee waltajjiiwwan muraasni fedhii bittaa onlaayinii Maalaawii keessatti guutan jiru. Waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoo Maalaawii keessatti argaman keessaa muraasni marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Afrikaa toora interneetii: Afrikaan toora interneetii Maalaawii keessatti waltajjiiwwan daldala elektirooniksii adda duree ta’an keessaa isa tokko. Oomishaalee gosoota adda addaa kanneen akka elektirooniksii, faashinii, bareedinaa, fi meeshaalee manaa adda addaa dhiyeessa. Marsariitii: www.onlineafrica.mw 2. Amma Bitadhu: Amma Bitadhu gabaa toora interneetii Maalaawii keessatti beekamaa ta’ee fi namoonni dhuunfaa fi dhaabbileen daldalaa oomisha salphaatti akka bitatanii fi gurguran kan taasisudha. Waltajjiin kun meeshaalee elektirooniksii, uffata, meeshaalee manaa fi kkf dabalatee meeshaalee adda addaa ni dhiheessa. Marsariitii: www.buynow.com.mw 3. Bambino Store: Bambino Store waltajjii onlaayinii oomishaalee daa’immanii kanneen akka daappii, uffata daa’immanii, meeshaalee taphaa, fi meeshaalee gargaarsaa irratti adda ta’eedha. Meeshaalee daa’immanii qulqullina qaban balbala isaaniitti geessuun warraaf mijannaa ni kenna. Marsariitii: www.bambinostoremw.com 4.RemnantBookstore: Remnant Bookstore kitaabota barnootaa yunivarsiitiiwwan ykn kolleejjii biyya keessaa fi ogbarruu waliigalaa barreessitoota biyya keessaa fi idil-addunyaa dabalatee gosoota adda addaatiin kitaabota toora interneetii irratti gurguruu irratti xiyyeeffata. Marsariitii: www.remnantbookstore.com/online-store 5.Malawimarketplace:Mala wimarketplace artiistota fi abbootii qabeenyaa daldala xixiqqaa damee adda addaa kan akka dizaayinarota uffata/faaya ykn artistoota dhiyeessii addaa isaanii akka agarsiisan karaa kan kennu yoo ta’u, ogummaa harkaa biyya keessaas ni deeggara Marsariitii:http://www.malawimarketplace.com/ Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoo. However , it's important to note that availability of specific items may vary on these platforms may vary on these platforms may varie on supply chain limitations or local demand.Suuraa sirrii argachuuf bituu/gurgurtoonni ta'uu danda'an marsariitiiwwan walfakkaatan daawwachuu fi caalaatti qorachuun gorfama.

Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa gurguddoo

Maalaawiin biyya lafaan hin marfamnee fi kibba baha Afrikaatti argamtudha. Yeroo ammaa kana biyyattiin waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa beekamoo ta'an kanneen Maalaawii qofaaf adda ta'an hin qabdu. Haa ta’u malee, ummanni Maalaawii waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa idil-addunyaa adda addaa fayyadamuun namoota biroo waliin wal qunnamsiisuu fi bobba’uu danda’a. Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa Maalaawii keessatti yeroo baay’ee itti fayyadaman tokko tokko teessoo weebsaayitii isaanii waliin kunooti: 1. Feesbuukii - Feesbuukiin Maalaawii dabalatee marsariitiiwwan hawaasaa addunyaa irratti baay’ee jaallataman fi bal’inaan itti fayyadaman keessaa isa tokko. Fayyadamtoonni piroofaayilii uumuu, haaromsa, suuraa fi viidiyoo qooduu, akkasumas hiriyootaafi maatii waliin wal qunnamsiisuu fi walqunnamsiisuu danda'u. Marsariitii: www.facebook.com 2. WhatsApp - WhatsApp waltajjii ergaa fayyadamtoonni ergaa barreeffamaa, ergaa sagalee, bilbila viidiyoo bilbiluu, suuraa fi sanadoota yeroo qabatamaa keessatti qooduu danda'udha. Namoota dhuunfaa ykn garee biyya keessaa fi addunyaa gidduutti walqunnamtiidhaaf bal’inaan itti fayyadama. Marsariitii: www.whatsapp.com 3. Instagram - Instagram waltajjii suuraa qooduun fayyadamtoonni suuraa ykn viidiyoo olkaa'anii filter hojiirra oolchuu ykn qabiyyee isaanii gulaaluu kan danda'an yoo ta'u, osoo ummataaf ykn dhuunfaan hordoftoota waliin hin qoodiin dura. Marsariitii: www.instagram.com 4. Twitter - Twitter fayyadamtoonni ergaawwan gaggabaaboo "tweets" jedhaman kanneen hanga arfiilee 280 of keessaa qaban akka maxxansan dandeessisa. Fayyadamtoonni oduu, taateewwan, yaada irratti odeeffannoo haaraa argachuuf akkaawuntii namoota biroo hordofuu ykn yaada isaanii qooduu danda'u. Marsariitii: www.twitter.com 5. YouTube - YouTube mataan isaa adda durummaan waltajjii miidiyaa hawaasaa ta'uu baatus, namoota dhuunfaa Maalaawii keessa jiraatan kanneen qabiyyee ummataaf qooduu barbaadan dabalatee akka addunyaatti viidiyoo olkaa'uuf bal'inaan itti fayyadama. Marsariitii: www.youtube.com Waltajjiiwwan kun akkuma biyyoota addunyaa hedduu Maalaawii keessatti osoo jiranii; fayyadamni interneetii wantoota akka bu’uuraalee misoomaa jiraachuu ykn lammiilee ishee biratti gatii madaalawaa ta’uu irratti hundaa’uun garaagarummaa qabaachuu danda’a. Odeeffannoon kun yeroo deebii kana barreessinu (Adoolessa 2021) haala yeroo wajjin kan walqabatu ta’uu isaa yaada keessa galchaa, yeroo hunda odeeffannoo sirrii ta’eef kallattiin marsariitiiwwan mirkaneessuun ni gorfama.

Waldaalee industirii gurguddoo

Kibba baha Afrikaatti kan argamtu Maalaawii waldaalee indaastirii dameelee adda addaa guddisuu fi bakka bu’uu keessatti gahee murteessaa qaban hedduu kan qabdudha. Waldaalee indaastirii gurguddoo Maalaawii fi marsariitiiwwan isaanii tokko tokko kunooti: 1. Konfedereeshinii Mana Maree Daldalaa fi Industirii Maalaawii (MCCCI) - MCCCI waldaa ol’aanaa fedhii hawaasa daldalaa Maalaawii bakka bu’uudha. Guddina dinagdee fi misooma guddisuuf qooda fudhattoota mootummaa fi damee dhuunfaa gidduutti walta’iinsa waltajjii murteessaa ta’ee tajaajila. Marsariitiin isaanii www.mccci.org dha. 2. Waldaa Gorsaa Hojjechiistotaa Maalaawii (ECAM) - ECAM fedhii hojjechiistotaa hariiroo hojjettootaa, imaammata leellisuu, leenjii, fi ijaarsa dandeettii irratti bakka bu’a. Marsariitii isaanii www.ecam.mw irraa argachuu dandeessu. 3. Waldaa Biyyoolessaa Dhaabbilee Xixiqqaa fi Giddugaleessaa (NASME) - NASME dhaabbilee xixiqqaa fi giddu galeessaa (SME) deeggaruun, leenjii, abukaatummaa, carraa networking, deeggarsa qaqqabummaa gabaa, sagantaa gorsaa, fi tajaajiloota biroo kennuu irratti xiyyeeffata. Odeeffannoo dabalataa marsariitii isaanii: www.nasmemw.org irraa argachuu dandeessu. 4. Waldaa Baankota Maalaawii (BAM) - BAM baankota daldalaa biyyattii keessatti socho’an walitti fidee gocha baankii sirrii ta’e guddisuuf dambiiwwan bu’a qabeessa ta’an hojii miseensota isaaf faayidaa qaban ni leellisa. Marsariitii isaanii www.bankinginmalawi.com/bam/home.php daawwadhaa. 5. Waldaa Inshuraansii Maalaawii (IAM) - IAMn fedhii dhaabbilee inshuraansii biyyattii keessatti socho’an guddisuuf itti gaafatamummaa kan qabu yoo ta’u, qooda fudhattoota dabalatee qaamolee seera baasan, maamiltoota, qaamolee mootummaa dabalatee hojiiwwan haqa qabeessa damee kana keessatti akka raawwataman mirkaneessuudha. Weebsaayitiin isaanii inni ofiisaa yeroo ammaa ijaaramaa jira; haa ta’u malee odeeffannoo dabalataa karaa hidhaa kanaa argachuun ni danda’ama: https://www.linkedin.com/company/insurassoc-malaw/. 6.Waldaa Industirii Teeknooloojii Maalaawii (TECHIMA)- TECHIMA dhaabbilee Teeknooloojii Odeeffannoo(IT), misooma sooftiweerii ykn gorsa teeknooloojii irratti hirmaatan bakka bu’ee guddina teeknooloojii Maalaawii keessatti guddisuuf kaayyoo qaba. Kan nama dhibu yeroo ammaa kana marsariitiin ofiisaa hin jiru. Waldaaleen kun waldaalee indaastirii Maalaawii keessaa harka muraasa qofa akka bakka bu’an hubadhaa. Dameewwan biroo kanneen akka qonnaa, turizimii, oomishaa, fi barnootaas waldaalee indaastirii isaanii guddinaa fi misooma dameewwan sanaa irratti hojjetan qabu.

Marsariitii daldalaa fi daldalaa

Maalaawii, akka ofiisaatti Rippabiliika Maalaawii jedhamuun kan beekamtu yoo ta'u, biyya lafaan hin marfamnee fi Kibba Baha Afrikaa keessatti argamtudha. Diinagdeen biyyattii adda durummaan qonna irratti kan hundaa'e yoo ta'u, dameewwan omishaa fi tajaajilaa irraa gumaacha guddaa kan qabudha. Yoo waa'ee Maalaawii odeeffannoo dinagdee fi daldalaa barbaaddan, marsariitiiwwan qorachuu dandeessan tokko tokko kunooti: 1. Ministeera Daldalaa fi Tuurizimii Industirii (MITT): Weebsaayitiin ofiisaa Ministeera Daldalaa fi Tuurizimii Industirii carraa invastimantii, imaammata daldalaa, dambii daldalaa, istaatistiksii daldalaa, fi oduu guddina dinagdee biyyattii waliin walqabatu irratti odeeffannoo bal’aa ni kenna. Marsariitii: https://industry.mw/ 2. Giddugala Invastimantii fi Daldala Maalaawii (MITC): MITCn invastimantii Maalaawii keessatti haala mijeessuuf akka wiirtuu bakka tokkotti hojjeta. Weebsaayitiin kun dameewwan invastimantii, carraa walta’iinsa ykn walta’iinsa, qajeelfama invastimantii fi onnachiiftuu mootummaan dhiyeessu irratti odeeffannoo bal’aa ni kenna. Marsariitii: https://mitc.mw/ 3. Baankii Riizaarvii Maalaawii: Akka baankii giddugaleessaa Maalaawiitti, marsariitiin kun daataa faayinaansii gatii guddaa qabu kanneen akka safartuu sharafa alaa, ibsa imaammata maallaqaa fi gabaasa hojii baankii biyyattii keessatti hojjetamu dabalatee ni kenna. Marsariitii: https://www.rbm.mw/ 4. Konfedereeshinii Mana Maree Daldalaa Fi Industirii Maalaawii (MCCCI): MCCCIn daldala dameelee adda addaa Maalaawii keessatti bakka bu’ee kan hojjetu yoo ta’u, xiyyeeffannoo jalqabaa hojii abukaatummaa invastaroota biyya keessaa fi biyya alaatiif haala daldalaa mijataa ta’een guddina damee dhuunfaa guddisuu irratti xiyyeeffata. Marsariitii: http://www.mccci.org/ irratti argama. 5. Waajjira Istaatistiksii Biyyaalessaa (NSO): NSOn qorannoo istaatiksii dameelee adda addaa kan akka agarsiistota raawwii damee qonnaa, industirii & anniisaa saffisa guddina GDP uwwisu gaggeessuun qaamolee imaammata baasan ragaa sirrii ta’e qaban murtoo odeeffannoo irratti hundaa’e akka murteessan gargaaruuf itti gaafatamummaa qaba. Marsariitii: http://www.nsomalawi.mw/ irratti argama. 6. Komishinii Dhimma Dhaabbilee (CAC) – Galmeessaa Dhaabbilee Mootummaa: 1.1. Ejensiin mootummaa kun galmeewwan galmee dhaabbilee waliin walqabatan ulaagaalee seera kabajuu waliin walsimuun ni qabata akkasumas abbootii qabeenyaa Maalaawii keessatti daldala jalqabuu barbaadaniif qabeenya ni kenna. Marsariitii: http://www.cac.mw/ irratti argama. Weebsaayitoonni kunneen waa’ee haala daldalaa fi invastimantii biyyattii, imaammata dinagdee, carraa daldalaa, akkasumas istaatiksii barbaachisaa ta’e akka wabii keessaniif ta’u odeeffannoo bal’aa isiniif ni kennu. Yeroo hunda maddoota hedduu qaxxaamuranii wabii gochuun odeeffannoo yeroo ammaa argachuuf dhaabbilee mootummaa ofiisaanii dhaquun gaariidha.

Weebsaayitoota gaaffii daataa daldalaa

Maalaawiidhaaf marsariitiiwwan gaaffii daataa daldalaa hedduun jiru. Isaan keessaa muraasni URL marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Ministeera Daldalaa, Industirii fi Tuurizimii: https://www.moit.gov.mw/ Weebsaayitiin ofiisaa kun imaammata daldalaa, beeksisa al-ergii, hojimaata galtee fi al-ergii, carraa invastimantii, fi istaatistiksii kanaan walqabatan irratti odeeffannoo kenna. 2. Abbaa Taayitaa Galiiwwan Maalaawwii (MRA): https://www.mra.mw/ MRAn itti gaafatamummaa gumurukaa fi gibiraa Maalaawii keessatti qaba. Weebsaayitiin isaanii istaatiksii galtee/al-ergii, safartuu taarifaa, qaraxa gumurukaa, fi sanadoota daldalaa gaafachuuf mijaa’ina ni kenna. 3. Waajjira Istaatistiksii Biyyaalessaa (NSO): https://www.nso.malawi.net/ NSOn istaatiksii daldala idil-addunyaa dabalatee dameelee adda addaa Maalaawii irratti ragaa istaatiksii bal’aa ni kenna. Weebsaayitiin isaanii inni ofiisalaa gabaasa bal’aa galtee fi al-ergii gosa meeshaaleetiin kan of keessatti hammatedha. 4. Konfedereeshinii Mana Maree Daldalaa fi Industirii Maalaawii (MCCCI): http://mccci.org/ . Akka waldaa daldalaa ijoo biyyattiitti, MCCCI daldaltoota Maalaawii jiraniif tajaajila adda addaa ni kenna. Weebsaayitiin dhaabbatichaa qabeenya faayidaa qaban kanneen akka gabaasa odeeffannoo gabaa fi daayirektaroota daldalaa qaba. 5. Comtrade Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii: https://comtrade.un.org/ Waltajjiin idil-addunyaa kun Maalaawii qofaaf adda ta’uu baatus, kuusaawwan deetaa daldala addunyaa Kutaa Istaatistiksii Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii (UNSD) tiin kunuunfaman argachuuf carraa ni kenna. Fayyadamtoonni daataa biyya addaa argachuu kan danda'an "Maalaawii" akka biyya gabaastuutti filachuudhaan. Weebsaayitoonni kun odeeffannoo daldalaan walqabatee Maalaawiif barbaaddan irratti hubannoo gatii guddaa qabu siif kennuu qabu.

Waltajjiiwwan B2b

Maalaawii keessatti waltajjiiwwan B2B hedduun kanneen dhaabbilee daldalaa carraa daldalaa fi walta’iinsa barbaadaniif tajaajilan jiru. Isaan keessaa muraasni marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. TradeMalawi (www.trademalawi.com): TradeMalawi gabaa B2B adda duree ta’ee fi bitootaa fi gurgurtoota industirii adda addaa Maalaawii irraa walitti hidhudha. Oomishaalee fi tajaajiloota adda addaa kan dhiyeessu yoo ta’u, daldaltoonni salphaatti toora interneetii irratti akka daldalan kan taasisudha. 2. Africa Business Portal (www.africabusinessportal.com/Malawi): Waltajjiin kun Maalaawii dabalatee carraa daldalaa guutuu Afrikaa keessatti beeksisuuf kan adda ta’edha. Dhaabbileen daldalaa akka walqunnamsiisan, akka tumsan, fi walta’iinsa ta’uu danda’u qorataniif waltajjii networkii ni kenna. 3. E-Market Malawi (www.emarketmalawi.com): E-Market Malawi gabaa onlaayinii kan daldala biyyattii keessatti mijeessuu irratti xiyyeeffatedha. Daldala biyya keessaa fi idil-addunyaa guddisuuf kan kaayyeffate yoo ta’u, bitootaa fi gurgurtoonni karaa waltajjii isaatiin salphaatti akka walqunnaman taasisa. 4. AfriTrade (www.afritrade.net/malawi): AfriTrade galmee B2B bal’aa ta’ee fi tarree dhaabbilee damee adda addaa guutuu Afrikaa keessatti socho’an kan of keessatti hammate yoo ta’u, Maalaawii dabalatee. Daldaltoota carraa daldalaa haaraa barbaadaniif qabeenya gatii guddaa qabu ta’ee tajaajila. 5. eDarussalam (www.edarussalam.com): Adda durummaan biyyoota Baha Afrikaa irratti kan xiyyeeffate yoo ta’u, eDarussalam tarreefama daldala biyyoota ollaa kan akka Maalaawii irraas kan hammatedha. Waltajjiin kun dhiyeessitoota ta’uu danda’an maamiltoota oomisha ykn tajaajila addaa barbaadan waliin walqabsiisuudhaan daldala daangaa qaxxaamuraa haala mijeessa. Waltajjiiwwan B2B kun dhaabbilee neetworkii isaanii babal’isuuf ykn gabaa Maalaawii keessatti michoota daldalaa haaraa argachuuf barbaadaniif qabeenya gatii guddaa qabu ni dhiyeessu. Hubadhaa, yeroo hunda seera qabeessummaa fi amanamummaa mirkaneessuuf daldala daldalaa kamiyyuu gaggeessuu dura waltajjii tokkoon tokkoon isaanii gadi fageenyaan qorachuun gorfama.