TogTok

Haala Waliigalaa Biyyaa
Maallaqa Biyyaalessaa
Sadarkaa Jijjiirraa
Ayyaana Barbaachisaa
Haala Daldala Alaa
Dandeettii Misooma Gabaa
Oomishaalee gurgurtaa ho'aa gabaa irratti
Amaloota maamilaa fi dhorkaa
Sirna bulchiinsa gumurukaa
Imaammata gibira galtee
Imaammata gibira al-ergii
Mirkaneessitoota al-ergiidhaaf barbaachisan
Loojistikii gorfame
Chaanaalii misooma bitaa

Moongoliyaan, ifatti Rippabiliika Moongooliyaa jedhamuun kan beekamtu yoo ta'u, biyya lafaan hin marfamnee fi Baha Eeshiyaa keessatti argamtudha. Kaabaan Raashiyaa, kibba, bahaa fi dhihaan ammoo Chaayinaan daangeffamti. Baay'ina ummataa tilmaamaan miliyoona 3 kan qabdu yoo ta'u, biyyoota baay'inni ummataa xiqqaa addunyaa kanaa keessaa tokkodha. Moongooliyaan yeroo tokko wiirtuu Impaayera Moongool kan jaarraa 13ffaa fi 14ffaa keessa Eeshiyaa fi Awurooppaa baay'ee keessa ture waan turteef hambaa seenaa badhaadhaa qabdi. Har’a Moongooliyaan seenaa godaantummaa ishee darbe waliin hidhata aadaa cimaa qabattee jirti. Magaalaan guddoon Moongooliyaa Ulaanbaatar yoo taatu, akka tasaattis magaalaa guddittii isheeti. Giddugala aadaa fi dinagdee biyyattii ta'uun tajaajila. Gochoonni aadaa godaantootaa ammallee baadiyyaa keessatti jiraatanis, Ulaanbaatar ammayyeessuun kan calaqqisiisu yoo ta’u, manneen olka’oo yurts (manneen aadaa socho’aa) wajjin walitti makamaniiru. Teessumni lafa Moongooliyaa bareedina nafa namaa hawwatu kan qabu yoo ta'u, dirree bal'aa, gaarreen akka Altai fi Khangai kan mul'ata uumamaa ajaa'ibsiisaa agarsiisan qaba. Kana malees, iddoowwan beekamoo kanneen akka Haroo Khövsgöl ("Blue Pearl" jedhamuunis beekama) - haroowwan bishaan qulqulluu gurguddoo Eeshiyaa keessaa tokko - fi Gammoojjii Gobi - sirna ikoo gammoojjii lafaa adda ta'e keessaa tokko qaba. Diinagdeen kun irra caalaa qabeenya albuudaa kan akka dhagaa boba’aa, sibiila diimaa, warqee, yuuraaniyeemii waliin ta’uun gochaalee tiksuu aadaa kan akka horsiisa beeyladaa oomisha suufii kaashimiir irratti hirkata. Dabalataanis, daawwattoonni idil-addunyaa ayyaana aadaa akka Naadam ykn bakka kunuunsa bineensota bosonaa ajaa’ibsiisoo akka Paarkii Biyyoolessaa Hustai qorachuutti harkifamuu isaaniitiin gahee olaanaa qaba. Aadaan Moongooliyaa duudhaadhaaf kabaja gadi fagoo kan agarsiisu yoo ta'u keessummootaaf keessummeessuu cimsa "Aaruul" ykn "Hadag" jedhaman hawaasa isaanii keessatti naamusa keessummeessitootaa dinqisiifannaa agarsiisuudhaan yeroo baay'ee dhiyaatu. Gama caasaa bulchiinsaatiin paartileen siyaasaa sirna Paarlaamaa keessatti dantaa adda addaa bakka bu’u, kunis warraaqsi dimokiraasii jalqaba bara 1990moota keessa yeroo mootummaa sooshaalistii irraa gara dimokiraasii mirga namoomaa cimsuu, bilisummaa dagaagsuu, fi walgargaarsa hawaasummaa guddisuuf kaayyeffate uumamee kaasee moodeela dimokiraasii paarlaamaa jalatti ijaarame. Xumura irratti, Moongooliyaa biyya hawwataa hambaa godaantootaa, teessuma lafaa ajaa'ibsiisaa fi aadaa adda ta'een beekamuudha. Saba xiqqaa ta'us seenaa keessatti mallattoo hin haqamne kan dhiise yoo ta'u, daawwattoota biyya keessaa fi idil-addunyaatiif muuxannoo addaa dhiyeessuu itti fufeera.

Biyyi lafaan hin marfamne kan Baha Eeshiyaa keessatti argamtu Moongooliyaa, maallaqa ofiisaa ta'ee Tögrög Moongooliyaa fayyadamti. Mallattoon maallaqaa ₮ yoo ta’u, yeroo baay’ee MNT jedhamee gabaabfama. Tögrög Moongooliyaa bara 1925tti kan jalqabame yoo ta'u, maallaqa kanaan dura doolaara Moongooliyaa jedhamu bakka bu'eera. Imaammanni maallaqaa Moongooliyaa kan hoogganamu Baankii Moongooliyaa yoo ta’u, Baankii tasgabbii gatii eeguu fi guddina dinagdee guddisuuf itti gaafatamummaa qaba. Akka baankii giddugaleessaa walabaatti imaammata dhiyeessii maallaqaa to’achuu fi kuufama sharafa alaa bulchuu bocuu fi hojiirra ni oolcha. Sadarkaan jijjiirraa ammaa Tögrög Moongooliyaa maallaqa idil-addunyaa gurguddoo kan akka doolaara Ameerikaa ykn Yuuroo wajjin wal bira qabamee yoo ilaalamu garaagarummaa qaba. Akkuma maallaqa biroo hedduu, jijjiirama haala dinagdee addunyaa, imaammata daldalaa, qaala’iinsa jireenyaa biyya keessaa, fi miira invastarootaa gabaa guddachaa jiraniif qaban dabalatee sababoota adda addaatiin gatiin isaa jijjiiramuu danda’a. Gama maallaqaatiin, nootiiwwan baankii gatii adda addaa 1₮ hanga 20,000₮ gidduutti argamu. Tokkoon tokkoon yaadannoo namoota barbaachisoo seenaa Moongooliyaa ykn mallattoolee aadaa gurguddoo hambaa Moongooliyaa bakka bu’an agarsiisa. Namni tokko yeroo Moongooliyaa daawwachuu ykn jiraatu Tögrög Mongolian argachuuf, baankota biyya keessaa ykn waajjiraalee jijjiirraa maallaqaa hayyamaman magaalota gurguddoo hunda keessatti argaman fayyadamuu danda’a. ATMn naannoo magaalaa hunda keessatti bal’inaan kan argamu yoo ta’u, kaardii deebii ykn liqii idil-addunyaa fayyadamuun maallaqa baasuun danda’ama. Hoteelonni fi dhaabbileen gurguddoon tokko tokko maallaqa idil-addunyaa kan akka doolaara Ameerikaa ykn Yuuroo kaffaltiidhaaf (keessattuu naannoo turistii keessatti) fudhachuu danda'anis, daldala biyya keessaa irra caalaan maallaqa biyya keessaa qabaachuun gaarii akka ta'e hubachuun barbaachisaadha. Walumaagalatti, haala maallaqa Moongooliyaa hubachuun yeroo imala ykn sochii maallaqaa kamiyyuu saba Eeshiyaa adda ta’e kana keessatti bobba’an gargaaraa ta’a.

Maallaqni ofiisaa Moongooliyaa Tugrik Moongooliyaa (MNT) dha. Sadarkaan jijjiirraa maallaqaa gurguddoo gara Tugrik Moongooliyaa garaagarummaa qabaachuu kan danda'uu fi jijjiiramuu kan danda'udha. Waxabajjii bara 2021 irraa eegalee tilmaamaan: - Doolaarri Ameerikaa 1 (USD) naannoo Tugrikii Moongooliyaa 2,835 waliin wal gitu. - Yuuroo 1 (EUR) naannoo Tugrikii Moongooliyaa 3,324 waliin wal gitu. - Paawundii Biriteen (GBP) 1 naannoo Tugrikii Moongooliyaa 3,884 waliin wal gitu. Hubadhaa, safartuun jijjiirraa kun haala gabaa irraa kan ka’e jijjiiramuu akka danda’u. Safartuu jijjiirraa sirrii fi yeroo ammaa ta'eef madda faayinaansii beekamaa ta'e ilaaluun ykn baankii ykn tajaajila jijjiirraa maallaqaa mariisisuun ni gorfama.

Moongooliyaan biyya duudhaa aadaa fi ayyaanotaan badhaatedha. Ayyaanonni barbaachisoo Moongooliyaa keessatti raawwataman tokko tokko kunooti: 1. Ayyaana Naadam: Naadam ayyaana guddaa fi guddaa Moongooliyaa keessatti argamu yoo ta'u, yeroo baayyee ayyaana "Taphoota Dhiira Sadii" jedhamee waama. Waggaa waggaan July 11-13tti kan gaggeeffamu yoo ta'u, Taphoota Dhiira Sadii kan wal'aansoo, dorgommii fardaa fi xiyyaa kan kabajudha. Dorgommii ispoortii aadaa kana irratti namoonni guutuu biyyattii irraa walitti qabamanii hirmaatu ykn daawwatu. 2. Tsagaan Sar (Ji’a Adii): Tsagaan Sar ayyaana waggaa haaraa ji’aa Moongooliyaa yoo ta’u, Guraandhalaa fi Fulbaana gidduutti kan raawwatamudha. Guyyaa sadii kan turu yoo ta'u, yeroo maatiin walitti dhufanii, kennaa wal jijjiiran, firoota daawwatan, nyaata aadaa kan akka buuz (dumplings danfisanii) nyaatan, tapha itti taphatan, akkasumas sirna durii kan akka Shagai - dhukaasa lafee jilbaa irratti hirmaatanidha. 3. Ayyaana Adurree: Ayyaanni addaa kun kan raawwatamu dhiha Moongooliyaa keessatti Adoolessa fi Waxabajjii gidduutti yeroo adamsitoonni adurree dandeettii adamsuu isaanii isa dinqisiisaa sangoota warqee isaanii leenji’aniin agarsiisan. Sagantaan kun dorgommiiwwan akka dorgommii waamicha adurree, agarsiisa falconry, agarsiisa muuziqaa aadaa agarsiisa farda yaabbachuu waliin kan of keessatti hammatedha. 4.Tsagaan Idee (Nyaata Adii): Akka sirna kalaandarii ji’aa Moongooliyaatti Mudde 22 yeroo qorraa kabajama; guyyaan kun nyaata adii ykn oomisha aannani guutummaatti dubartootaan kiriimii irraa hojjetame dhiyeessuu kan agarsiisudha; it’s believed that this act can bring good fortune for upcoming year ,maatiin hedduun nyaata akka oomisha aannani (daabboo) aadaa aannan gaala ykn re’ee irraa hojjetame waliin ayyaana keessummeessuu. Ayyaanonni kun namoonni hambaa badhaadhaa isaanii kabajuu qofa osoo hin taane turistoonni addunyaa irraa dhufan kanneen aadaa socho'aa Moongooliyaa ofumaan daawwachuu barbaadan hawwatu.

Moongooliyaan biyya lafaan hin marfamne kan Baha Eeshiyaa keessatti argamtu yoo taatu, kaabaan Raashiyaa, kibbaan ammoo Chaayinaa waliin daangeffamti. Moongoliyaan teessuma lafaatiin hanqina qabaatus, damee daldalaa guddachaa jiruu fi guddina dinagdee isheef gumaacha guddaa kan godhu qabdi. Moongooliyaan adda durummaan meeshaalee akka albuudaa keessattuu dhagaa boba’aa fi sibiila diimaa biyya alaa ergiti. Qabeenyi kunniin galii waliigalaa al-ergii Moongooliyaa keessaa harka guddaa qaba. Kuusaan albuudaa biyyattii bal'aan dhaabbilee albuudaa addunyaa irraa dhufaniif bakka hawwataa taasisa. Waggoota dhiyoo asitti Moongooliyaan indaastiriiwwan biroo kanneen akka qonnaa, huccuu, fi oomishaalee kaashimiir beeksisuudhaan al-ergii ishee adda addaa gochuudhaan dammaqinaan hojjechaa jirti. Mootummaan imaammata adda addaa hojiirra oolchuun dameewwan kanneen deeggaruun invastimantii biyya alaa jajjabeessuun ni yaadatama. Kanarraa kan ka’e indaastiriiwwan kunneen guddina guddaa kan argan yoo ta’u, babal’ina daldalaa Moongooliyaa keessatti gumaacha guddaa qabu. Chaayinaan walitti dhiyeenyaa fi walitti dhufeenya dinagdee cimaa qabduun Moongooliyaaf michuu daldalaa guddaa taateetti. Al-ergiin Moongooliyaa gabaa Chaayinaa irratti baay’ee kan hirkate yoo ta’u, albuudni dhangala’aa daldalaa kana keessaa harka guddaa qaba. Raashiyaan michuu daldalaa barbaachisaa kan biraa yoo taatu, adda durummaan oomishaalee qonnaa Moongooliyaa kan akka fooniifi qamadii biyya alaatii galchiti. Moongooliyaan Jaappaan, Kooriyaa Kibbaa, Jarman, fi Awustiraaliyaa dabalatee biyyoota addunyaa biroo waliinis daldala idil-addunyaa irratti bobbaatti. Biyyoonni kunneen meeshaalee adda addaa Moongooliyaa irraa galchu ykn dameewwan akka misooma bu’uuraalee misoomaa ykn anniisaa haaromfamuu danda’u irratti pirojektoota tumsaa ni raawwatu. Haala gabaa addunyaa fi gatii meeshaaleetiin jijjiiramni mudatus, daldalli idil-addunyaa Moongooliyaa yeroon darbaa deemuun dandamachuu agarsiiseera. Mootummaan Moongooliyaa haala daldalaa mijataa invastimantii biyya alaa hawwatu hundeessuun tumsa daldalaa daran guddisuuf tattaaffiin taasifamaa jira. Walumaagalatti,lafaan kan hin marfamne ta’us,Mongooliyaan damee daldalaa sochii qabu kan adda durummaan albuuda albuuda erguun kan hoogganamu tattaaffii gara indaastiriiwwan biroo kan akka qonnaa.Huccuu,kaashimiir,fi oomisha beeyladaa gara garaa gochuuf taasifamu waliin dhaadatti.Hariiroon cimaan Chaayinaa waliin qabdu walitti dhufeenya saboota biroo waliin guddachaa dhufe waliin walitti makamee cimuu itti fufeera mongolias gabaa idil-addunyaa irratti argamuun isaanii

Giddugaleessa Eeshiyaa keessatti kan argamtu Moongoliyaan guddina gabaa daldala alaatif carraa guddaa qabdi. Biyyattiin albuuda akka dhagaa boba’aa, sibiila diimaa, warqee fi yuuraaniyeemii dabalatee qabeenya uumamaatiin badhaatedha. Qabeenya kana al-ergiidhaaf ooluun invastimantii biyya alaa hawwachuu danda’a. Dandeettii daldalaa Moongooliyaa keessatti wanti gumaache guddaan tokko biyyoota humna dinagdee lama: Chaayinaa fi Raashiyaa gidduutti tarsiimoo qabaachuu isheeti. Biyyoonni lamaan meeshaalee jallisii gurguddoo biyya alaatii galchan yoo ta’an, kunis al-ergii Moongooliyaaf carraa guddaa ta’a. Kana malees, Moongooliyaan Daandii Baaburaa Moongooliyaa qaxxaamuraa argachuu fi Chaayinaa fi Raashiyaa waliin walitti dhufeenya daandii qabaachuun ishee bu’uuraalee geejjibaa daldalaaf qabdu ni guddisa. Dameen qonnaa dinagdee Moongooliyaa keessattis gahee olaanaa qaba. Lafti margaa bal’aa qonna beeyladaa fi barmaatilee horsiisa bineensotaaf mijatu aadaa isaanii keessatti hidda gadi fageeffate qabaachuun, Moongooliyaan oomishaalee foon qulqullina olaanaa qaban kan akka foon loonii fi hoolaa kaayyoo al-ergiidhaaf oomishuuf ni dandeessi. Waggoota dhiyoo asitti mootummaan Moongooliyaa qabeenya uumamaa bira darbee gabaa al-ergii isaa adda adda taasisuudhaan invastimantii biyya alaa hawwachuuf jalqabbii adda addaa fudhateera. Hojimaata gumurukaa salphisuu fi eegumsa mirga qabeenya kalaqa sammuu fooyyessuudhaan haaromsa seeraa hojii daldalaaf mijatu hojiirra oolchaniiru. Kana malees, dameen turizimii sababa teessuma addaa Moongooliyaa gammoojjii, gaarreen (kan akka gammoojjii beekamaa Gobi), paarkiiwwan biyyoolessaa gosoota bineensota bosonaa balaa jala jiran kan akka risaa qorraa ykn fardeen bosona (fardeen Przewalski jedhamuun beekaman) of keessaa qabuun guddina guddaa agarsiiseera. Kunis misooma ikootuurizimii fi tajaajila kanaan walqabatee daawwattoota idil-addunyaa tajaajiluuf carraa bana. Haa ta’u malee, qormaanni dandeettii daldalaa Moongooliyaa guutummaatti akka hin dhugoomne gufachiisuu danda’u akka jiru hubachuun barbaachisaadha. Misoomni bu’uuraalee misoomaa naannolee murtaa’an gahaa ta’uu dhabuun geejjibaa meeshaalee gahumsa qabuun biyyattii keessatti gufuu ta’a. Dabalataanis, tasgabbii dhabuun siyaasaa ykn jijjiiramni gatii meeshaalee addunyaa dandeettii oomisha biyya keessaa fi galii al-ergii irratti dhiibbaa hamaa geessisuu danda’a. Walumaagalatti, qabeenya uumamaa baay’ee qabaachuu isheetiin Chaayinaa fi Raashiyaa gidduutti teessuma lafaa faayidaa qabu waliin walqabatee tattaaffii mootummaan turizimii dabalatee dameelee adda addaa irratti invastimantii biyya alaa hawwachuuf godhe waliin – Moongooliyaa dandeettii daldalaa guddaa qabdi. Qormaata jiru furuu fi imaammata daldalaaf mijatu hojiirra oolchuu itti fufuudhaan, Moongooliyaan gabaa daldala alaa ishee daran guddisuu fi guddina dinagdee ishee guddisuu dandeessi.

Oomishaalee beekamoo gabaa daldala alaa Moongooliyaa keessatti argaman adda baasuuf aadaa biyyattii, haala dinagdee fi fedhii fayyadamtootaa ilaaluun barbaachisaa dha. Oomishaalee gabaadhaaf dhiyaatan filachuuf tarkaanfiiwwan hordofuu dandeessan muraasni kunooti: 1. Adeemsa Gabaa Qorannoo: Gabaa daldala alaa Moongooliyaa fi haala yeroo ammaa irratti hubannoo argachuudhaan jalqabi. Meeshaalee gurgurtaa olaanaa qaban kanneen fedhii guddaa qaban ykn tarkaanfii guddinaa argan irratti gabaasa barbaadi. 2. Aadaa Naannoo Xiinxalu: Filannoo aadaa fayyadamtoota Moongooliyaa fi amala bittaa isaanii hubachuu. Wantoota akka aadaa aadaa, filannoo akkaataa jireenyaa fi garaagarummaa waqtii filannoo oomishaa irratti dhiibbaa uumuu danda’an ilaali. 3. Naannoo Diinagdee Madaaluu: Haala dinagdee Moongooliyaa, saffisa guddina GDP, qaala’iinsa jireenyaa, dambiiwwan galtee/al-ergii, fi wantoota barbaachisoo biroo kamiyyuu humna baasii fayyadamtootaa ykn imaammata daldalaa irratti dhiibbaa geessisan dabalatee madaaluu. 4. Gabaa Niche Adda Baafachuu: Gabaa niche adda ta’e keessatti carraa barbaadi, bakka fedhiin baay’ee ta’e garuu dhiyeessiin daangeffamuu danda’u. Isaanis dameewwan akka meeshaalee albuuda/qabeenya baasuu ykn furmaata teeknooloojii qonnaa ykn indaastiriiwwan anniisaa haaromfamuu danda’uuf mijatan of keessatti qabachuu danda’u. 5. Oomishaalee Itti Fufiinsa Qaban Irratti Xiyyeeffannoo: Moongoliyaan misooma itti fufiinsa qabuu fi gochaalee ikoo-mijatoo ta’aniif kutannoo qabdu ilaalcha keessa galchuun, oomishaalee etoos kanaan walsimu kanneen akka meeshaalee nyaataa orgaanikii ykn teeknooloojiiwwan naannoodhaaf mijatoo ta’an barbaadi. 6. Qabxiilee Gatii Ilaaluu: Sadarkaa galii fi baasii maatii giddugaleessaa xiinxaluudhaan gabaa Moongooliyaa keessatti miira gatii murteessuu; oomishaalee qabxii gatii adda addaa eegu sadarkaa qulqullinaa eeguun filachuu. 7. Raabsitoota/Dhiyeessitoota Biyya keessaa waliin michuu: Raabsitoota biyya keessaa ykn dhiyeessitoota gabaa Moongooliyaa irratti ogummaa qaban waliin tumsuu; beekumsi isaanii muuxannoo darbe irratti hundaa’uun gara filannoo oomishaa milkaa’aa ta’etti si qajeelchuuf gargaaruu danda’a. 8. Qorannoo Gabaa/Qorannoo Dandeettii Gaggeessuu: Yaadota oomishaa ta’uu danda’an irratti invastimantii guddaa osoo hin godhin dura mirkaneessuuf fayyadamtoota xiyyeeffannoo ta’an gidduutti qorannoo gaggeessuuf dursa kennuu; qorannoon dandeettii raawwachiisummaa qophii oomishaa/raabsaa bal’aa keessa osoo hin seenin dura waa’ee fedhii/barbaachisummaa maamiltootaa hubannoo gatii guddaa qabu ni kenna. 9. Dorgommii Hordofuu: Sochii dorgomtoota keetii sirriitti hordofi; gosootni oomishaa kamtu milkaa’ina akka ta’e ilaaluu fi karaa dhiyeessii kee adda baasuu ykn kalaquuf barbaadi. 10. Madaqsuu fi Guddisuu: Jijjiirama gabaa, filannoo itti fufiinsaan hordofuu fi filannoo oomishaa keessan haala kanaan sirreessuu. Gabaa daldala alaa Moongooliyaa keessatti milkaa’ina itti fufiinsa qabu mirkaneessuuf fedhii fayyadamtootaa guddachaa jiru irratti odeeffannoo haaraa argadhaa. Tarkaanfiiwwan kana hordofuudhaan, gabaa daldala alaa Moongooliyaa keessatti oomishaalee filattu murtoo sirrii ta’e murteessuu dandeessa, carraa milkaa’ina argachuu kee guddisuu dandeessa.

Moongooliyaa biyya lafaan hin marfamne kan Baha Eeshiyaa keessatti argamtu yoo taatu, hambaa aadaa badhaadhaa fi duudhaa adda ta'een beekamti. Maamiltoota Moongooliyaa wajjin yeroo wal qunnamnu amala maamiltoota isaanii fi dhorkaa isaanii hubachuun barbaachisaa dha. 1. Amaloota Maamiltootaa: 1.1. Maamiltoonni Moongooliyaa akka waliigalaatti hariiroo dhuunfaa fi amantaa daldala daldalaa irratti iddoo guddaa kennu. Milkaa’ina yeroo dheeraa argachuuf isaan waliin hariiroo uumuun murteessaadha. Dabalataanis, sa’aatii eeguu kan dinqisiifatan si’a ta’u, gaaffii ykn gaaffii dhihaateef deebii ariifataa akka argatan ni eegu. 2. Naamusa Nyaataa: Maamiltoota Moongooliyaa waliin yeroo nyaannu, naamusa aadaa muraasa hubachuun barbaachisaadha. Tokkoffaa, osoo hin nyaatin dura namni maanguddoo minjaala irra jiru nyaachuu akka jalqabu eegi. Hanga jalqabanitti jalqabuu dhiisuudhaan kabaja argisiisi. Akkasumas nyaata aadaa Moongooliyaa keessatti akka xuraa'aa ta'etti waan ilaalamuuf harka bitaatiin tuquu irraa of qusadhaa. 3. Kennaa kennuu: . Kennaa kennuunis Moongooliyaa keessatti akka mala dinqisiifannaa itti argisiisan ykn hariiroo ijaaruuf gargaarutti baramaa dha. Haa ta’u malee, maamiltoota Moongooliyaatiif kennaa yeroo filattan wantoota yaada keessa galchuu qaban tokko tokkotu jiru: Wantoota qara qaban walitti dhufeenya ykn hariiroo kutuu waan agarsiisaniif kennuu irraa fagaadhaa; namni dhugaatii fudhatu akka dhugu yoo mirkaneeffatte malee alkoolii dhiyeessuu irraa of qusadhu; yeroo hunda yeroo kennaa kennitan ykn fudhattan harka lamaan fayyadamuu. 4.Qunnamtii Daldalaa: 1.1. Gama akkaataa qunnamtii yeroo walqunnamtii daldalaatiin, lammiileen Moongooliyaa al-kallatti fi safuu kan dubbatan ta’uu barbaadu.Yeroo haasawa addaan kutuu ykn garmalee ofitti amanamummaa qabaachuu irraa fagaachuudhaan kabaja qabaachuu yaali.Adeemsi murtii kennuu sababa waliigaltee uumuutiin yeroo dheeraa fudhachuu waan danda’uuf yeroo waliigaltee irratti mari’attu obsi shaakala. 5.Aadaa Aadaa: Hambaa godaantoota Moongooliyaa kabajuun murteessaadha.Maamiloota kee Moongooliyaa akka hin mufachiifneef: gonkumaa ulaagaa irra hin tarkaanfatin - kunniin akka iddoo qulqulluutti ilaalamu;quba tokkoon namootatti akeekuu irraa of qusadhu – kanaa mannaa sochii harka banaa fayyadami;yoo ger (mana jireenyaa aadaa) daawwatte , osoo hin seenin dura hayyama gaafadhaa dubartoonni gama bitaa taa'anii dhiironni immoo keessa mirgaa taa'uu isaanii yaada keessa galchaa;nagaa salphaa "hello" jechuun harka mirgaa ol kaasuudhaan, harka keessan banaa, "Sain baina uu" jechuun kennamuu danda'a. " Xumura irratti, amala maamiltootaa fi dhorkaawwan Moongooliyaa keessatti mul’atan hubachuun walqunnamtii daldalaa milkaa’aa ta’eef barbaachisaa dha. Wal amantaa ijaaruun, walqunnamtii safuu qabu irratti bobba’uun, duudhaa akka naamusa nyaataa fi kennaa kennuu kabajuun maamiltoota Moongooliyaa waliin hariiroo cimaa uumuuf gargaara.

Sirni bulchiinsa gumurukaa fi of eeggannoowwan Moongooliyaa nama Moongooliyaa daawwachuuf ykn daldala hojjechuuf karoorfate kamiifuu hubachuun barbaachisaa dha. Gumurukiin Moongooliyaa dhangala’aa meeshaalee biyyattii seenanii fi ba’an to’achuu fi to’achuuf itti gaafatamummaa qaba. Seerotaa fi dambiiwwan adda addaa nageenya eeguu, dantaa biyyaalessaa eeguu, kontirobaandii ittisuu, daldala haqa qabeessa guddisuuf kaayyeffate ni raawwachiisu. Sirna bulchiinsa gumurukaa Moongooliyaa keessatti wanti barbaachisaan tokko hojimaata galtee/al-ergii ti. Daawwattoonni ykn dhaabbileen daldalaa meeshaalee gara Moongooliyaa fidan ykn baasan kamiyyuu karaa Unka Labsii Gumuruukaatiin ibsuu qabu. Unka kana sirritti guutuun murteessaadha, waa’ee meeshaalee geejjibamaa jiran ilaalchisee odeeffannoo bal’aa kennuudhaan. Meeshaalee adda ta’an yeroo galchuu ykn erguu ilaalchisee daangeffamni fi dhorkaawwan murtaa’an raawwatiinsa ni qabaatu. Dambiiwwan hunda akka kabajaman dursanii Gumuruuka Moongooliyaa waliin mari’achuun gaariidha. Fakkeenyonni meeshaalee daangeffaman qoricha sammuu namaa hadoochu, meeshaa waraanaa/qawwee dhukaasaa, maallaqa sobaa, gosoota balaa jala jiran (bineensota lubbuu qaban fi kutaalee isaanii), gosoota biqiltootaa/sanyii murtaa’oo fi kkf ni argamu. Adeemsi gatii gumurukaan gaggeeffamu qaraxa/gibira meeshaalee biyya alaatii galfaman irratti raawwatiinsa qabu murteessuu keessatti gahee olaanaa qaba. Gatiin kan jalqabu gatii daldalaa irratti hundaa’uun – gatii qabatamaa meeshaaleef kaffalamu – sirreeffama akka baasii geejjibaa, kaffaltii inshuraansii yoo jiraate ilaalcha keessa galchuun. Daawwattoonni daangaa Moongooliyaa keessa yeroo deeman meeshaaleen dhuunfaa isaanii yeroo dhufan/ba’an qondaaltota gumurukaatiin sakatta’amuu akka danda’an beekuu qabu. Qoodinsi qaraxa irraa bilisa ta’e namoota dhuunfaa galtee/al-ergii qaraxa irraa bilisa ta’eef daangaa baay’ina/gatii murtaa’e ni hayyama; daangaawwan kana darbuun meeshaalee dabalataa irratti gibirri/gibirri dabalataa akka kaffalamu taasisa. Qajeelfama maxxanfame hunda hordofuu qofa osoo hin taane yeroo sakatta’iinsa gumurukaa sanadni dabalataa barbaachisuu waan danda’uuf yeroo imala idil-addunyaa meeshaalee gatii guddaa qaban kan akka laptop/kaameraa/faaya geejjibsiisuun of eeggannoo gochuun ogummaadha. Moongooliyaan itti gaafatamummaa ishee gara nageenya baayootti qabdu baay’ee cimsitee kan fudhattu gartokkoon amala sirna ikoo adda ta’e qabaachuu isheetiin-keessattuu sirna horsiisa beeyladaa saaxilamoo ta’an-dhukkuboota bineensota daangaa ce’anii balaa geessisuu danda’an ishee saaxiluu irraa kan ka’e. Sababa kana qofaaf daawwattoonni oomisha bineensota irratti hundaa’e kamiyyuu sanada barbaachisaa ta’e malee akka hin fidne of eeggannoo gochuu qabu. Xumura irratti, sirna bulchiinsa gumurukaa Moongooliyaa hubachuu fi of eeggannoo barbaachisaa ta’e hordofuun daawwannaa ykn daldalli biyyattii keessatti haala salphaan akka raawwatamuuf barbaachisaa dha. Dursanii Gumuruuka Moongooliyaa waliin mari’achuu, Unka Labsii Gumurukaa sirritti guutuu, daangaa fi dhorkaa kabajuu, fi waa’ee deeggarsa qaraxa irraa bilisa ta’e odeeffannoo argachuun hundi isaanii muuxannoo rakkina irraa bilisa ta’e gumurukaa Moongooliyaa waliin mirkaneessuuf wantoota ijoodha.

Moongooliyaan biyya lafaan hin marfamne kan Baha Eeshiyaa keessatti argamtu yoo taatu, Raashiyaa fi Chaayinaa waliin kan daangeffamtudha. Imaammata taarifa galtee ishee ilaalchisee, Moongoliyaan bara 1992 irraa eegalee sirna taarifa gumurukaa tokkummaa Sirna Walsimsiisaa (HS) irratti hundaa’e hojiirra oolchitee jirti.Dhudaan waliigalaa sirna gibira galtee Moongooliyaa daldala haala mijeessuu fi dorgommii haqa qabeessa ta’e mirkaneessuudhaan industirii biyya keessaa eeguudha. Istaandardii gibirri galtee Moongooliyaa keessatti %5 yoo ta’u, kunis meeshaalee gara biyyattiitti galfaman irra caalaan isaanii ni hojjeta. Haa ta’u malee, meeshaaleen tokko tokko kanneen akka oomisha qonnaa, meeshaaleen jallisii oomishaaf oolan, fi qorichoonni safartuu hir’ifame ykn guutummaatti qaraxa galtee irraa bilisa ta’u. Taarifa waliigalaa galteetiin alattis, Moongooliyaan gosoota meeshaalee murtaa’an irratti gibira dabalataa addaa ni kaa’a. Isaan keessaa meeshaalee qananiin tokko tokko kan akka konkolaataa fi dhugaatii alkoolii irratti gibirri eksaayizii meeshaa addaa irratti hundaa’uun %10 hanga %40 ta’u kan dabalatudha. Kana malees, galtee gibira gatii dabalataa (VAT) sadarkaa istaandaardii %10n kaffalamuu danda’a. Haa ta’u malee, meeshaalee barbaachisoo kanneen akka nyaata ijoo fi meeshaalee yaalaa VAT hin qabneef bilisa ta’uun ni jira. Meeshaaleen biyya alaatii galfaman hedduunis gabaa Moongooliyaa seenuu isaanii dura ragaa ykn hayyama murtaa'e akka barbaadan kaasuun barbaachisaadha. Kunis ulaagaalee nageenyaa akka eegaman mirkaneessuu fi mirga fayyadamtootaa eeguuf kan akeekedha. Walumaagalatti imaammanni taarifa galtee Moongooliyaa haala mijeessuu daldalaa fi tarkaanfiiwwan eegumsa industirii biyya keessaa madaaluuf kan akeekedha. Mootummaan meeshaalee barbaachisoo ta’an irratti taarifa gadi aanaa guddisuun daldala alaa jajjabeessa, meeshaalee qananiin guutaman irratti gibira olaanaa kaffaluun indaastiriiwwan biyya keessaa eeguudhaani.

Moongooliyaa biyya lafaan hin marfamne kan Giddugaleessa Eeshiyaa keessatti argamtu yoo taatu, teessuma lafaa bal'aa fi qabeenya uumamaa badhaadhaa ta'een beekamti. Biyyattiin daldala ishee to’achuu fi diinagdee guddisuuf imaammata gibira al-ergii adda addaa hojiirra oolchitee jirti. Meeshaalee gurguddoo Moongooliyaa irraa ergaman keessaa tokko albuuda, keessumaa dhagaa boba’aa, sibiila diimaa, warqee fi yuuraaniyeemii dha. Omisha biyya keessaa guddisuu fi itti fayyadama qabeenya albuudaa itti fufiinsa qabu mirkaneessuuf, Moongooliyaan meeshaalee kana irratti gibira al-ergii kaffalti. Sadarkaan gibiraa albuuda addaa baafame irratti hundaa’uun garaagarummaa kan qabu yoo ta’u, gatii waliigalaa keessaa %5 hanga %30 ta’uu danda’a. Albuudaatiin alattis, Moongooliyaan oomishaalee qonnaa kanneen akka foon (keessumaa foon loonii fi foon hoolaa), qamadii, barbaree, oomishaalee aannaniifi kaashimiir ergiti. Haa ta’u malee, al-ergii qonnaa kanneen irratti gibirri addaa kaa’amee gabaa biyya alaa keessatti guddina isaanii jajjabeessuuf hin jiru. Kana malees, Moongooliyaa maddoota anniisaa haaromfamuu danda’an kanneen akka humna aduu fi anniisaa qilleensaa misoomsuu irratti xiyyeeffattee hojjechaa turte. Mootummaan fedhii idil-addunyaa furmaata anniisaa qulqulluu guutuudhaan jalqabbii magariisa biyya keessaa guddisuuf tattaaffii godhu keessaa tokko ta’ee, teeknooloojiiwwan anniisaa haaromfamuu danda’an erguuf onnachiiftuu gibiraa mijataa ni kenna. Dabalataanis, Moongooliyaan hojii harkaa ogummaa aartii aadaa dhalootaan darbu agarsiisuun beekamti. Mootummaan hojii harkaa al-ergii irratti gibira ykn qaraxa kamiyyuu kaa’uu dhiisuun ogeeyyii harkaa ni jajjabeessa; imaammanni kun hojiiwwan turizimii waliin walqabatan irraa galii argachuudhaan hambaalee aadaa kunuunsuu kan kaayyeffatedha. Imaammattoonni gibira al-ergii Moongooliyaa haala dinagdee guddachaa jiruun ykn daayinamiksii daldala addunyaa irraa kan ka'e yeroon jijjiirama argachuu akka danda'u hubachuun barbaachisaadha. Kanaafuu, al-ergitoonni ykn qaamoleen fedhii qaban hojii daldalaa al-ergii Moongooliyaa wajjin walqabatee jiru kamiyyuu irratti bobba’uu isaanii dura maddoota ofiisaa kanneen akka marsariitii mootummaa itti fufiinsaan hordofuu ykn qaamolee dhimmi ilaallatu mariisisuun ni gorfama.

Moongooliyaan, ifatti Rippabiliika Uummata Moongooliyaa jedhamuun kan beekamtu yoo ta'u, Baha Eeshiyaa keessatti biyya lafaan hin marfamnedha. Akkaataa jireenya godaantootaa, lafa margaa bal’aa fi aadaa badhaadhaa ta’een beekama. Waggoota dhiyoo asitti Moongooliyaan damee al-ergii ishee babal’isuu fi oomisha isheetiin beekamtii idil-addunyaa argachuuf dammaqinaan hojjechaa turte. Qulqullinaa fi dhugummaa al-ergii Moongooliyaa irraa dhufu mirkaneessuuf mootummaan hojimaata mirkaneessa al-ergii murtaa’e hojiirra oolcheera. Mirkaneessitoonni kunniin sadarkaa oomishaa eeguu fi bitoota biyya alaa waliin amantaa uumuuf kan kaayyeffatanidha. Mee ragaalee al-ergii barbaachisoo Moongooliyaa keessatti barbaachisan tokko tokko haa ilaallu: 1. Ragaa Ka’umsaa: Barreeffamni kun meeshaaleen Moongooliyaa irraa ergamaa jiran daangaa ishee keessatti oomishamuu ykn hojjetamuu isaanii mirkaneessa. 2. Ragaa Faayitoosanitaarii: Oomishaalee qonnaa ykn biqiltoota al-ergiidhaaf yaadamaniif ragaan kun dambiiwwan qulqullina faayitoosii idil-addunyaa akka guutan kan taasisu yoo ta’u, kunis raammoon ykn dhukkuba akka hin babal’anne kan taasisudha. 3. Mirkaneessa Halaal: Oomishaalee nyaata halaala gara biyyoota Muslimoonni baay’inaan jiraatanitti yoo ergsan, al-ergitoonni Moongooliyaa ulaagaalee nyaataa Islaamaa akka eegaman mirkaneessa Halaal argachuu qabu. 4. Mirkaneessa ISO: Mirkaneessi kun dhaabbileen adeemsa oomisha isaanii keessatti istaandaardii sirna bulchiinsa qulqullinaa sadarkaa idil-addunyaatti beekamtii qabu akka hordofan wabii ta’a. 5. Ragaa Fayyaa Beeyladaa: Oomishaalee beeyladaa irratti hundaa’an kan akka foon ykn meeshaalee aannani biyya alaa nyaata namaaf yaadamaniif ragaan kun oomishoonni kun ulaagaalee qulqullinaa fi nageenyaa qaamolee dhimmi ilaallatuun kaa’aman guutuu isaanii mirkaneessa. 6. Hayyama Albuudaa: Qabeenya albuudaa bal’aa Moongooliyaa (dhagaa boba’aa fi sibiila diimaa dabalatee) qabdu ilaalcha keessa galchuun, dhaabbileen albuudaa albuuda ykn albuuda seeraan biyyattii keessaa erguu isaanii dura hayyama sirrii barbaadu. Kunniin fakkeenyota mirkaneessaa al-ergitoonni Moongooliyaa keessatti barbaadan muraasa; industirii addaa ykn gabaa biyya alaa irratti xiyyeeffate irratti hundaa’uun kanneen dabalataa jiraachuu danda’u. Mirkaneessitoota al-ergii barbaachisoo ta’an kana argachuudhaan, daldaltoonni Moongooliyaa gabaa idil-addunyaa keessatti amanamummaa isaanii guddisuu kan danda’an yoo ta’u, maamiltootaaf qulqullinaa fi dhugummaa meeshaalee isaanii mirkaneessuu danda’u. Tarkaanfiiwwan kunneen guddina dinagdee guddisuu qofa osoo hin taane hariiroo daldalaa itti fufiinsa qabu saboota biroo waliin uumuuf haala mijeessuu keessatti gahee olaanaa qabu.

Moongooliyaan biyya lafaan hin marfamne kan Baha Eeshiyaa fi Giddugaleessa Eeshiyaa keessatti argamtudha. Kaabaan Raashiyaa, kibba, bahaa fi dhihaan ammoo Chaayinaa waliin daangeffama. Teessuma teessuma lafaa adda ta’e irraa kan ka’e geejjibni fi loojistikii yeroo tokko tokko Moongooliyaa keessatti qormaata uumuu danda’a. Haa ta’u malee, biyyattii keessatti tajaajila loojistikii gahumsa qabuuf filannoowwan gorfaman hedduutu jiru. Tokkoffaa, doonii idil-addunyaa yoo ilaalle, yeroo baay’ee fe’iinsi qilleensaa kan filatamaadha, sababa Moongooliyaan lafaan hin marfamne ta’uu isheeti. Buufatni Xiyyaaraa Idil-addunyaa Chinggis Khaan Ulaanbaatar keessatti argamu akka wiirtuu geejjibaa fe’umsaa guddaatti tajaajila. Daandiiwwan qilleensaa idil-addunyaa hedduun tajaajila fe’umsaa gara Moongooliyaa fi deebi’uu kan kennan yoo ta’u, meeshaaleen saffisaa fi amanamaa ta’een akka geeffaman taasisa. Lammaffaa, geejjibni daandii Moongooliyaa keessaa hojii loojistikii biyya keessaaf murteessaadha. Bu’uuraaleen daandii biyyoota tokko tokko waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu akka guddatan ta’uu baatus, dhaabbileen konkolaataa fe’umsaa beekamoo ta’anii fi tajaajila amanamaa kennan jiru. Dhaabbileen kunneen meeshaalee manca’aniif konkolaattota fe’umsaa ho’a to’ataman ykn konkolaattota addaa ergaa guddaa ta’aniif ni dhiyeessu. Sadaffaa, geejjibni baaburaa loojistikii Moongooliyaa keessattis gahee olaanaa qaba. Daandiin Baaburaa Moongooliyaa Daandii Ulaanbaatar Raashiyaa fi Chaayinaa waliin kan walqunnamsiisu yoo ta’u, meeshaalee daangaa qaxxaamuranii geejjibuuf haala gahumsa qabu dhiyeessa. Baaburri fe’umsaa konteenara firijii qabus biyyoota ollaa gidduutti meeshaalee manca’an geejjibsiisuu ni dandeessisu. Dabalataanis, teessuma lafaa bal’aa Moongooliyaa fi haala qilleensaa hamaa yeroo murtaa’e ilaalcha keessa galchuun, dhiyeessaa loojistikii qormaata kana haala bu’a qabeessa ta’een to’achuu irratti ogummaa qabu filachuun barbaachisaa dha. Namoota fe’umsaa biyya keessaa ykn daldaltoota gumurukaa muuxannoo qaban waliin hojjechuun adeemsa qulqulleessuu gumurukaa qaxxaamuraa daangaa irratti haala salphaan akka ta’u mirkaneessuu danda’a. Diinagdeen Moongooliyaa pirojektoota albuuda dhagaa boba’aa magaalota gurguddoo ykn magaalota irraa fagaatan dabalatee hojii albuudaa irratti baay’ee waan hirkatuuf; dhiyeessitoonni tajaajila loojistikii addaa meeshaalee albuudaa ykn meeshaalee pirojektoonni kun barbaadaniif furmaata geejjibaa adda ta’e ni dhiyeessu. Xumura irratti, teessuma lafaa Moongooliyaa ejjennoo lafaan marfame irraa kan ka’e qormaata loojistikii kan dhiyeessu yoo ta’u; fe’umsi qilleensaa karaa Buufata Xiyyaaraa Idil-addunyaa Chinggis Khaan gabaa addunyaa waliin walitti dhufeenya gaarii kan kennu yoo ta’u, geejjibni daandii ammoo walitti hidhamiinsa biyya keessaa ni kenna. Geejjibni baaburaa Moongooliyaa biyyoota ollaa waliin wal qunnamsiisuu keessatti gahee olaanaa kan qabu yoo ta’u, qulqullina gumurukaa gahumsa qabuuf ogeeyyii loojistikii biyya keessaa waliin hojjechuun ni gorfama.

Agarsiisa daldalaa barbaachisoo

Raashiyaa fi Chaayinaa gidduutti kan argamtu Moongooliyaa qabeenya uumamaa badhaadhaa kan akka dhagaa boba’aa, sibiila diimaa fi warqeetiin beekamti. Diinagdeen saffisaan guddachaa jiruu fi addunyaa irratti argamuun ishee dabalaa dhufuun, Moongooliyaa xiyyeeffannoo bitootaa fi invastaroota idil-addunyaa hedduu hawwatteetti. Barreeffama kana keessatti, karaalee bittaa idil-addunyaa barbaachisoo ta’anii fi agarsiisa Moongooliyaa keessatti raawwataman tokko tokko ni ilaalla. 1. Agarsiisa Daldala Idil-addunyaa: - Ulaanbaatar Annual International Intellectual Intellectual Property Expo: Agarsiisni kun eegumsa mirga qabeenya kalaqa sammuu fi dabarsuu teeknooloojii irratti xiyyeeffata. Bitoota idil-addunyaa bal’aa invastimantii teeknooloojii irratti xiyyeeffate irratti fedhii qaban hawwata. - Agarsiisa Faaya Moongooliyaa: Agarsiisni kun hojii harkaa aadaa Moongooliyaa kan akka faaya hojjechuu, embroidery, fi huccuu agarsiisa. Bitoota idil-addunyaa oomishaalee harkaa adda ta’an madda isaanii argachuuf barbaadaniif waltajjii gaarii dha. - Ekspoo Albuudaa Moongooliyaa: Agarsiisa albuudaa gurguddoo Eeshiyaa keessaa tokko ta’uun, qophiin kun dhaabbilee albuudaa biyya keessaa fi idil-addunyaa walitti fiduun teeknooloojii isaanii isa haaraa agarsiisuu fi carraa daldalaa qorata. - Ulaanbaatar Food Expo: Agarsiisni waggaa kun oomishaalee nyaataa oomishtoota biyya keessaa fi maqaawwan idil-addunyaa irraa dhufan ni agarsiisa. Bitoota addunyaa oomishaalee nyaataa qulqullina olaanaa qaban Moongooliyaa madda argachuuf fedhii qabaniif waltajjii gaarii dha. 2. Waltajjiiwwan Daldala Elektirooniksii: Addunyaa guutuutti jaalatama bittaa onlaayinii dabalaa dhufuun, waltajjiiwwan daldala elektirooniksii hedduun Moongooliyaa keessatti mul’ataniiru kanneen dhiyeessitoota maamiltoota ta’uu danda’an waliin addunyaa irratti walqunnamsiisan: - Goyol.mn: Weebsaayitii daldala elektirooniksii beekamaa ta’ee fi uffata, meeshaalee gargaarsaa, elektirooniksii, meeshaalee manaa fi kkf dabalatee oomishaalee bal’aa kan dhiyeessu yoo ta’u, gurgurtoonni bitoota biyya keessaas ta’e idil-addunyaa waliin akka wal qunnaman kan taasisudha. - Melshop.mn: Bakka gabaa onlaayinii meeshaalee elektirooniksii kanneen akka bilbila ismaartii, laptop fi kkf gurguruu irratti adda ta’e, guutuu Moongooliyaa keessatti tajaajila geejjibaa kennu. 3.Ergamoota Daldalaa fi Mana Maree Daldalaa: Ergamni daldalaa gurmaa’e daldaltoonni biyya alaa michoota ykn dhiyeessitoota ta’uu danda’an kanneen gabaa Moongooliyaa keessatti duraan hundeeffaman waliin walqunnamsiisuudhaan abdii invastimantii akka qoratan carraa ni kenna -Mana Maree Daldalaa Fi Industirii Biyyaalessaa Moongooliyaa (MNCCI): MNCCI daldala fi invastimantii biyyoota lamaanii guddisuuf ergama daldalaa yeroo hunda qindeessa. Bitamtoonni idil-addunyaa fi daldaltoonni Moongooliyaa carraa wal-fayyadu akka walitti hidhuu fi qoratan waltajjii ni kennu. 4. Inishiyeetiiwwan Mootummaa: 1.1. Mootummaan Moongooliyaa invastimantii biyya alaa hawwachuu fi hariiroo daldalaa fooyyessuuf jalqabbii adda addaa fudhateera. Sagantaawwan ijoo keessaa muraasni: - Sagantaa Misooma Al-ergii: Al-ergii guddisuuf kan kaayyeffate sagantaa kun daldala gabaa idil-addunyaatti babal’achuu barbaadaniif onnachiiftuu maallaqaa, sagantaa leenjii, fi deeggarsa qorannoo gabaa ni kenna. - Giddugala Tajaajila Dhaabbata Tokko: Inishiyeetiiviin kun qulqullina gumurukaa dabalatee hojimaata bulchiinsaaf tajaajila foddaa tokkoo kennuudhaan hojii daldalaa walxaxaa ta’e akka hojjetamu haala mijeessa. Xumura irratti, Moongooliyaan agarsiisa daldalaa, waltajjiiwwan daldala elektirooniksii, jalqabbii mootummaa, fi ergama daldalaa dabalatee karaalee bittaa idil-addunyaa barbaachisoo hedduu dhiyeessiti. Waltajjiiwwan kunneen bitoota addunyaa madda oomisha Moongooliyaa argachuuf ykn dinagdee biyyattii guddachaa jiru keessatti abdii invastimantii qorachuuf fedhii qabaniif carraa ni kennu.

Motora barbaacha waliigalaa

Moongooliyaa keessatti, motoroonni barbaacha baay’inaan itti fayyadaman: 1. www.google.mn: Googlen motora barbaacha Mongolia keessattis ta’e addunyaa irratti baay’inaan itti fayyadamudha. Bu'aa barbaacha bal'aa kan kennu yoo ta'u, afaan Moongooliyaaniin ni argama. 2. www.search.mn: Search.mn motora barbaacha naannootti argamu kan addatti Moongooliyaaf qophaa’eedha. Marsariitiiwwan naannoo, oduu, suuraa, viidiyoo fi qabeenya biroo argachuuf carraa ni kenna. 3. www.yahoo.com: Yahoo fayyadamtoota Moongooliyaa keessa jiraniif filannoo motora barbaacha beekamaa ta’ee tajaajila. Web searching, email service, news updates, fi kkf dabalatee tajaajiloota adda addaa ni kenna. 4. www.bing.com: Bing motora barbaacha idil-addunyaa kan biraa yoo ta’u, Moongooliyaa keessattis argama isaa qaba. Fayyadamtoonni barbaacha weeb, barbaacha suuraa, barbaacha viidiyoo waltajjii Bing keessatti raawwachuu danda'u. 5. www.yandex.com: Yandex motora barbaacha beekamaa Raashiyaa keessatti argamu yoo ta’u, sababa deeggarsa afaanii iskiriiptii Mongolian Cyrillic waliin amaloota biroo kanneen akka kaartaa fi tajaajila imeelii waliin taasisuun fayyadamtoota interneetii Moongooliyaa biratti jaalala argateera. Filannoowwan ijoo armaan olitti ibsaman kanneen version localized qaban ykn afaan Mongolian officially ykn unofficially deeggaran kanaan alatti; namoonni mala filannoo kan akka qunnamtii VPN fayyadamuun motora beekamoo addunyaa biroo kan akka Baidu (www.baidu.com) ykn Naver (www.naver.com) argachuu danda’u. Hubadhaa, argamuun fi itti fayyadamni motora barbaacha adda addaa filannoo dhuunfaa fi filannoo dhuunfaa fayyadamtoota interneetii Moongooliyaa keessatti hundaa’uun garaagarummaa qabaachuu danda’a.

Fuula keelloo gurguddoo

Fuulonni keelloo gurguddoon Moongooliyaa keessatti argaman daayirektaroota onlaayinii adda addaa kanneen waa’ee daldalaa fi tajaajiloota biyyattii keessatti odeeffannoo kennan of keessaa qabu. Marsariitiiwwan fuula keelloo gurguddoo ta’an keessaa muraasni kunooti: 1. Yellow Pages Mongolia - Kun galmee onlaayinii bal’aa ta’ee fi tarreefama daldalaa, dhaabbilee mootummaa, dhaabbilee, fi tajaajila ogummaa industirii adda addaa keessatti dhiyeessudha. Marsariitii isaanii www.yellowpages.mn irraa argachuu dandeessu. 2. Ulaanbaatar Online Yellow Pages - Addatti magaalaa guddoo Ulaanbaatar irratti kan xiyyeeffate galmeen kun waa’ee daldalaa naannoo fi tajaajila jiraattotaa fi daawwattootaaf tajaajila kennu odeeffannoo kenna. Marsariitichi www.yellowpagesub.info irraa argachuu dandeessu. 3. Biznetwork.mn - Waltajjiin dijitaalaa kun tarreefama daldalaa bal’aa industiriitiin ramadame kan dhiyeessu yoo ta’u, fayyadamtoonni oomisha ykn tajaajila addaa barbaadan akka barbaadan kan taasisudha. Marsariitii isaanii www.biznetwork.mn daawwadhaa. 4. SeekYellow.MN - Galmee fuula keelloo bal’aa kan biraa kan odeeffannoo daldalaa industirii ykn gosa guutuu Moongooliyaa keessatti dhiyeessu karaa www.seekyellow.mn argachuun ni danda’ama. 5. InfoMongolia.com - Guutummaatti tarreefama fuula keelloo irratti kan hin xiyyeeffanne ta’us, marsariitiin turizimii irratti xiyyeeffate kun daayireektaroota daldalaa faayidaa qaban kan odeeffannoo quunnamtii dameewwan akka keessummeessitootaa, faayinaansii, daldala gurgurtaa, akkasumas qabeenya barbaachisoo biroo lammiilee biyya alaa daawwatan ykn jiraataniif ramadaman ni kenna Moongooliyaa keessatti; marsariitii isaanii www.infomongolia.com/directory/ irraa argachuu dandeessu. Kunniin fakkeenyota muraasa qabeenya fuula keelloo jalqabaa naannoo onlaayinii Moongooliyaa har'a keessatti argamaniidha. Yeroo hunda yeroo daldala addaa ykn tajaajila kennitoota biyya kamiyyuu barbaaddan maddoota hedduu qorachuun ni gorfama.

Waltajjiiwwan daldalaa gurguddoo

Moongooliyaa waggoota kurnan darban keessatti damee daldala elektirooniksii ishee irratti guddina guddaa argiteetti. Waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoo biyyattii keessaa muraasni URL marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Mart.mn - Mart waltajjiiwwan bittaa onlaayinii Moongooliyaa keessatti adda duree ta’an keessaa tokko yoo ta’u, meeshaalee elektirooniksii fi uffata irraa kaasee hanga meeshaalee mana keessaatti oomishaalee adda addaa dhiyeessa. Marsariitii: www.mart.mn 2. MyShops - MyShops waltajjii daldala elektirooniksii guddachaa jiruu fi gurgurtoota biyya keessaa bitoota guutuu Moongooliyaa waliin wal qunnamsiisudha. Oomishaalee adda addaa gatii dorgomaa ta’een bitachuuf karaa mijataa ta’e ni kenna. Marsariitii: www.myshops.mn 3. GooGoo - GooGoo gabaa onlaayinii filannoo oomishaalee adda addaatiin beekamu yoo ta'u, kunis faashinii, elektirooniksii, meeshaalee miidhaginaa, fi meeshaalee manaa dabalatee. Filannoo fayyadamtootaa guutuuf maqaawwan biyya keessaa fi idil-addunyaa ni dhiheessa. Marsariitii: www.googoo.mn 4. Hunnu Mall - Hunnu Mall bakka bittaa beekamaa Moongooliyaa keessatti argamu yoo ta'u, karaa e-commerce platform toora interneetii irratti argamuun isaa babal'isee jira. Uffata irraa kaasee hanga meeshaalee mana nyaataa fi meeshaalee miidhaginaa adda addaa dhiyeessa. Marsariitii: www.hunnumall.com 5 . Nomin Shop - Nomin Shop meeshaalee elektirooniksii kanneen akka bilbila ismaartii, kompiitara, kaameraa, fi meeshaalee gargaarsaa gabaa Moongooliyaa keessatti karaa suuqii onlaayinii isaatiin gatii dorgomaa ta'een gurguruu irratti kan adda ta'edha. Marsariitii: www.nomin-shop.com 6 . Super Net Online - Super Net Online tajaajila interneetii wajjin walqabatu kan akka qunnamtii broodbaandii, meeshaalee ismaartii, furmaata otoomaatikii manaa, fi tajaajila IT karaa marsariitii isaaniitiin kennuu irratti xiyyeeffata. Marsariitii:www.supernetonline.net Kunniin waltajjiiwwan daldala elektirooniksii beekamoo ta’an tokko tokko kanneen iddoo gabaa dijitaalaa guddachaa jiru Moongooliyaa keessatti socho’aniidha. Hubachiisa: Adeemsi interneetii saffisaan guddachaa dhufuu fi daldalli haaraan yeroo hunda mul’achaa waan jiruuf, yeroo hunda odeeffannoo sirrii ta’e marsariitiiwwan addaa ykn kutaa indaastirii kana keessatti dabalata/ba’iinsa haaraa kamiyyuu Mongolia keessatti argachuuf qorannoo mataa keessanii gaggeessuu ykn maddoota haaromfame mari’achuun gaariidha.

Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa gurguddoo

Moongooliyaa keessatti waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa jiraattota ishee biratti jaallataman hedduutu jiru. Tarreen waltajjiiwwan kana keessaa muraasa teessoo marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Feesbuukii (www.facebook.com) Feesbuukiin waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa Moongooliyaa keessatti baay'inaan itti fayyadaman keessaa isa tokko. Fayyadamtoonni hiriyyoota isaanii waliin akka wal qunnaman, update, suuraa fi viidiyoo akka qooddatan taasisa. 2. Tiwiitara (www.twitter.com) irratti argama. Tiwiitar marsariitii hawaasaa beekamaa Moongooliyaa keessatti beekamaa ta'e kan biraati. Fayyadamtoonni ergaa gabaabaa ykn "tweet" hordoftoota isaanii waliin akka qooddatanii fi taateewwan yeroo ammaa akka beekan dandeessisa. 3. Instaagiraamii (www.instagram.com) irratti argama. Instagram lammiileen Moongooliyaa suuraa fi viidiyoo hiriyoota isaanii fi hordoftoota isaanii waliin qooduuf bal'inaan itti fayyadama. Fayyadamtoonni haalawwan beekamoo ta’an karaa hashtags qorachuus ni danda’u. 4. VKontakte (vk.com) irratti kan argamu. VKontakte, maqaa VK jedhamuun kan beekamu yoo ta'u, marsariitii hawaasummaa Raashiyaa keessatti argamu yoo ta'u, Moongooliyaa keessattis jaalala argateera. Wantoota Feesbuukii wajjin wal fakkaatan kanneen akka qabiyyee qooduun, garee ykn fuula uumuu, fi hiriyoota waliin haasa'uu ni dhiheessa. 5.Kuukeeduo(微视) https://kukeduo.mn/ Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoo. Kuukeduo(Mongolian: 微视) app video-sharing app Mongolian kan TikTok wajjin wal fakkaatu yoo ta'u dargaggoota Mongolian biratti baay'ee jaallatamaadha. 6.Odonchimeg.mn(Одончимэг - Социаль холбооны шилдэг сайт): https://odonchimeg.mn/ Odonchimeg.mn waltajjii miidiyaa hawaasaa biyya keessaa Moongooliyaa yoo ta'u, amaloota adda addaa kan akka hiriyoota waliin wal qunnamsiisuu, yaada ykn barruu waliif qooduun, fi oduu haaraa qorachuudha. 7.TsagiinTailbar(Цагийн тайлбар): http://tzag.chatsmgl.net/ Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoo. Tsagiin Tailbar(Monglian: Цагийн тайлбар) waltajjii oduu waliif qooduun beekamaa ta'ee fi fayyadamtoonni barruu maxxansuu, maxxansa namoota biroo irratti yaada kennuu, fi marii irratti hirmaachuu danda'udha. 8. Gogo.mn(Гоогоо - Монголын олон нийтийн портал): https://www.gogo.mn/ Afaan Oromoo fi Jechoota Dinqisiiso Afaan Oromoo Gogo.mn poortala onlaayinii Moongooliyaa yoo ta'u, tajaajiloota adda addaa kan akka oduu haaromsuu, daldala elektirooniksii, fi hojiiwwan marsariitii hawaasaa hiriyoota waliin wal qunnamsiisuu fi yaada waliif qooduuf dhiyeessudha. Hubadhaa, argamaa fi jaalatama waltajjiiwwan kanaa yeroon jijjiiramuu akka danda’u.

Waldaalee industirii gurguddoo

"Land of the Blue Sky" jedhamuun kan beekamtu Moongoliyaan biyya Giddugaleessa Eeshiyaa keessatti argamtudha. Industiriiwwan dinagdee isheef gumaachan adda addaa qaba. Waldaalee indaastirii gurguddoo Moongooliyaa keessa jiran keessaa muraasni marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Mana Maree Daldalaa fi Industirii Biyyaalessaa Moongooliyaa (MNCCI) - MNCCI dantaa daldalaa Moongooliyaa bakka bu’ee daldala, invastimantii, fi misooma dinagdee biyyattii keessatti guddisa. Marsariitiin isaanii: https://mncci.mn/en/ 2. Waldaa Baankota Moongooliyaa (MBA) - MBAn walta’iinsa baankota gidduutti haala mijeessuu fi muuxannoowwan gaggaarii guddisuudhaan damee baankii Moongooliyaa guddisuu fi cimsuuf hojjeta. Marsariitiin isaanii: http://www.mbassoci.org.mn/ dha. 3. Waldaa Albuudaa Moongooliyaa (MMA) - MMAn dhaabbilee albuudaa Moongooliyaa keessatti socho’an bakka bu’ee guddina dinagdee itti fufiinsa qabuuf gumaacha kan godhu yoo ta’u, gochaalee albuudaa itti gaafatamummaa qaban kan guddisudha. Marsariitiin isaanii: http://mongoliamining.org/ dha. 4. Waldaa Industirii Humna Haaromfamuu Moongooliyaa (MoREIA) - MoREIA oomisha anniisaa haaromfamuu danda’u guddisuu, hirkattummaa boba’aa fosiilii hir’isuu, fi imaammata mijataa guddina anniisaa haaromfamuu Moongooliyaa deeggaru leellisuu irratti xiyyeeffata. Marsariitiin isaanii: http://www.morei.nuuledom.mn/Mana/index 5. Waldaa Tuurizimii Moongooliyaa (MTA) - MTAn bu’uuraalee misoomaa fi tajaajila turizimii Moongooliyaa fooyyessuuf qooda fudhattoota waliin dammaqinaan tumsuun turizimii akka damee ijoo guddina dinagdeetti guddisuuf hojjeta. Marsariitiin isaanii:http://www.tourismmassociation.mn/ dha. 6.Mana Maree TQO Moongooliyaa- Haaromsa invastimantii kallattiin biyya keessaa fi alaa gara damee teeknooloojii odeeffannoo sadarkaa biyyaatti hawwatu guddisuu; guddina hawaasa odeeffannoo walitti hidhame sadarkaa naannootti mirkaneessuu marsariitii isaanii @https://mongoliadigital.com/council/ict-council daawwadhaa. Waldaaleen indaastirii kunneen fedhii damee isaanii bakka bu’uu keessatti gahee murteessaa kan taphatan yoo ta’u, guddina dinagdee waliigalaa Moongooliyaa keessatti gumaachu. Hubadhaa, marsariitiiwwan kun jijjiiramuu kan danda’an yoo ta’u, odeeffannoo haaraa argachuuf marsariitii dhaabbatichaa daawwachuun ni gorfama.

Marsariitii daldalaa fi daldalaa

Weebsaayitoonni dinagdee fi daldalaa Moongooliyaa wajjin walqabatan hedduun jiru. Isaan keessaa muraasni tarreen isaanii kunooti: 1. Gammachuu Biyyoolessaa Waliigalaa Moongooliyaa: https://www.grossnationalhappiness.com Weebsaayitiin kun odeeffannoo dinagdee, daldala, carraa daldalaa fi invastimantii Moongooliyaa ni kenna. Akkasumas jalqabbii misooma itti fufiinsa qabuu biyyattiin hojjettu ibsa. 2. Mana Maree Daldalaa fi Industirii Moongooliyaa: http://www.mongolchamber.mn Weebsaayitiin ofiisaa Mana Maree Daldalaa fi Industirii Moongooliyaa qabeenya gatii guddaa qabu kan daldala guddisuu, networking daldalaa, qorannoo gabaa, fi carraa invastimantii Moongooliyaa keessatti argamuuf dhiyeessa. 3. Ejensii Invastimantii Biyya Alaa - Ministeera Dhimma Alaa: https://foreigninvestment.mn Weebsaayitiin kun invastaroota biyya alaa carraa Moongooliyaa keessatti qorachuu barbaadaniif akka karraatti tajaajila. Dameewwan dinagdee Moongooliyaa adda addaa irratti invastimantii gochuu irratti odeeffannoo bal’aa kenna. 4. Baankii Daldalaa fi Misooma: https://www.tdbm.mn Baankiin Daldalaa fi Misooma dhaabbilee faayinaansii Moongooliyaa keessatti adda duree ta’an keessaa tokko yoo ta’u, tajaajila faayinaansii daldalaa, faayinaansii pirojektii, fi hojii baankii idil-addunyaatiin daldala deeggaruun xiyyeeffannoo kan kennudha. 5. Ejensii Invastimantii Moongooliyaa - Ministeera Albuudaa fi Industirii Ulfaataa: http://investmongolia.gov.mn/en/ Carraa invastimantii damee albuudaa Moongooliyaa keessatti beeksisuuf kan of kenne marsariitiin kun hayyama, dambiiwwan, pirojektoota walta’iinsa invastimantii ykn argachuuf jiran irratti odeeffannoo kenna. 6. Al-ergiiMongooliyaa.gov.mn: https://exportmongolia.gov.mn/eng/ . Waltajjiin kun Ministeera Dhimma Alaatiin kan geggeeffamu yoo ta’u, daldaltoonni Moongooliyaa odeeffannoo gabaa argachuudhaan oomisha isaanii gara gabaa biyya alaatti erguuf gargaarsa kennuudhaan kan deeggarudha. 7. Mana Maree Daldalaa fi Waldaalee: - Mana Maree Daldalaa Ameerikaa Moongooliyaa (AmCham): http://amcham.org.il/en/Home/ - Waldaa Daldalaa Awurooppaa (EBA): http://www.eba-mng.com/members.html - Waldaa Daldalaa Jarmanii fi Moongooliyaa (DMUV): https://dmuv.de Weebsaayitoonni kun dinagdee Moongooliyaa, istaatiksii daldalaa, carraa invastimantii, dambii gabaa fi waltajjiiwwan networking daldalaa irratti hubannoo gatii guddaa qabu ni kennu.

Weebsaayitoota gaaffii daataa daldalaa

Weebsaayitoonni waa'ee Moongooliyaa daataa daldalaa kennan hedduutu jiru. Kanneen baay’inaan itti fayyadaman keessaa muraasni, hidhaa marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Bulchiinsa Waliigalaa Gumuruuka Moongooliyaa (https://www.customs.mn/) - Kun marsariitii ofiisaa Bulchiinsa Waliigalaa Gumuruuka Moongooliyaa ti. Daataa galtee fi al-ergii dabalatee istaatiksii daldala alaa irratti odeeffannoo bal’aa ni kenna. 2. Waajjira Istaatistiksii Biyyaalessaa Moongooliyaa (http://www.nso.mn/en) - Waajjirri Istaatistiksii Biyyaalessaa Moongooliyaa istaatiksii daldalaa dabalatee ragaalee istaatistiksii adda addaa walitti qabee maxxansaa. Weebsaayitiin kun gabaasa, gabatee fi maxxansaalee daldala alaa waliin walqabatan ni dhiheessa. 3. Kaartaa Daldalaa (https://trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx) - Kaartaan Daldalaa meeshaa toora interneetii Giddugala Daldala Idil-addunyaa (ITC)n qophaa’eedha. Moongooliyaa dabalatee biyyoota addunyaa adda addaatiif istaatiksii galtee/al-ergii irratti odeeffannoo bal’aa kenna. 4. Kuusaa Odeeffannoo UN Comtrade (https://comtrade.un.org/) - Kuusaan Odeeffannoo Istaatistiksii Daldala Meeshaalee Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii fayyadamtoonni daataa daldala addunyaa biyyoota addunyaa hunda jechuun ni danda’ama akka argatan taasisa. Menuu biyyaa keessaa Moongooliyaa filachuu fi odeeffannoo daldalaa bal'aa damee ykn oomishaan argachuu dandeessa. 5. Agarsiistota Misooma Addunyaa Baankii Addunyaa (https://databank.worldbank.org/source/world-development-indicators) - Agarsiistonni Misooma Addunyaa Baankii Addunyaa kuusaawwan daataa istaatiksii bal’aa kanneen idil-addunyaa dabalatee gama hawaas-dinagdee hedduu addunyaa irratti uwwisan ni dhiyeessu daldala meeshaalee daldalaa Moongooliyaaf. Weebsaayitoonni kunneen waa’ee galtee fi al-ergii Moongooliyaa daataa daldalaa yeroo ammaa siif kan kennan yoo ta’u, qorannoo ykn xiinxala daldala daldalaa idil-addunyaa biyyattii hirmaachisuun walqabatee isiniif mijeessa. Hubadhaa, marsariitiiwwan tokko tokko galmee barbaadu ykn tuuta deetaa murtaa’e argachuuf daangaa murtaa’e qabaachuu danda’u

Waltajjiiwwan B2b

Biyya Baha Eeshiyaa keessatti lafaan hin marfamne Moongooliyaan akka saboota biroo tokko tokkoo waltajjiiwwan B2B baay’ee qabaachuu dhiisuu dandeessi, garuu ammallee kanneen beekamoo ta’an muraasni daldaltoonni itti fayyadamuu danda’an jiru. Waltajjiiwwan B2B Moongooliyaa keessa jiran keessaa muraasni URL isaanii waliin kunooti: 1. Ejensii Misooma Bizinesii Moongooliyaa (MBDA) - Waltajjiin MBDA waa’ee carraa daldalaa adda addaa Moongooliyaa keessatti odeeffannoo kan kennu yoo ta’u, dhaabbilee biyya keessaa fi biyya alaatif tajaajila wal-qunnamtii saalaa ni kenna. Marsariitii: www.mongolbd.com 2. Waldaa Daldalaa fi Industirii Moongooliyaa (MTIA) - MTIA dhaabbata daldalaa fi misooma daldalaa Moongooliyaa keessatti guddisudha. Weebsaayitiin isaanii galmee dhaabbilee miseensa ta’an kan of keessatti hammate yoo ta’u, kunis daldaltoonni biyyattii keessatti michoota ykn dhiyeessitoota ta’uu danda’an akka argatan kan taasisudha. Marsariitii: www.mtia.mn 3. Mana Maree Daldalaa fi Industirii Biyyaalessaa Moongooliyaa (MNCCI) - MNCCI dhaabbilee daldalaa Moongooliyaa keessatti hojii isaanii seenuuf ykn babal’isuuf barbaadaniif qabeenya ni kenna. Waltajjiin isaanii toora interneetii irratti galmee daldalaa, carraa networking, fi odeeffannoo gabaa argachuu of keessatti qabata. Marsariitii: www.mongolchamber.mn 4. Biznetwork - Biznetwork waltajjii onlaayinii beekamaa ta’ee fi daldala industirii adda addaa guutuu Moongooliyaa keessatti walitti hidhu yoo ta’u, dhaabbilee daangaa biyyattii keessa jiran gidduutti carraa walta’iinsaa fi walta’iinsaa guddisuuf kan akeekedha. Marsariitii: www.biznetwork.mn . Marsariitii: www.ababtrade.com/offaa/mng.html Waltajjiiwwan B2B kunniin dhaabbilee daldalaa walta’iinsa barbaadaniif ykn daangaa Moongooliyaa keessatti ykn daangaa idil-addunyaa bira darbee hojii isaanii babal’isuuf barbaadaniif akka qabeenya faayidaa qabuutti tajaajiluu danda’u. Yeroo hunda walta’iinsa ykn daldala daldalaa ta’uu danda’u yeroo ilaallu waltajjii ykn dhaabbata B2B kamiyyuu waliin osoo hin bobba’iin dura qorannoo sirrii gaggeessuun gaarii ta’uu isaa yaadadhu.