TogTok

Haala Waliigalaa Biyyaa
Maallaqa Biyyaalessaa
Sadarkaa Jijjiirraa
Ayyaana Barbaachisaa
Haala Daldala Alaa
Dandeettii Misooma Gabaa
Oomishaalee gurgurtaa ho'aa gabaa irratti
Amaloota maamilaa fi dhorkaa
Sirna bulchiinsa gumurukaa
Imaammata gibira galtee
Imaammata gibira al-ergii
Mirkaneessitoota al-ergiidhaaf barbaachisan
Loojistikii gorfame
Chaanaalii misooma bitaa

Naayijeeriyaa, ifatti Rippabiliika Federaalaa Naayijeeriyaa jedhamuun kan beekamtu yoo ta'u, biyya Afrikaa Dhihaa Galoo Galaana Giinii irratti argamtudha. Biyya Afrikaa keessaa baay'ina ummataa qabduu fi baay'ina ummataan sadarkaa 7ffaa irratti kan argamtu yoo ta'u, baay'ina ummataa miliyoona 200 ol qabdi. Naayijeeriyaan garaagarummaa aadaa badhaadhaa ta'een kan beekamtu yoo ta'u, sabaa fi saboonni 250 ol ta'anii fi afaanota hedduu guutuu biyyattii keessatti dubbataman. Biyyattiin bara 1960 bulchiinsa koloneeffataa Ingilizii jalaa walabummaa kan argatte yoo ta'u, ergasii gara dinagdee gabaa guddachaa jiruutti guddatteetti. Naayijeeriyaan qabeenya uumamaa kanneen akka boba’aa, gaazii uumamaa, albuudaa, fi oomishaalee qonnaa kanneen akka kookaa, laastikaa fi zayita meexxii baay’ee qabdi. Al-ergiin boba’aa dinagdee ishee keessatti qooda guddaa kan qabu yoo ta’u, galii mootummaa keessaa dhibbeentaa guddaa qaba. Naayijeeriyaa malaammaltummaa, misooma bu’uuraalee misoomaa gahaa dhabuu, hiyyummaa, balaa shororkeessummaa gareewwan gara jabeeyyii kanneen akka Bookoo Haram Kaaba Baha Naayijeeriyaa irraa dhufan dabalatee qormaata tokko tokkotu ishee mudata. Haa ta’u malee, dhimmoota kana haaromsa diinagdee fi bulchiinsa fooyya’aa ta’een furuuf mootummaan tattaaffiin taasifamaa jira. Magaalaan guddoon Naayijeeriyaa Abujaa yoo taatu Leegoos ammoo magaalaa guddittii fi wiirtuu dinagdee ishee taatee tajaajila. Magaalonni gurguddoon biroo Kano, Ibadan, Port Harcourt fi kanneen biroo ni argamu. Afaan Ingiliffaa afaan hojii daldalaaf oolu yoo ta’u garuu afaanonni dhalootaan biroo hedduun naannoolee adda addaa keessatti dubbataman jiru. Naayijeeriyaan aadaa adda addaa kan qabdu yoo ta’u, aadaa adda addaa saba adda addaa keessatti kabajaman kanneen akka ayyaanota akka Iid-el-Kabir (ayyaana Musliimaa), Ayyaana Qillee (ayyaana Kiristaanummaa), Ayyaana Osun (hambaa Yoorubaa) fi kanneen biroo dabalatee. Gama hawwata turizimiitiin: mallattoolee beekamoo kanneen akka Aso Rock (Abuja), Olumo Rock (Abeokuta), Zuma Rock (Madalla) jiru. Biyyattiin akkasumas lafa uumamaa bareedaa kan akka Paarkii Biyyoolessaa Yankari bakka daawwattoonni bineensota bosonaa ykn Idanre Hills kanneen ilaalcha nafa namaa hawwatu qaban ilaaluu danda'an qabdi. Sochii ispoortii keessatti: Kubbaan miilaa Naayijeeriyaa keessatti garmalee jaallatamaadha; Gareen kubbaa miilaa biyyoolessaa Naayijeeriyaa atileetota milkaa’oo sadarkaa idil-addunyaatti gosoota ispoortii adda addaatiin dorgoman waliin addunyaa guutuutti beekamtii argateera. Walumaagalatti Naayijeeriyaan biyya dandeettii guddaa qabdu yoo taatu, daldalaa fi boqonnaaf carraa adda addaa kan qabdudha. Naayijeeriyaan hambaa aadaa badhaadhaa, qabeenya uumamaa fi ummata socho’aa qabduun, haala hawaas-dinagdee Afrikaa keessatti taphataa barbaachisaa taatee guddachuu itti fufteetti.

Biyyi Afrikaa Dhihaa keessa jirtu Naayijeeriyaan maallaqa mataa ishee Naayiraa Naayiraa (NGN) jedhamu qabdi. Mallattoon maallaqaaf "₦" dha. Baankiin Giddugaleessaa Naayijeeriyaa (CBN) akka abbaa taayitaa to’annoo maallaqa biyyattii bulchuu fi baasuuf itti gaafatamummaa qabuutti tajaajila. Naayiraan Naayiraa waggoota darban keessa qormaata dinagdee hedduu mudateera. Sababoota akka gatiin boba’aa jijjiiramaa, kan galii Naayijeeriyaa akka biyya boba’aa guddaa ergitutti dhiibbaa guddaa geessisu, fi dhimmoota keessoo biroo kan akka malaammaltummaa fi bulchiinsa gaarii maallaqaa irraa kan ka’e, gatii Naayiraa maallaqa biyya alaa gurguddoo waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu gadi bu’iinsa guddaa mudateera. Bara 2021tti sharafni Naayiraa Naayiraa fi maallaqa gurguddoo akka Doolaara Ameerikaa ykn Yuuroo gidduu jiru naannoo 1 USD = 410 NGN ykn 1 EUR = 490 NGN ta'a. Haa ta’u malee, safartuuwwan jijjiirraa kunniin haala dinagdee adda addaa fi haala gabaa irratti hundaa’uun garaagarummaa qabaachuu akka danda’an hubachuun barbaachisaadha. Rakkoolee maallaqaan walqabatan tokko tokko kan akka hanqina kuufama sharafa alaa fi gocha daldala maallaqaa seeraan alaa "gabaa gurraacha" jedhamuun beekamu furuuf CBN imaammata adda addaa yeroon hojiirra oolcheera. Imaammattoonni kunneenis kuufama biyya alaa kunuunsuuf galtee addaa irratti daangaa kaa’uu fi maallaqa dabalataa dameewwan murteessoo ta’an keessatti karaa iskiimota akka Investors’ & Exporters’ Window (I&E) galchuu kan dabalatudha. Tarkaanfiiwwan kunneen dhiibbaa qaala’iinsa jireenyaa dhiibbaa hin malle gabaa sharafa alaa irratti uumamu hir’isuun dinagdee Naayijeeriyaa tasgabbeessuuf kan kaayyeffatanidha. Tattaaffiin kun godhamus, jijjiiramni gatii boba’aa addunyaa dinagdee Naayijeeriyaa irratti dhiibbaa guddaa geessisuu itti fufeera. Al-ergii boba’aa irratti hirkatamuun kun yeroo haalli gabaa mijataa hin taaneetti saaxilamummaa alaaf gumaacha qaba. Madda galii ishee al-ergii boba’aa bira darbee adda adda gochuu fi gabaa daldala idil-addunyaa keessatti gatii maallaqaa ishee kanneen biroo waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu Naayijeeriyaadhaaf galma yeroo dheeraa murteessaa ta’ee itti fufee jira. Maallaqa dijitaalaa kan akka Bitkoyin fudhachuuf ykn Naayijeeriyaa keessatti daldala faayinaansiidhaaf teeknooloojiiwwan bilookicheenii qorachuufis tattaaffiin taasifamaa jira. Inispeekshiniiwwan kunneen iftoomina guddisuu fi adeemsa faayinaansii sirreessuun maallaqa aadaa fiat kan akka NGN bira darbee mala kaffaltii filannoo ta’e kan guddisan ta’uu abdatama. Xumura irratti, haalli maallaqaa Naayijeeriyaa bu’uura dinagdee waliigalaa ishee keessatti qormaata ta’ee itti fufee jira. Naayiraan Naayiraa sababa keessoo fi alaa adda addaatiin maallaqa gurguddoo waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu hir’ina gatii mudateera. Kanas ta’e sana, mootummaa fi qaamoleen qajeelfama baasan guddina dinagdee guddisuu fi hirkattummaa galii boba’aa hir’isuuf sirnoota faayinaansii filannoo ta’an qorachuun gatii maallaqaa tasgabbeessuuf dammaqinaan hojjechaa jiru.

Maallaqni seera qabeessa Naayijeeriyaa Naayiraa Naayiraa (NGN) dha. Adoolessa bara 2021 irraa eegalee tilmaamaan jijjiirraa Naayiraa Naayiraa gara maallaqa addunyaa gurguddoo tokko tokkootti akka armaan gadiitti dhiyaateera: - Doolaara Ameerikaa 1 (USD) ≈ 415 NGN - Yuuroo 1 (EUR) ≈ 475 NGN - 1 Paawundii Biriteen (GBP) ≈ 548 NGN - Doolaara Kanaadaa (CAD) 1 ≈ 328 NGN - Doolaara Awustiraaliyaa 1 (AUD) ≈ 305 NGN Hubadhaa, safartuuwwan jijjiirraa kun jijjiirama kan qaban yoo ta’u, xiqqoo garaagarummaa qabaachuu danda’u.

Biyya Afrikaa Dhihaa keessatti biyya garaa garaa fi sochii guddaa qabdu Naayijeeriyaa waggaa guutuu ayyaanota barbaachisoo hedduu kabajti. Ayyaanonni kunneen hambaalee aadaa badhaadhaa fi duudhaa sabaa fi sablammoota ishee adda addaa agarsiisu. Ayyaana kabajamaa akkasii keessaa tokko Iid al-Fixrii kan xumura Ramadaanaa, ji’a qulqulluu sooma Muslimootaaf ta’u kan agarsiisudha. Ayyaanni kun yeroo maatiin walitti dhufanii, kennaa wal jijjiiran, ayyaana fi kadhannaa irratti hirmaatan, akkasumas hawaasa keessatti tokkummaa fi arjummaa itti guddisudha. Ayyaanni guddaan biraa guyyaa walabummaa Onkoloolessa 1 ti. Naayijeeriyaan bara 1960 guyyaa kana bulchiinsa koloneeffataa Ingilizii irraa walabummaa argatte.Biyyattiin agarsiisa, agarsiisa waraanaa, agarsiisa aadaa shubbisa aadaa fi muuziqaa naannoo adda addaa agarsiisuun kabajti. Lammiileen walitti dhufuun jaalala biyyaa fi guddina saba isaaniitiin boonuu ibsa. Ayyaanni Osun-Osogbo sagantaa amantii waggaa waggaan ummanni Yoruba kutaa Osun waaqa laga Osun kabajuuf kabajamudha. Ayyaanni kun turistoonni addunyaa irraa dhufan kan hawwatu yoo ta'u, hiriira halluu adda addaa qabu kan shubbisa aadaatiin, agarsiisa muuziqaa sirna dhala namaa kabajuun waliin ta'u ni arga. Kibba baha Naayijeeriyaa keessatti waggaa waggaan ji'a Muddee keessa - Ayyaana Qillee qofa osoo hin taane - kaarniival masquerade socho'aa "Mmanwu" ykn "Mmo" jedhamu hawaasa Igboo aartii haguuggii durii hafuurota ykn uumamtoota abbootii gandootaaf eebba ykn eegumsa fida jedhamee amanamu bakka bu'uun agarsiisa. Kana malees, naannoleen adda addaa ayyaanota naannoo isaanii aadaa fi duudhaa addaa seenaa ykn qabeenya isaanii waliin walqabate kan akka Ayyaana Qurxummii Argungu Naannoo Kebbiitti argamu kan Amajjii hunda qarqara lagaa irratti dorgommii qurxummii qabuu dhibbaan lakkaa’aman kan agarsiisan qabu. Ayyaanonni kun hawaasa Naayijeeriyaa gidduutti walitti dhufeenya hawaasummaa kan guddisan yoo ta’u, akka waltajjii kunuunsa aadaa ta’anii tajaajilu. Namoonni naannoo sanaa fi daawwattoonni gosoota aartii kanneen akka muuziqaa, uffata shubbisaa eenyummaa saba tokkoon tokkoo isaanii bakka bu’uun fakkii adda ta’een faayamaniin garaagarummaa Naayijeeriyaa akka dinqisiifatan carraa ni kennu. Xumura irratti, . Naayijeeriyaan teessuma lafaa fakkii gaarii qabu qofa osoo hin taane aadaa ishee socho'aa taateewwan ayyaanaa hedduu waggaa guutuu faca'aniin agarsiifamuun adda taateetti. Ayyaanni kun akka foddaa Naayijeeriyaa darbe, ammaa fi egeree kan tajaajilu yoo ta’u, hawaasni walitti dhufanii hambaa waliin qaban akka kabajan kan taasisudha.

Naayijeeriyaan biyya Afrikaa Dhihaa keessatti argamtu yoo taatu, diinagdee guddicha ardii kanaa keessaa tokko taatee fudhatamti. Haalli daldala biyyattii qormaataa fi carraan kan beekamudha. Gama al-ergiitiin Naayijeeriyaan adda durummaan indaastirii boba’aa ishee irratti hirkatti. Boba’aan qamadii fi oomishaaleen boba’aa galii waliigalaa biyyattiin al-ergii irraa argattu keessaa harka guddaa qaba. Haa ta’u malee, boba’aa irratti hirkattummaa guddaa qabaachuun kun Naayijeeriyaa jijjiirama gatii gabaa addunyaa irratti akka saaxilamtu taasisa, kunis madaallii daldalaa ishee irratti dhiibbaa uumuu danda’a. Naayijeeriyaan zayitaan alatti meeshaalee qonnaa kanneen akka kookaa, laastika, zayita meexxii, fi albuuda jajjaboo kan akka qaruuraa fi dhagaa liimsaa al-ergi. Oomishaaleen kunneen damee al-ergii Naayijeeriyaa adda adda ta’uuf gumaacha kan qaban yoo ta’u, ammallee gahee olaanaa boba’aan qabuun wal bira qabamee yoo ilaalamu xiqqaadha. Gama biraatiin Naayijeeriyaan qonnaa, oomishaa, telekoomii, fi geejjibaa dabalatee dameelee adda addaatiif maashinoota fi meeshaalee baay’inaan biyya alaa galchiti. Meeshaaleen fayyadamaa kanneen akka elektirooniksii fi qorichaas gabaa Naayijeeriyaatiif galtee guddaadha. Hirkatummaa galtee kun daldaltoota biyya alaa oomisha qulqullina qabuun gabaa Naayijeeriyaa seenuuf barbaadaniif carraa agarsiisa. Naayijeeriyaan miseensa cimaa gareewwan daldalaa naannoo hedduu kanneen akka ECOWAS (Economic Community Of West African States) kanneen biyyoota miseensa ta’an gidduutti waliigaltee daldala bilisaatiin ida’amuu naannoo guddisuuf kaayyeffatan dha. Dabalataanis biyyoota akka Chaayinaa kanneen daldala biyyoota lamaanii saboota gidduutti gumaachan waliin tumsi idil-addunyaa hundeeffameera. Sochii daldalaa dabaluudhaan guddina dinagdee kakaasuun bu’uura al-ergii isaanii adda addaa gochuun meeshaalee aadaa kan akka boba’aa qamadii irratti hirkataa ta’uu irraa fagaachuun imaammata Naayijeeriyaa kan baasan dursa kennuudha. Kanarraa kan ka’e, dameewwan boba’aa hin taane keessatti invastimantii kallattiin alaa (FDI) jajjabeessuun, jalqabbii oomisha biyya keessaa guddisuu fi hirkattummaa galtee hir’isuu hojiirra ooleera. Walumaagalatti, Naayijeeriyaan fedhii galtee olaanaa waliin gabaa meeshaalee addunyaa jijjiiramaa kan akka boba’aa qamadii irratti hirkattummaa qabaachuu isheetiin qormaata kan ishee mudatu yoo ta’u; tattaaffiin gara adda addaa dinagdee industirii biyya keessaa babal’isuu akkasumas hariiroo idil-addunyaa Afrikaa keessaa fi sanaa ol cimsuu irratti xiyyeeffate itti fufee jira.

Naayijeeriyaan dinagdee guddittii Afrikaa ta’uun gabaa daldala alaa ishee guddisuuf dandeettii guddaa qabdi. Dandeettii kanaaf wantootni hedduun gumaachu. Tokkoffaa, Naayijeeriyaan qabeenya uumamaatiin badhaatedha. Afrikaa keessatti boba’aa oomishuuf sadarkaa guddaa kan qabdu yoo ta’u, albuuda biroo kanneen akka qaruuraa, dhagaa liimsaa, dhagaa boba’aa, fi warqee bal’aa qabdi. Qabeenyi kun carraa al-ergii kan uumuu fi invastaroota biyya alaa kuufama kana fayyadamuu barbaadan hawwata. Lammaffaa, Naayijeeriyaan gabaa fayyadamtootaa guddaa kan qabdu yoo ta’u, baay’inni ummataa miliyoona 200 ol ta’a. Gabaa biyya keessaa guddaan kun industirii biyya keessaaf bu’uura kan ta’u yoo ta’u, fedhii meeshaalee biyya alaatii galaniif gumaacha qaba. Giddu-galeessi biyyattii guddachaa jirus meeshaalee qananiin guutaman fi oomishaalee fayyadamtootaaf carraa ni dhiheessa. Kana malees, Naayijeeriyaan tarsiimoodhaan Afrikaa Dhihaa keessatti kan argamtu yoo ta’u, karaa hawaasa dinagdee naannoo kan akka ECOWAS (Economic Community of West African States) gabaa naannoo hedduu argachuu dandeessu. Faayidaan teessuma lafaa kun daldaltoonni Naayijeeriyaa daangaa qaxxaamuranii babal’isuu fi gabaa gurguddoo daangaa biyyaatiin ala ta’an akka fayyadaman taasisa. Waggoota dhiyoo asitti mootummaan Naayijeeriyaa haaromsa invastimantii alaa hawwachuu fi daldala guddisuuf kaayyeffate hojiirra oolchuun haala daldalaa isaa fooyyessuuf tarkaanfii fudhateera. Inishiyeetiiwwan akka naannoo daldala bilisaa fi naannoo dinagdee addaa hundeessuun dhaabbilee idil-addunyaa Naayijeeriyaa keessatti hojii dhaabuuf barbaadaniif haala mijataa uumeera. Haa ta’u malee, dandeettiiwwan kun jiraatanis, qormaatni furmaata argachuu qaban jiru. Neetworkiin geejjibaa gahaa ta’uu dhabuu dabalatee hanqinni bu’uuraalee misoomaa sochii meeshaalee biyya keessaa gahumsa qabuun gufachiisuu fi sadarkaa idil-addunyaatti dorgomtummaa gufachiisa. Dabalataanis imaammattoonni wal hin simne dhaabbilee daldalaaf mirkanaa’uu dhabuu uumuu danda’u. Xumura irratti, gabaan daldala alaa Naayijeeriyaa qabeenya uumamaa baay’ee,fedhii biyya keessaa cimaa,bakka faayidaa qabu,fi tattaaffii mootummaa itti fufiinsa qabu irraa kan ka’e dandeettii guddaa qaba.Haa ta’u malee, dhimmoonni bu’uuraalee misoomaa furmaata argachuun,fi walsimannaa imaammataa eeguun murteessaadha,kana gara hiikuutti akka ce’uuf potential fully.That being said,qormaatni kun sirnaan yoo furmaata argate damee daldala alaa Naayijeeriyaatiif egeree abdachiisaa fakkaata.

Gabaa daldala alaa Naayijeeriyaa keessatti oomishaalee gurgurtaa ho’aa ta’an filachuuf yeroo jennu wantoota ilaalamuu qaban hedduudha. Naayijeeriyaan biyya fedhii fi filannoo adda addaa qabdu waan taateef gabaa biyya keessaa hubachuun murteessaadha. Tokkoffaa, oomishaalee yeroo ammaa Naayijeeriyaa keessatti fedhii guddaa qaban adda baasuun barbaachisaa dha. Kunis baay'inni ummata biyyattii teknooloojii beeku guddachaa dhufuu isaatiin meeshaalee elektirooniksii fayyadamtootaa kanneen akka bilbila ismaartii, taableetii fi laptop dabalatee ta'uu danda'a. Dabalataanis, lammiileen Naayijeeriyaa akkaataa yeroo ammaa ta'e waan dinqisiifataniif, faashinii fi meeshaaleen miidhaginaa kanneen akka uffata, miila, meeshaalee miidhaginaa fi meeshaalee gargaarsaa gabaa cimaa qabaachuu barbaadu. Lammaffaa, dameen qonnaa Naayijeeriyaa ilaalcha keessa galchuun oomishaalee indaastirii kanaan walqabatan erguuf carraa guddaa qaba. Meeshaaleen akka meeshaalee nyaataa (ruuzii, qamadii), muuzaa (kaashuu), mi’eessituu (jinjibila), fi dhugaatii (buna) biyyattii keessatti itti fayyadama beekamaa ta’uu isaanii irraa kan ka’e dandeettii qabu. Kana malees, Naayijeeriyaan oomishtoota boba’aa Afrikaa keessaa tokko waan taateef oomishoonni anniisaa wajjin walqabatanis al-ergiidhaaf filannoo mijataa ta’uu danda’u. Kunis maashinoota/meeshaalee qorannoo boba’aa ykn maddoota anniisaa haaromfamuu danda’an kan akka paanaalii aduu keessatti fayyadaman ni dabalata. Dabalataanis, Naayijeeriyaa keessatti garaagarummaa aadaa beekuun filannoo oomishaa naannootti akka mijatu gargaara. Naannoleen adda addaa mi’aa ykn filannoo addaa duudhaa naannoo ykn amala hawaasaatiin kan oofan qabaachuu danda’u. Fakkeenyaaf: 1. Naannoolee Kaabaa keessatti: Oomishaaleen akka huccuu aadaa kan akka huccuu Ankaaraa ykn uffata Islaamaa caalaatti hawwataa ta’uu danda’u. 2. Naannoo qarqara galaanaa: Meeshaaleen nyaata galaanaa wajjin walqabatan kanneen akka meeshaalee qurxummii qabuu fi nyaata galaanaa qophaa’e abdachiisaa ta’uu danda’u. 3.Giddugala magaalaa keessatti: Meeshaaleen manaa/meeshaaleen ykn meeshaaleen industirii qulqullina olaanaa qaban magaalota saffisaan guddachaa jiraniif haala gaariin tajaajiluu danda’u. Mirkaneessi qulqullina waliigalaa yeroo oomisha filatamu gosa filatame kamiyyuu osoo hin ilaalin garmalee cimsuu hin danda’u; Lammiileen Naayijeeriyaa meeshaalee yeroo dheeraaf turanii fi maallaqaaf gatii kennan ni dinqisiifatu. Akkasumas barbaachisaa ta’e tooftaalee gatii humna bittaa fayyadamtootaa haala gahaa ta’een calaqqisiisan ilaaluun sadarkaa bu’aa madaalawaa al-ergitootaaf itti fufsiisuudha. Walumaagalatti,"gurgurtaa ho'aa" filannoo oomishaa adeemsa/filannoo fayyadamtoota Naayijeeriyaa cinatti nuances aadaa naannoo tokkoon tokkoon isaanii wajjin walqabatan sirritti hubachuu gaafata; mirkaneessa qulqullinaa, gatii sirrii ta’e murteessuu, fi beekumsa gahaa gabaa xiyyeeffannoo ta’e mirkaneessuu. Dabalataanis, qorannoo gabaa gadi fageenya qabu gaggeessuu fi haala indaastirichaa wajjin walsimuun, daldala alaa milkaa’aa ta’e gabaa Naayijeeriyaa keessatti haala mijeessuuf murtoo odeeffannoo irratti hundaa’e murteessuuf hubannoo guddaa kennuu danda’a.

Naayijeeriyaan biyya adda addaa qabduu fi hambaa aadaa badhaadhaa fi amala maamiltootaa adda ta’e qabdudha. Amala maamiltootaa fi dhorkaa saba kanaa hubachuun daldalaa ykn nama dhuunfaa gabaa Naayijeeriyaa waliin bobba’uu barbaadu kamiifuu barbaachisaa dha. Amala maamiltootaa yoo ilaalle, lammiileen Naayijeeriyaa miira hawaasummaa fi hariiroo gatii cimaa qabaachuu isaaniitiin beekamu. Walitti dhufeenya dhuunfaa ijaaruun barbaachisaa waan ta’eef, yeroo fudhachuun amantaa fi walitti dhufeenya uumuun milkaa’ina daldalaa irratti dhiibbaa guddaa geessisuu danda’a. Lammiileen Naayijeeriyaa akka waliigalaatti michoota, keessummeessitootaa fi namoota waliin haasaʼuutti gammadu. Gama filannoo maamiltootaatiin lammiileen Naayijeeriyaa oomishaalee fi tajaajiloota qulqullina qaban kanneen maallaqaaf gatii ta’an ni dinqisiifatu. Yeroo baayyee gatii irratti kan xiyyeeffatan ta’us meeshaalee isaan irraa eegamu guutaniif kaffaltii dabalataa kaffaluuf fedhii qabu. Dabalataanis, oomishaalee keessatti umurii dheeraa fi yeroo dheeraa turuu irratti xiyyeeffannoo guddaa kennuu barbaadu. Haa ta'u malee, maamiltoota Naayijeeriyaa waliin yeroo wal qunnaman dhimmoonni dhorkaa murtaa'an irraa fagaachuu qaban jiru. Naayijeeriyaa keessatti amantiin jireenya guyyaa guyyaa keessatti wanta barbaachisaa dha; kanaaf, mata dureewwan amantii miira namaa kakaasan irratti mari’achuun ykn amantaa amantii qeequun mufannaa ykn kabaja dhabuu akka hin geessisneef irraa fagaachuu qaba. Haaluma walfakkaatuun siyaasni biyyattii keessatti qoqqoodinsa waan qabuuf dhimma tuqamaa ta’uu danda’a. Namni tokko nama dhuunfaa dhimmicha keessa jiru waliin hariiroo cimaa yoo uume malee marii siyaasaa irratti bobba'uu irraa of qusachuun gaariidha. Akkasumas maamiltoota biyya kanaa wajjin yeroo wal qunnamnu waa'ee gocha aadaa ykn ilaalcha dogoggoraa waa'ee Naayijeeriyaa irratti tilmaama gochuu dhiisuun barbaachisaa dha. Tokkoon tokkoon naannoo Naayijeeriyaa keessa jiru aadaa fi duudhaa mataa isaa qaba; kanaaf, yeroo fudhachuun waa’ee seera aadaa adda ta’e baruun maamiltoota keessan Naayijeeriyaadhaaf kabaja agarsiisa. Xumura irratti, amala maamiltoota Naayijeeriyaa kanneen akka hariiroo fi oomisha/tajaajila qulqullina qabu gatii kennuu hubachuun mata dureewwan miira namaa kakaasan kan akka siyaasa amantii irraa fagaachuun gabaa kana keessatti walqunnamtii milkaa’aa ta’eef gumaacha guddaa qaba.

Naayijeeriyaan Afrikaa Dhihaa keessatti kan argamtu yoo ta’u, sirna bulchiinsa gumurukaa haala gaariin diriire kan galtee fi al-ergii to’atu qabdi. Tajaajilli Gumurukaa Naayijeeriyaa (NCS) seeraa fi dambiiwwan gumurukaa biyyattii keessatti bulchuuf itti gaafatamummaa qaba. Naayijeeriyaa karaa buufata galaanaa isheetiin seenuuf ykn ba’uuf, hojimaata fi qajeelfama gumurukaa barbaachisoo ta’an hedduun hordofamuu qaban jiru: 1. Dokumantarii: Meeshaalee karaa gumurukaa qulqulleessuuf sanadoota barbaachisoo ta’an hunda qabaachuun murteessaadha. Kunis waraqaa fe’umsaa, invooyisii daldalaa, tarreewwan kuusaa, fi hayyama galtee/al-ergii dabalata. 2. Gibira Galtee: Naayijeeriyaan meeshaalee adda addaa gara biyyattiitti fidaman irratti ramaddii isaanii irratti hundaa’uun qaraxa galtee ni kaafti. Dirqamni kun osoo qulqullinni kennamuu hin danda’iin dura kaffalamuu qaba. 3. Meeshaalee Dhorkaman: Meeshaaleen murtaa’an kanneen akka qoricha sammuu namaa hadoochu, qawwee dhukaasaa, oomisha sobaa, fi meeshaalee balaafamaa hayyama sirrii malee Naayijeeriyaa akka hin seenne cimsee dhorkaadha. 4. Adeemsa Qormaataa: Meeshaaleen karaa galaanaa galfaman dambiiwwan akka eegaman mirkaneessuu fi madaallii gibiraaf gatii sirrii ta’e mirkaneessuuf qondaaltota gumurukaatiin qorannoo qaamaa gochuu ni danda’u. 5. Yeroodhaaf Galchuu/Al-ergii: Meeshaaleen Naayijeeriyaa keessatti yeroof itti fayyadamuuf ykn agarsiisaaf kan yaadaman yoo ta’e (fkn, maashinoota ykn meeshaalee), hayyamni yeroof galchuu/al-ergii NCS irraa argamuu qaba. 6. Gatii Gumurukaa: Qondaaltonni gumurukaa gatii meeshaalee biyya alaatii galfaman gatii daldalaa ykn mala filannoo istaandaardii idil-addunyaa akka Waliigaltee Gatii Dhaabbata Daldala Addunyaatiin tumame irratti hundaa’uun murteessu. 7.. Sirna Ramaddii Taarifa (TARCON): Adeemsa qulqulleessuu buufata galaanaa Naayijeeriyaa keessatti yeroo harkifannaa ykn falmii akka hin uumamneef meeshaalee biyya alaatii galfaman koodii TARCON Abbaa Taayitaa Gumurukaa Naayijeeriyaatiin ramadame irratti hundaa’uun sirritti ramaduun barbaachisaa dha 8.. Sagantaa Opereetara Diinagdee Hayyamame (AEO): Mootummaan Naayijeeriyaa sagantaa AEO kan daldaltoota seera kana eeganiif faayidaa murtaa’e kan akka qulqullina saffisaa tarkaanfiiwwan nageenya dhiyeessii sansalataa ciccimoo hojiirra oolan kennu jalqabe. Meeshaalee karaa buufata galaanaa Naayijeeriyaa yeroo galchitan ykn ergdan bakka bu’aa qulqulleessituu hayyama qabu kan dambiiwwan gumurukaa Naayijeeriyaa beeku mariisisuun barbaachisaa dha. Kunis hojimaata barbaachisaa ta’e hunda akka kabajamu kan taasisu yoo ta’u, adeemsa qulqulleessuu gumurukaa keessatti harkifannaa ykn adabbiin mudachuu danda’u akka hin uumamne kan taasisudha.

Naayijeeriyaan biyya Afrikaa Dhihaa keessatti argamtuu fi imaammata gibira galtee mataa ishee qabdi. Mootummaan Naayijeeriyaa oomishaalee adda addaa gara biyyattii seenan irratti qaraxa galtee kaa’a. Gibirri kun kan kaffalamu galii mootummaaf maddisiisuu fi indaastiriiwwan biyya keessaa eeguuf. Naayijeeriyaa keessatti gibirri galtee gosa oomisha galfame irratti hundaa’uun garaagarummaa qaba. Walumaagalatti meeshaaleen misooma biyya keessaaf barbaachisoo ykn murteessoo ta’anii fudhataman kan akka meeshaalee jallisii oomisha industirii fi maashinootaaf qaraxa galtee gadi aanaa ykn zeeroo illee ta’e kennamuu danda’a. Haa ta’u malee, meeshaaleen qananiin ykn barbaachisoo hin taane tokko tokko fayyadama isaanii abdii kutachiisuu fi oomisha biyya keessaa guddisuuf qaraxa galtee ol’aanaa hawwatu. Fakkeenyaaf, konkolaattonni fi elektirooniksii akkaataa idileetti meeshaalee barbaachisoo kanneen akka meeshaalee nyaataa ykn qorichaa wajjin wal bira qabamee yoo ilaalamu gibira galtee ol’aanaa qabu. Naayijeeriyaan gibira bu’uuraa galtee galtee dabalatee kaffaltii dabalataa hedduu galtee irrattis ni raawwatti. Isaanis gibira gatii dabalataa (VAT), gibira eksaayizii oomishaalee addaa kan akka tamboo ykn alkoolii, kaffaltii adeemsa gumurukaa, fi kaffaltii bulchiinsaa kan dabalatudha. Naayijeeriyaan imaammata taarifaa ishee yeroo yeroon ilaalcha dinagdee fi daayinamiksii daldala addunyaa irratti hundaa'uun akka ilaaltu hubachuun barbaachisaadha. Kanaafuu, mootummaan imaammata daldalaa isaa sirreessuu isaatiin yeroon gibiraa kun jijjiiramuu danda’a. Naayijeeriyaa keessatti galchitoonni meeshaaleen buufata galaanaa, buufata xiyyaaraa ykn daangaa lafaa irraa gadhiifamuu isaanii dura hojimaata qulqulleessuu gumurukaa fi kaffaltii gibira hojiirra jiru ilaalchisee dambiiwwan barbaachisoo ta’an hunda eeguu qabu. Imaammata gibira galtee Naayijeeriyaa hubachuun dhaabbilee daldalaa daldala idil-addunyaa biyyattii waliin hojjetaniif murteessaadha, sababiin isaas meeshaalee gara Naayijeeriyaa yeroo galchan sababoota baasii murteessuuf isaan gargaara.

Naayijeeriyaan akka biyya Afrikaa guddachaa jirtutti, guddina dinagdee dagaagsuu fi indaastiriiwwan biyya keessaa eeguuf imaammata gibira al-ergii adda addaa hojiirra oolchuun ishee ni yaadatama. Imaammattoonni kunneenis al-ergii meeshaalee to’achuu fi mootummaaf galii maddisiisuu kan kaayyeffatanidha. Naayijeeriyaa keessatti seera bulchiinsa gumurukaa fi eksaayizii (CEMA) gibirri meeshaalee al-ergii irratti kaffalamu kan to’atudha. Sadarkaan gibira al-ergii gosa oomisha al-ergii irratti hundaa’uun garaagarummaa qaba. Imaammata gibira al-ergii Naayijeeriyaa keessatti wanti ijoo tokko meeshaaleen tokko tokko gibira irraa bilisa ta’uu isaaniiti. Kunis oomisha isaanii kan jajjabeessu yoo ta’u, gabaa idil-addunyaa irratti dorgomtummaa isaanii mirkaneessa. Fakkeenyonni oomishaalee bilisa ta’an kanneen beekamoo ta’an tokko tokko meeshaalee oomishaman, oomisha qonnaa, albuuda jajjaboo fi boba’aa qamadii kan dabalatudha. Meeshaalee bilisa hin taaneef Naayijeeriyaan koodii sirna walsimsiifame (koodii HS) irratti hundaa’uun gibira addaa ni kaa’a. Al-ergitoonni sadarkaa gibiraa walgitu mirkaneessuuf koodii HS oomisha isaanii irratti raawwatiinsa qabu murteessuu qabu. Kana malees, Naayijeeriyaan oomishaalee tokko tokko irratti gibirri gatii isaanii irraa dhibbeentaadhaan shallagamu irrattis qaraxa ad-valorem hojiirra oolchiti. Fakkeenyaaf, oomishaaleen zayita hin taane kan akka kookaa ykn laastikaa gibira ad-valorem %1 hanga %20 ta’u kaffaluun ni danda’ama. Al-ergitoonni gatii fi maalummaa al-ergii isaanii sirritti ibsuun dambiiwwan gibiraa kana kabajuun barbaachisaa dha. Kana gochuu dhabuun adabbii ykn bu’aa seeraa fiduu danda’a. Dabalataanis, al-ergitoonni Naayijeeriyaa jijjiirama ykn fooyya’iinsa imaammata gibira al-ergii kamiyyuu hojii daldalaa irratti dhiibbaa guddaa geessisuu waan danda’uuf odeeffannoo haaraa argachuun barbaachisaa dha. Qabeenya mootummaa kan akka marsariitii Tajaajila Gumurukaa Naayijeeriyaa ykn tajaajila ogummaa gorsuu yeroo hunda sakatta’uun reetii fi dambiiwwan amma jiran ilaalchisee odeeffannoo gatii guddaa qabu kennuu danda’a. Walumaagalatti imaammattoonni gibira al-ergii Naayijeeriyaa sochii daldalaa to’achuu keessatti gahee murteessaa kan qaban yoo ta’u, guddina dinagdee galii maddisiisuu kakaasuun guddina indaastiriiwwan biyya keessaa guddisuu keessatti gahee murteessaa qaba.

Biyyi Afrikaa Dhihaa keessatti argamtu Naayijeeriyaa meeshaalee al-ergii adda addaatiin beekamti. Daldala idil-addunyaa mijeessuufi qulqullina meeshaalee al-ergii mirkaneessuuf Naayijeeriyaan sirna mirkaneessa al-ergii diriirsiteetti. Manni Maree Guddina Al-ergii Naayijeeriyaa (NEPC) dhaabbata mootummaa Naayijeeriyaa keessatti ragaa al-ergii kennuudhaaf itti gaafatamummaa qabudha. Manni maree kun al-ergitoota waliin walitti dhiyeenyaan kan hojjetu yoo ta’u, ulaagaalee idil-addunyaa akka eeganiif qajeelfamaa fi deeggarsa barbaachisaa ta’e ni kenna. Naayijeeriyaa keessatti mirkaneessi al-ergii tarkaanfiiwwan hedduu of keessaa qaba. Tokkoffaa, al-ergitoonni daldala isaanii NEPCtti galmeessuun Ragaa Al-ergii argachuu qabu. Ragaan kun al-ergichi mootummaan beekamtii argachuu fi hojii al-ergii irratti bobba’uuf ulaagaa guutuu qabaachuu isaa mirkaneessa. Lammaffaa, al-ergitoonni oomishni isaanii istaandaardii qulqullinaa addaa qaamolee qajeelfama baasan kan akka Dhaabbata Istaandardii Naayijeeriyaa (SON) tiin kaa’ame akka guutu mirkaneessuu qabu. Istaandardii kun nageenya oomishaa, bu’a qabeessummaa fi amanamummaa isaa eeguuf barbaachisoo dha. Mirkaneessa SONCAP (Standards Organization of Nigeria Conformity Assessment Program) argachuuf, al-ergitoonni qorannoo oomishaa dirqamaa karaa laaboraatooriiwwan beekamtii qaban gochuu qabu. Sadaffaa, al-ergitoonni meeshaalee qonnaa erguuf barbaadan Tajaajila Qonnaa Naayijeeriyaa (NAQS) irraa Ragaa Faayitoosanitarii argachuu qabu. Ragaan kun al-ergiin kun raammoo ykn dhukkuboota sirna ikoo naannoo biyya alaa miidhuu danda’an irraa bilisa ta’uu isaa mirkaneessa. Dabalataanis, oomishoonni tokko tokko maalummaa isaanii irratti hundaa’uun ragaa dabalataa barbaaduu danda’u. Fakkeenyaaf, meeshaaleen nyaataa qophaa’an Ragaa Xiinxala kan barbaadan yoo ta’u, albuudni jajjaboon ammoo hayyama Waajjira Kaadaastaraa Albuudaa barbaachisa. Al-ergitoonni Naayijeeriyaa ulaagaalee mirkaneessaa kana guutuun isaanii gabaa addunyaa keessatti amanamummaa isaanii kan guddisu yoo ta’u, biyya alaa keessattis itti quufinsa fayyadamtootaa waan mirkaneessuuf barbaachisaa dha. Kana malees, ulaagaalee idil-addunyaa kabajuun maqaa Naayijeeriyaa madda amanamaa al-ergii qulqullina olaanaa qabu ta’uu ishee eeguuf gargaara. Xumura irratti, Naayijeeriyaa keessatti mirkaneessa al-ergii argachuun NEPCtti akka al-ergii galmaa’uu kan of keessaa qabu yoo ta’u, maalummaa oomishaalee al-ergii irratti hundaa’uun istaandaardii qulqullinaa addaa qaamolee danbii baasan kanneen akka SON ykn NAQSn kaa’an guutuudha. Ulaagaalee kana kabajuun carraa daldalaa al-ergii Naayijeeriyaa guddisuu qofa osoo hin taane al-ergii biyyattii akka addunyaatti beeksisuuf gargaara.

Naayijeeriyaan biyya Afrikaa Dhihaa keessatti argamtu yoo taatu, aadaa adda addaa, dinagdee socho'aa fi sochii daldalaa sochii guddaa qabuun beekamti. Naayijeeriyaa keessatti yaada loojistikii yeroo ilaallu, wantoota ijoo ilaalamuu qaban hedduudha. Tokkoffaa, buufata doonii gurguddoon Naayijeeriyaa daldala idil-addunyaa keessatti gahee murteessaa qabu. Kompileeksii Buufata Doonii Leegoos fi Kompileeksii Buufata Doonii Odoola Tin Kaan kan Leegoos keessatti argaman buufata doonii biyyattii keessatti baay’inaan hojjetan lamaan. Buufatni doonii kunneen fe’umsa baay’ee kan qabatanii fi tajaajila fe’umsaa gahumsa qabu kan kennan ta’uu ibsameera. Bu’uuraalee misoomaa haala gaariin hundeeffamanii fi meeshaalee ammayyaa kan qaban yoo ta’u, kunis tarminaala konteenaraa fi bakka kuusaa nageenya qabu dabalata. Buufata dooniitiin alattis Naayijeeriyaan daandii bal’aa magaalota gurguddoo walqunnamsiisuu fi geejjibaa biyya keessaa haala mijeessan qabdi. Haa ta’u malee, toora daandii tokko tokko qormaata murtaa’e kan akka dhiphina ykn haala gaarii hin taane qabaachuu akka danda’an hubachuun barbaachisaadha. Kanaafuu, dhiyeessitoota loojistikii amanamoo ogummaa biyya keessaa qabaniifi qormaata kana bu’a qabeessa ta’een keessa darbuu danda’an waliin hojjechuun gaariidha. Kana malees, tajaajilli fe’umsa qilleensaa ergaa hatattamaa ykn meeshaalee gatii guddaa qabaniif bal’inaan itti fayyadama. Buufatni Xiyyaaraa Idil-addunyaa Murtala Muhammed Leegoos keessatti argamu geejjibaa fe’umsa qilleensaa idil-addunyaatiif karra jalqabaa ta’ee tajaajila. Daandiiwwan qilleensaa fe’umsaa hedduu balalii sagantaa qabame gara bakkeewwan adda addaa addunyaatti hojjetan ni dhiheessa. Damee loojistikii Naayijeeriyaa keessatti hojiin haala gaariin akka hojjetamu mirkaneessuuf, dhaabbileen loojistikii beekamoo ta’an hedduun tajaajila bal’aa kanneen akka qulqullina gumurukaa, furmaata kuusaa,fi tajaajila raabsaa naannoolee biyyattii adda addaa keessatti kennan jiru.Dhaabbiileen kunniin muuxannoo bal’aa naannoo daldalaa Naayijeeriyaa adda ta’e keessatti hojjechuu fi hubannoo dambiiwwan naannoo akka gaariitti. Kana malees, daldalli elektirooniksii Naayijeeriyaa keessatti harkifannaa guddaa argateera, namoonni waltajjiiwwan bittaa onlaayinii filatan dabalaa dhufeera.Fedhii guddachaa jiru kana guutuuf, biyyattiin wiirtuuwwan raawwii hojii fi kennitoota tajaajila geejjibaa,keessattuu magaalota gurguddoo akka Leegoos,Ibadaan,fi Abuja.Dhiyeessitoonni kunniin adeemsa ajaja yeroon,hojimaata fudhachuu fi kuusuu.walitti makamuu,fi geejjibaa maayilii dhumaa irratti kan adda ta'edha. Dhuma irrattis, yeroo hunda ulaagaalee gumurukaa fi istaandaardii doonii idil-addunyaa eeguu mirkaneessuuf yeroo michoota loojistikii Naayijeeriyaa keessatti filattan wabiiwwan industirii amanamoo ykn waldaalee daldalaa mariisisuun ni gorfama. Walumaagalatti, Naayijeeriyaan filannoowwan loojistikii adda addaa buufata doonii gurguddoo ishee irraa kaasee hanga tajaajila fe’umsa qilleensaa, neetworkii geejjibaa daandii, fi wiirtuuwwan raawwii daldala elektirooniksii saffisaan babal’achaa jiran ni kenniti. Dhiyeessitoota loojistikii muuxannoo qaban kanneen haala daldalaa fi dambiiwwan biyyattii keessa naanna’uu irratti beekan waliin tumsuun hojii loojistikii keessan Naayijeeriyaa keessatti fooyyessuu danda’a.

Agarsiisa daldalaa barbaachisoo

Naayijeeriyaan Afrikaa Dhihaa keessatti kan argamtu yoo ta’u, biyya dinagdee socho’aa fi industirii adda addaa qabdudha. Bitoota idil-addunyaa barbaachisoo hedduu kan hawwatu yoo ta’u, dhaabbilee daldalaaf karaalee misoomaa fi agarsiisa daldalaa hedduu ni dhiheessa. Armaan gaditti karaalee bittaa idil-addunyaa gurguddoo fi agarsiisa Naayijeeriyaa keessatti mul’atan keessaa muraasni. 1. Agarsiisa Daldala Idil-addunyaa Naayijeeriyaa: Kun agarsiisa daldalaa gurguddoo Naayijeeriyaa keessaa tokko yoo ta’u, hirmaattoota biyya keessaa fi idil-addunyaa hawwata. Oomishaalee fi tajaajiloota dameelee adda addaa kanneen akka omishaa, qonna, teeknooloojii, eegumsa fayyaa fi kkf agarsiisuuf waltajjii gaarii ta’e kan kennu yoo ta’u, agarsiisni kun karaa walgahii B2B carraa networking daldalaa jajjabeessa. 2. Agarsiisa Daldala Idil-addunyaa Leegoos: Waggaa waggaan Mana Maree Daldalaa fi Industirii Leegoos (LCCI)n kan qophaa’u agarsiisni daldalaa kun dhaabbilee daldalaa naannolee addunyaa adda addaa walitti fiduudhaan guddina dinagdee guddisuuf kan akeekedha. Bitoota idil-addunyaa gabaa Naayijeeriyaa keessatti galuu ykn babal’isuuf barbaadaniif walitti dhufeenya daldalaa gatii guddaa qabu ni kenna. 3. Agarsiisa Daldalaa Waggaa NACCIMA: Waldaan Mana Maree Daldalaa, Albuuda Industirii fi Qonnaa Naayijeeriyaa (NACCIMA) agarsiisa daldalaa waggaa waggaadhaan kan carraa walta’iinsa bittaa addunyaa industirii akka ijaarsaa, anniisaa, daldala gurgurtaa, tajaajila keessummeessitootaa fi kkf keessatti dhiyeessu ni qopheessa. 4. Agarsiisa Daldala Idil-addunyaa Kaduna: Agarsiisni daldalaa guddaan kun waggaa waggaan Gola Kadunaan kan qophaa’u yoo ta’u, oomishaalee damee adda addaa kanneen akka agriculture machinery & equipment manufacturing technology solutions fi kanneen biroo agarsiisuuf kan qophaa’udha. 5. Agarsiisa Mootoraa Idil-addunyaa Abujaa: Konkolaattotaa fi industirii walqabatan kan akka dhaabbilee oomisha qaama dabalataa meeshaalee konkolaataa Abuja motor fair bitoota idil-addunyaa oomishtoota Naayijeeriyaa waliin dhiyeessitoota invastaroota invastaroota fooqii tokko jalatti walqunnamsiisuudhaan carraa gaarii ta’e kan kennu yoo ta’u, adeemsa haaraa kalaqawwan tumsa haaraa bocu 6. Feestivaalli Nyaataa Idil-addunyaa Port Harcourt: Daldala Nyaataan Walqabate Guddisuuf Ofii Kenname PHIFF Bituuwwan idil-addunyaa beekamoo ta’an hawwata dhaabbilee nyaata qopheessan oomishtoota oomisha qonnaa dhiyeessitoota tajaajila nyaataa dhiyeessitoota lafa dhalachuu uumuun hariiroo daldalaa industirii qonnaa bu’aa guddaa qabu keessatti 7. Torban Faashinii Afrikaa Naayijeeriyaa (AFWN): Industiriin faashinii xiyyeeffannoo addunyaa argachaa yeroo jirutti AFWN taatee faashinii jalqabaa ta’ee kan mul’atu yoo ta’u, kunis kalaqxoota dizaayinarota Afrikaa calaqqisiisa. Bitamtoonni idil-addunyaa maqaa faashinii Naayijeeriyaa qorachuu fi walta’iinsa bu’aa guddaa argamsiisu hundeessuuf akka waltajjiitti tajaajila. 8. Agarsiisa fi Konfiraansii Teeknooloojii Idil-addunyaa Leegoos (LITEX): Akkuma teknooloojiin industirii addunyaa guutuutti jijjiiruu itti fufee jiruun LITEX dhaabbilee teeknooloojii idil-addunyaa biyya keessaa walitti fida invastaroota quuqamtoota waltajjii tokkotti mari’achuun adeemsa haaraa agarsiisa kalaqa ammayyaa tumsa guddisuu. Agarsiisa daldalaa kanaan alattis Naayijeeriyaanis iddoowwan gabaa onlaayinii waltajjiiwwan daldala elektirooniksii akka karaa bittaa barbaachisaa ta’etti kan bitoonni idil-addunyaa oomisha oomishtoota Naayijeeriyaa al-ergitoota irraa madda godhachuu danda’an dhiyeessiti daangeffama teessuma lafaa hir’isuun qaqqabummaa oomishaalee adda addaa gatii dorgomaa ta’e kennuudhaan. Walumaagalatti, Naayijeeriyaan agarsiisa daldalaa daayinamikii, agarsiisa daldalaa fi waltajjiiwwan onlaayinii isheetiin bitoota idil-addunyaatiif carraa bal’aa dhiyeessiti. Chaanaalonni kunneen daldaltoonni addunyaa dhiyeessitoota Naayijeeriyaa waliin akka walqunnaman, adda addaa gabaa Naayijeeriyaa badhaadhaa ta’e akka qoratan, akkasumas hariiroo daldalaa wal-fayyaduun guddina dinagdee keessatti gumaacha akka godhan kan dandeessisudha.

Motora barbaacha waliigalaa

Naayijeeriyaa keessatti, motoroonni barbaacha yeroo baay’ee itti fayyadaman hedduun kan namoonni barbaacha toora interneetii irratti godhan irratti hirkatan jiru. Mootoroonni barbaacha kun odeeffannoo, oduu fi qabeenya adda addaa ni kennu. Naayijeeriyaa keessatti motoroonni barbaacha baay’ee beekamoo fi bal’inaan itti fayyadaman muraasni kunooti: 1. Google: Barbaacha addunyaa irratti beekamaa ta’e kun Naayijeeriyaa keessattis bal’inaan itti fayyadama. Kuusaa deetaa bal'aa, bu'aa amanamaa, fi walqunnamtii fayyadamaa mijaawaa ta'e dhiyeessa. Marsariitii: www.google.com.ng 2. Bing: Microsoft's Bing filannoo biraa lammiilee Naayijeeriyaa yeroo web barbaaduu irratti jaallatamudha. Filannoo suuraa, viidiyoo, oduu fi kkf waliin bu'aa bal'aa kenna. Marsariitii: www.bing.com 3. Yahoo: Waggoota dhiyoo asitti akka addunyaatti jaalatama hir’achaa dhufus, barbaacha Yahoo ammallee Naayijeeriyaa keessatti fayyadamtoota guddaa qaba. Oduu haaromsuu fi tajaajila email dabalatee amaloota adda addaa ni dhiheessa. Marsariitii: www.barbaacha.yahoo.com 4. DuckDuckGo: Yeroo weebsaayitii barbaacha eegumsa iccitii irratti xiyyeeffachuun kan beekamu DuckDuckGo waggoota dhiyoo asitti yaaddoo nageenya daataa dabalaa dhufeen addunyaa guutuutti harkifannaa argateera. Marsariitii: www.duckduckgo.com 5.Nairaland Forum Search Engine:Nairaland forum marsariitiiwwan Naayijeeriyaa irraa maddan baay’inaan daawwataman keessaa isa tokko; waltajjiiwwan adda addaa fayyadamtoonni mata dureewwan siyaasaa irraa kaasee hanga bashannanaatti mari’achuu danda’an of keessaa qaba. Marsariitii (motora barbaacha): www.nairaland.com/search 6.Ask.Com : Ask.com fayyadamtoonni kallattiin gara interfeesii isaa gaaffii akka gaafatan ykn gaaffii fi deebii kanaan dura gaafataman kanneen mata dureewwan akka daldalaa ykn saayinsiitiin ramadaman akka daawwatan ni taasisa. Marsariitii :www.ask.com Kunniin fakkeenyota muraasa motora barbaacha Naayijeeriyaa keessatti yeroo baay’ee itti fayyadamaniidha; haa ta'u malee, Google amanamummaa fi kuusdeetaa bal'aa ta'een fayyadamtoota interneetii biratti filannoo olaanaa ta'ee akka hafu hubachuun barbaachisaadha.

Fuula keelloo gurguddoo

Biyyi Afrikaa Dhihaa keessatti argamtu Naayijeeriyaa, daayirektaroota fuula keelloo gurguddoo hedduu kanneen odeeffannoo quunnamtii daldalaa fi tajaajiloota kennan qabdi. Fuulonni keelloo Naayijeeriyaa keessatti beekamoo ta’an keessaa muraasni marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. VConnect (https://www.vconnect.com/): Kun Naayijeeriyaa keessatti daayirektaroota daldalaa onlaayinii gurguddoo keessaa tokko yoo ta’u, hoteelota, mana nyaataa, tajaajila yaalaa, dhaabbilee ijaarsaa fi kkf dabalatee gosoota adda addaa kan dhiyeessudha. 2. Fuula Keelloo Naayijeeriyaa (https://www.nigeriagalleria.com/YellowPages/): Daayirektariin kun tarree daldalaa bal’aa dameelee adda addaa kanneen akka barnootaa, eegumsa fayyaa, omishaa, aviyeeshinii, fi geejjibaa keessatti argaman ni kenna. 3. Kompass Nigeria (https://ng.kompass.com/): Kompass kuusaawwan odeeffannoo bal’aa dhaabbilee Naayijeeriyaa keessatti hojjetan ni kenna. Fayyadamtoonni oomishaalee ykn tajaajiloota addaa maqaa industirii ykn dhaabbataatiin akka barbaadan ni taasisa. 4. Nigerian Finder (http://www.nigerianfinder.com/business-directory/): Nigerian Finder galmee daldalaa dameelee adda addaa kanneen akka dhaabbilee baankii fi invastimantii, dhaabbilee inshuraansii, ergamtoota qabeenyaa, kennitoota tajaajila IT fi kkf of keessaa qabu dhiyeessa. 5. Fuula Keelloo NgEX (http://www.ngex.com/yellowpages/ ): NgEX waltajjii onlaayinii daldala biyya keessaa maamiltoota ta’uu danda’an Naayijeeriyaa keessaa fi achiin ala jiran waliin wal qunnamsiisudha. Daayirektarichi dameewwan adda addaa kan akka dhiyeessitoota meeshaalee qonnaa fi qonnaa; bakka gurgurtaa konkolaataa; gorsitoota seeraa; manneen daldalaa gurgurtaa; kkf. Fuulonni keelloo kun namoota dhuunfaa naannoolee Naayijeeriyaa adda addaa keessatti – Leegoos irraa kaasee hanga Abujaatti hanga Poort Haarkoortii fi sanaa ol – fedhii isaanii irratti hundaa’uun daldaltoota ykn tajaajila kennitoota ta’uu danda’an akka argatan gargaaru! Hubadhaa, argamuun fi sirrii ta’uun odeeffannoo marsariitiiwwan kana irratti yeroon garaagarummaa qabaachuu waan danda’uuf yeroo hunda murtoo ykn quunnamtii barbaachisaa kamiyyuu gochuu dura bal’inaan mirkaneessuun ni gorfama.

Waltajjiiwwan daldalaa gurguddoo

Naayijeeriyaan Afrikaa keessatti dinagdee guddachaa jirtu yoo taatu, baay'ina ummataa miliyoona 200 ol qabdi. Daldalli fi teeknooloojiin biyyattii keessatti guddachaa waan jiruuf, waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoon hedduun fedhii fayyadamtoota Naayijeeriyaa guutuuf mul’ataniiru. Waltajjiiwwan daldala elektirooniksii Naayijeeriyaa keessatti adda duree ta’an keessaa muraasni armaan gadiiti: 1. Jumia - Jumia waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoo Naayijeeriyaa keessaa tokko yoo ta'u, oomishaalee adda addaa gosoota adda addaa kanneen akka elektirooniksii, faashinii, bareedina, gurgurtaa nyaataa fi kkf dhiyeessa. Marsariitii: www.jumia.com.ng 2. Konga - Konga daldalaa toora interneetii Naayijeeriyaa keessatti beekamaa ta'e kan biraa yoo ta'u, elektirooniksii, faashinii, meeshaalee manaa fi kkf dabalatee oomishaalee adda addaa kan dhiyeessudha. Marsariitii: www.konga.com 3. Payporte - Payporte gabaa onlaayinii meeshaalee faashinii fi meeshaalee faashinii yeroo ammaa ta'aniin beekamudha. Akkasumas oomishaalee biroo kanneen akka elektirooniksii fi meeshaalee manaa maamiltoota Naayijeeriyaatiif ni dhiheessa. Marsariitii: www.payporte.com 4. Slot - Slot meeshaalee elektirooniksii kanneen akka bilbilaa, laptop, taableetii, konsoolii tapha, fi meeshaalee gargaarsaa toora interneetii fi karaa manneen daldalaa isaanii fiizikaalaa guutuu Naayijeeriyaa keessatti gurguruu irratti xiyyeeffata. Marsariitii: www.slot.ng 5. Kilimall - Kilimall Naayijeeriyaa dabalatee biyyoota Afrikaa hedduu keessatti oomishaalee elektirooniksii irraa kaasee hanga faashiniitti gatii dorgomaa ta’een dhiyeessa. Marsariitii: www.kilimall.ng/naayijeeriyaa/ 6.Jiji- Jijiin marsariitiiwwan beeksisa adda duree ta’an keessaa tokko yoo ta’u, gosoota adda addaa kan of keessatti hammate yoo ta’u, qabeenyaa hin sochoone irraa kaasee hanga konkolaataa; namoonni dhuunfaa ykn dhaabbileen daldalaa beeksisa bilisaan akka maxxansan ni taasisa. Marsariitii: jiji.ng/ 7.Mystore- Mystore oomishaalee kanneen akka gadgets & tajaajila elektirooniksii meeshaalee manaa & furniture clothing & apparel hedduu dhiyeessa. Marsariitii : mystore.ng/ . Waltajjiiwwan kunneen fayyadamtoota Naayijeeriyaa amma mana ykn waajjira isaanii keessaa osoo hin ba’iin meeshaalee adda addaa toora interneetii irraa bitachuu danda’aniif mijannaa fi dhaqqabummaa kennuudhaan haala daldalaa irratti warraaqsa kaasaniiru. Taphattoonni haaraan gabaa daldala elektirooniksii Naayijeeriyaa itti fufiinsaan waan seenaniif tarreen kun guutuu ta'uu dhiisuu akka danda'u hubadhaa. Yeroo hunda qorannoo gaggeessuu fi waan haaraa jiraachuu isaa sakatta’uun waa’ee guddina haaraa indaastirii daldala elektirooniksii Naayijeeriyaa keessatti mul’atu odeeffannoo argachuuf gargaara.

Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa gurguddoo

Naayijeeriyaan akka biyya Afrikaa baay’ina ummataa qabdutti, itti fayyadama waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa kaayyoo adda addaatiif guddina guddaa argiteetti. Waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa beekamoo Naayijeeriyaa keessatti argaman keessaa muraasni URL marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Feesbuukii - Naayijeeriyaa keessatti waltajjiin marsariitii hawaasaa baay’inaan itti fayyadamnu Feesbuukii ta’uun isaa shakkii hin qabu. Fayyadamtoonni hiriyootaafi maatii isaanii waliin wal qunnamsiisuu, yaada, suuraa fi viidiyoo qooddachuu danda'u. URL: www.facebook.com irratti argama. 2. Twitter - Saffisaan haasa'uu fi haasawa yeroo qabatamaatiin kan beekamu Twitter, odeeffannoo tamsaasuun mata duree adda addaa irratti marii irratti bobba'uun lammiilee Naayijeeriyaa biratti jaalala guddaa argateera. URL: www.twitter.com irratti argama. 3. Instagram - Waltajjiin ijaan geggeeffamu kun fayyadamtoonni suuraa fi viidiyoo hordoftoota isaanii waliin barreeffama kalaqaa ykn hashtag waliin akka qooddatan taasisa. Naayijeeriyaa keessatti namoota dhuunfaa, dhiibbaa uumuu fi dhaabbileen daldalaa walqixa oomishaalee ykn tajaajila dhaggeeffattoota bal’aaf beeksisuuf bal’inaan itti fayyadama. URL: www.instagram.com irratti kan argamudha. 4. LinkedIn - Akka marsariitii networking ogummaa fedhii ogummaa ykn galma hojii irratti hundaa’uun namoota walitti hidhutti, LinkedIn lammiilee Naayijeeriyaa carraa hojii ykn walitti dhufeenya daldalaa barbaadaniif akka waltajjii barbaachisaa ta’ee tajaajila. URL: www.linkedin.com irratti kan argamudha. 5. Snapchat - Naayijeeriyaa keessatti dargaggoota demoogiraafii biratti kan jaallatamu Snapchat fayyadamtoonni suuraa fi viidiyoo yeroof "snaps" jedhamuun beekamu akka ergan kan taasisudha. Akkasumas, amaloota akka filter, geo-locations tags ykn stickers ni dhiheessa. URL: www.snapchat.com irratti kan argamudha. 6 . TikTok - Appiin viidiyoo qooduun vaayirasii ta'e TikTok erga jalqabamee as Naayijeeriyaa keessatti umurii hunda keessatti saffisaan beekamtii argateera. Fayyadamtoonni viidiyoo gabaabaa funyaan walsimsiisu ykn skits qoosaa kan appii ykn waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa biroo keessatti qooduu danda'an uumu. URL: www.tiktok.com/om/ irratti kan argamudha. 7 . WhatsApp - Akka addunyaatti adda durummaan appii ergaa battalaa jedhamuun kan beekamu ta'us WhatsApp lammiilee Naayijeeriyaatiif meeshaa qunnamtii murteessaa ta'ee karaa bilbila sagalee , bilbila viidiyoo , garee waliin haasa'uu , faayiloota qooduun fi kkf tajaajila . URL :www.waatsapp.com irraa argattu 8 . Nairaland – Waltajjii onlaayinii Naayijeeriyaa irratti xiyyeeffate kan oduu, siyaasa, ispoortii, bashannanaa, fi daldala dabalatee mata dureewwan adda addaa kan hammatudha. Waltajjii marii fi odeeffannoo waliif qooduuf tajaajila. URL: www.nairaland.com irratti kan argamudha. Kunneen waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa beekamoo Naayijeeriyaa keessatti fayyadaman keessaa muraasa. Akkaataa lammiileen Naayijeeriyaa waliin walitti dhufeenya qabaniifi sadarkaa dhuunfaa fi ogummaatti addunyaa waliin walitti dhufeenya akka qabaatan warraaqsa kaasaniiru.

Waldaalee industirii gurguddoo

Biyyi Afrikaa Dhihaa kan taate Naayijeeriyaa waldaalee indaastirii beekamoo hedduu kan qabdu yoo ta’u, isaanis dameelee adda addaa guddisuu fi guddisuu keessatti gahee murteessaa taphataniiru. Waldaaleen indaastirii gurguddoo Naayijeeriyaa keessa jiran keessaa muraasni kanneen armaan gadiiti: 1. Waldaa Oomishtoota Naayijeeriyaa (MAN): Waldaan kun fedhii dhaabbilee omishaa Naayijeeriyaa keessatti socho’an bakka bu’a. Marsariitiin isaanii: www.manufacturersnigeria.org dha. 2. Waldaa Mana Maree Daldalaa, Industirii, Albuudaa fi Qonnaa Naayijeeriyaa (NACCIMA): NACCIMA daldalaa fi invastimantii kan guddisu akkasumas daldala Naayijeeriyaatiif sagalee ta’ee hojjeta. Marsariitiin isaanii: www.naccima.com.ng dha. 3. Mana Maree Daldalaa Naayijeeriyaa-Ameerikaa (NACC): NACC hariiroo daldalaa biyyoota lamaanii Naayijeeriyaa fi Ameerikaa gidduu jiru jajjabeessa, miseensota isaatiif waltajjii networking fi misooma daldalaa ni kenna. Marsariitiin isaanii: www.nigerianamericanchamber.org dha. 4. Mana Maree Daldalaa Naayijeeriyaa fi Biriteen (NBCC): NBCCn hariiroo daldalaa Naayijeeriyaa fi Biriteen gidduu jiru guddisuu irratti kan xiyyeeffatu yoo ta’u, dhaabbilee biyyoota lamaanii gidduuttis tumsa daldalaa akka uumamu haala mijeessa. Marsariitiin isaanii: www.nbcc.org.ng dha. 5. Inistiitiyuutii Herregaa Chaartara Naayijeeriyaa (ICAN): ICAN qaama ogummaa ogummaa herregaa Naayijeeriyaa keessatti to’atu yoo ta’u, herregdoota biyyattii keessattis muuxannoowwan gaarii ta’an kan beeksisudha. Marsariitiin isaanii: www.icanngr.org dha. 6. Inistiitiyuutii Hooggansa Naayijeeriyaa (NIM): NIM barnoota hoggansa fi misooma irratti kan xiyyeeffatu yoo ta’u, guddina jaarmiyaa Naayijeeriyaa keessatti oofuuf hoggantoonni gahumsa qaban dameelee adda addaa keessatti akka argaman mirkaneessa. Marsariitiin isaanii: www.managementnigeria.org dha. 7.Nigerian Society Of Engineers(NSE)- Dhaabbanni ogummaa kun injinaroota gosoota barnootaa adda addaa irraa dhufan bakka bu’ee shaakala injinariingii fi guddina teeknooloojii Naayijeeriyaa keessatti tarkaanfachiisuuf hojjetan.Their Website address->www.nse.org.ng Waldaaleen indaastirii caqafaman kunniin kanneen biroo hedduu keessaa fakkeenya muraasa qofa kanneen dameelee adda addaa kanneen akka qonnaa, teeknooloojii, eegumsa fayyaa, baankii & faayinaansii fi kkf irratti socho’an yoo ta’an, hundi isaanii guddinaa fi misooma Naayijeeriyaa keessatti gumaachaniiru.

Marsariitii daldalaa fi daldalaa

Armaan gaditti tarree marsariitiiwwan dinagdee fi daldalaa Naayijeeriyaa: 1. Komishinii Guddina Invastimantii Naayijeeriyaa (NIPC) - NIPCn Naayijeeriyaa keessatti invastimantii ni beeksisa, haala ni mijeessa. Carraa invastimantii, imaammata, dambiiwwanii fi onnachiiftuu irratti odeeffannoo ni kennu. Marsariitii: https://www.nipc.gov.ng/ 2. Mana Maree Guddina Al-ergii Naayijeeriyaa (NEPC) - NEPCn galii sharafa alaa guddisuuf al-ergii boba’aa hin taane Naayijeeriyaa irraa guddisuu irratti xiyyeeffata. Odeeffannoo al-ergii danda’u, qajeelfama al-ergii, odeeffannoo gabaa fi kkf ni kennu. Marsariitii: http://nepc.gov.ng/ 3. Ministeera Industirii, Daldalaa fi Invastimantii Federaalaa - Ministeerri mootummaa kun imaammata misooma industirii, guddina daldalaa, haala mijeessuu invastimantii Naayijeeriyaa keessatti boca. Marsariitii: https://fmiti.gov.ng/ 4. Mana Maree Daldalaa fi Industirii Leegoos (LCCI) - LCCI manneen daldalaa Naayijeeriyaa keessatti beekamoo ta’an keessaa tokko yoo ta’u, hojii daldalaa fi daldalaa Naannoo Leegoos keessatti kan guddisudha. Marsariitiin: https://www.lagoschamber.com/ 5. Waldaa Mana Maree Daldalaa, Albuuda Industirii fi Qonnaa Naayijeeriyaa (NACCIMA) - NACCIMA fedhii isaanii qaamolee dhimmi ilaallatu biyya keessaa fi idil-addunyaatti beeksisuudhaan sagalee dhaabbilee daldalaa Naayijeeriyaa bakka bu’a. Marsariitii: https://naccima.org/ 6. Birrii Naayijeeriyaa (NSE) - NSEn akka burjaajjii aksiyoonaa sekuritiiwwan isa irratti tarreeffamaniif waltajjii daldalaa kennuudhaan kan hojjetu yoo ta’u, tajaajila adda addaa gabaa kaappitaalaa waliin walqabatu kan kennudha. Marsariitii: https://www.nse.com.ng/ 7. Waldaa Oomishtoota Naayijeeriyaa (MAN) - MAN waldaa oomishtoota dameelee adda addaa Naayijeeriyaa keessatti argaman bakka bu’ee imaammata guddinaa fi misooma industiriidhaaf mijataa ta’e leellisudha. Marsariitii: http://omishtootanigeria.org/ 8. Baankii Giddugaleessaa Naayijeeriyaa (CBN) - CBN baankii olaanaa imaammata maallaqaa bocuun tasgabbii gatii eeguu fi guddina dinagdee biyyattii keessatti deeggarudha Marsariitii: http://www.cbn.gov.ng Weebsaayitoonni kun waa’ee dinagdee Naayijeeriyaa, carraa daldalaa, qajeelfama invastimantii fi hubannoo gabaa odeeffannoo bal’aa isiniif kennuu danda’u. Odeeffannoo bal’aa fi yeroo ammaa argachuuf marsariitii tokkoon tokkoon isaanii daawwachuun gaariidha.

Weebsaayitoota gaaffii daataa daldalaa

Weebsaayitoonni gaaffii daataa daldalaa Naayijeeriyaa wajjin walqabatan muraasni kunooti: 1. Biiroo Istaatistiksii Biyyaalessaa (NBS) - NBS dhaabbata istaatistiksii ofiisaa Naayijeeriyaa keessatti argamudha. Daataa daldalaa dabalatee istaatiksii dinagdee fi daldalaa adda addaa ni kenna. Marsariitii isaanii: www.nigerianstat.gov.ng daawwachuudhaan poortala daataa isaanii argachuu dandeessu 2. Mana Maree Guddina Al-ergii Naayijeeriyaa (NEPC) - NEPCn al-ergii boba’aa hin taane Naayijeeriyaa irraa beeksisuuf itti gaafatamummaa qaba. Isaan poortala odeeffannoo daldalaa istaatiksii al-ergii fi gabaasa odeeffannoo gabaa itti argachuu dandeessan qabu: www.nepc.gov.ng 3. Baankii Giddugaleessaa Naayijeeriyaa (CBN) - CBN dhaabbata baankii giddu galeessaa biyyattiiti. Gabaasa dinagdee ji’aa, kurmaana kurmaanaafi waggaa kan odeeffannoo daldala alaa fi sharafa alaa of keessatti hammate maxxansu. Gabaasawwan kana marsariitii isaanii: www.cbn.gov.ng irraa argachuu dandeessu 4.Kaartaa Daldalaa - Kaartaan Daldalaa kuusaa odeeffannoo onlaayinii Giddugala Daldala Idil-addunyaa (ITC) irraa kennamudha. Naayijeeriyaa dabalatee biyyoota addunyaa maraaf istaatiksii galtee/al-ergii bal’aa ni dhiheessa. As irraa argachuu dandeessu: https://www.trademap.org/ 5.GlobalEDGE - GlobalEDGE, kan Yunivarsiitii Michigan State’s International Business Center tiin kan qophaa’e yoo ta’u, qabeenya daldalaa idil-addunyaa biyya adda ta’e kan akka safartuu taarifaa, daataa galtee/al-ergii, fi kkf ni kenna. Daataa daldala Naayijeeriyaa qorachuuf marsariitii isaanii daawwadhaa: https://globaledge.msu.edu/countries/nigeria/trademetrics

Waltajjiiwwan B2b

Naayijeeriyaa keessatti waltajjiiwwan B2B hedduun daldala daldalaa fi daldalaaf haala mijeessan jiru. Kanneen beekamoo ta’an keessaa muraasni marsariitii isaanii waliin kunooti: 1. Tradekey Nigeria (www.nigeria.tradekey.com): Tradekey Nigeria dhaabbileen daldalaa sadarkaa idil-addunyaatti akka walqunnamanii fi daldalan waltajjii ni kenna. Gosoota oomishaa adda addaa kan dhiyeessu yoo ta’u, fayyadamtoonni oomisha ykn tajaajila isaanii akka maxxansan kan taasisudha. 2. VConnect Nigeria (www.vconnect.com): VConnect Naayijeeriyaa keessatti motora barbaacha biyya keessaa fi gabaa B2B adda dureedha. Daldaltoota bitoota ta’uu danda’an waliin kan walqunnamsiisu yoo ta’u, daldalaaf waltajjii mijataa ta’e ni dhiheessa. 3. Gabaa Jumiyaa (www.market.jumia.com.ng): Gabaa Jumiyaa Naayijeeriyaa keessatti gabaa onlaayinii yoo ta’u, daldaltoonni oomisha isaanii kallattiin maamiltoota ykn daldala birootti gurguruu danda’u. Elektirooniksii, faashinii, meeshaalee manaa fi kkf dabalatee indaastiriiwwan adda addaa kan hammatudha. 4. Alibaba Naija (www.alibaba.com/countrysearch/NG/nigeria.html): Alibaba Naija poortala Naayijeeriyaa kan Alibaba Group - waltajjii daldala elektirooniksii B2B addunyaa irratti beekamtii qabudha. Dhiyeessitoota Naayijeeriyaa bitoota addunyaa waliin wal qunnamsiisa. 5. Konga Marketplace (www.konga.com/marketplace): Konga Marketplace waltajjiiwwan daldala elektirooniksii gurguddoo Naayijeeriyaa keessatti argaman keessaa tokko yoo ta’u, gurgurtoonni oomisha isaanii gosoota adda addaa kanneen akka elektirooniksii, meeshaalee manaa, faashinii fi kkf keessatti gurgurtaaf akka tarreessan kan dandeessisudha . 6.Tradebonanza( www.tradebonanzanigeria.com) :Tradebonanza waltajjii daldalaa B2B kan Naayijeeriyaa keessatti argamu yoo ta’u, dhiyeessitoota biyya keessaa bitoota idil-addunyaa waliin damee adda addaa kan akka qonnaa, anniisaa, omishaa fi kkf irratti kan wal qunnamsiisudha 7.NaijaBizcom( www.naijabizcom.com) :Naijabizcom galmee daldalaa onlaayinii yoo ta’u, akkasumas gurgurtoonni oomisha/tajaajila isaanii kan namoonni fedhii qaban ykn dhaabbileen daldalaa gaaffii gaafachuu ykn kallattiin ajaja kennuu danda’an akka beeksisan kan taasisudha. Waltajjiiwwan kunneen daldaltoonni Naayijeeriyaa bitoota ta’uu danda’an ykn daldala biroo waliin walqunnamsiisuudhaan akka biyya keessaattis ta’e addunyaatti qaqqabummaa isaanii akka babal’isan carraa ni kennu.